Монотеистик ва жаҳон динлари - Основы религиоведения - Рефераты

Монотеистик ва жаҳон динлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Монотеистик ва жаҳон динлари Режа: 1. Монотеистик дин тушунчаси. Монотеистик динлар келиб чиқишининг тарихий шарт – шароитлари 2. Жаҳон динларининг келиб чиқиши 3. Буддавийлик - дастлабки жаҳон дини

Монотеистик дин тушунчаси. Диннинг тарихий шаклларидан бири - бу монотеистик диндир. «Моно» грекча 1 (бир) ва теос-худо, яъни якка, битта худога сиғинадиган динни монотеистик дин дейилади. Агар турли мамлакатлардаги ҳар хил уруғлар, қабилалар, элатлар, миллатлар бирор диндаги якка-ю ягона худога, пайғамбарларга сиғинсалар, эътиқод этсалар ўша дин монотеистик диндир. Монотеистик динлар қулдорлик ва феодализм жамиятларида вужудга келган. Монотеизм, тотемизм, анимизим, фетишизм, шомонизм (магия), политеизм ва миллий динларнинг мураккаб синтезлашиш жараёнида шаклланди. Аммо монотеизм ўзидан аввалги динларни инкор қилса ҳам, уларни бутунлай сиқиб чиқара олмади, балки уларнинг назарий ва амалий томон-ларини, яъни уларнинг ақида ҳамда маросимчилигининг кўп жиҳатларини ўзгартирган ҳолда ўзида олиб қолди. Бироқ ана шу меросга нисбатан доимо танқидий, ҳатто норозилик билан муносабатда бўлиб, уларнинг бидъат (ерес), маъжусийлик (жоҳиллик), куфр кўринишлари сифатида баҳолаб келади. Чунки монотеизмда фақат якка, шериги бўлмаган, тенги йўқ худонигина тан олинади. Бундай қатъиятлик ўз мақсадига эга, якка худога иймон-эътиқод қилган кишиларни ғоявий жиҳатдан ҳамда сиёсий мақсадда бирлаштириши мумкин, аммо кўп худо ва бошқа илоҳалар, маъбуд (маъбудалар), турли- туман фетиш ёки руҳларга сиғинадиган кишиларни эса бирлаштириш ҳам, бошқариш ҳам, бўйсиндириш ҳам ғоят мураккаб бўлади. Бу муаммони монотеизм пешволари жуда яхши англаганлар, унинг оқибатларини жуда яққол тасаввур этганлар. Ҳамма даврларда ғоявий-мафкуравий кураш турли ижтимоий кучларнинг моддий, ижтимоий, сиёсий, ғоявий манфаатлари йўлидаги кураш эди. Монотеизмнинг иқтисодий асоси хусусий мулкчилик бўлган. Барча моддий бойликларга хусусий эгалик хуқуқини қўлга киритган синфий ва табақавий гуруҳлар мазкур мулкчиликни диний жиҳатдан илоҳий, муқаддас, худонинг бандаларига оқилона тақсимоти асосидаги ризқ-рўзи, насибаси деб ҳисоблаб, бу мулкка нисбатан ҳар қандай даъволарни эса худога, унинг

амрига, хоҳишига қарши ҳаракати деб баҳоланган ва ана шу ҳаракатлар куч билан бостирилган, жазоланган. Қулдорлик тузумида аҳолининг жуда оз қисмини ўша жамиятдаги ҳукмрон ижтимоий гуруҳлар-қулдорлар, эркин фуқаролар орасидаги олий табақалардаги мулкдор кишилар, давлатдаги мансабдор шахслар, руҳонийларнинг олий юқори қисми, ҳарбий кучларнинг айрим зобитлари, санъат соҳасида хизмат қилган кишиларнинг айримлари, катта ер эгалари, бой чорвадорлар ташкил этганлар. Хусусий мулкка эга бўлган ана шу кишилар манфаатини ҳуқуқ, қонун, сиёсат, диний ташкилотлар, ҳарбий кучлар, полиция доимо ҳимоя қилган. Минг йилдан зиёд давом этган феодализм тузумида, бутун ўрта асрларда хусусий мулкни ер, унинг устки, остки бойликлари, ҳамда бошқа кўчадиган ва кўчмайдиган шакллардаги бойликлар ташкил қиларди. Феодаллар, яъни катта ер, мулк эгалари вақф (диний ташкилотларга қарашли ерлар, чорва моллари, саноат корхоналари, савдо тижорат тизими, диний мазмундаги санъат асарлари, вақф мулки ҳисобланган) мулки, давлат ихтиёридаги мол-мулклар худо берган насиба ҳисобланган. Феодал давлати ана шу мулкни ҳимоя қилган бўлса, дин пешволари, диний ташкилотлар (ма- салан, масжид, черковлар) ўша мулкни илоҳийлаштирганлар. Шунинг учун феодализмда дин ғоят кучайган, чексиз ҳукмрон ғоявий кучга айланган, барча ижтимоий онг устидан назорат ўрнатган, жазо чоралари қўлланган, таълим-тарбияни қўлга олган эди. Монотеистик динларнинг келиб чиқиши ва жамият ҳаётида ўз ижтимоий функцияларини бажариб туриши учун феодализмнинг устқуртмаси катта имкониятлар яратиб беради. Хусусан, феодал монархия давлатлари - якка подшо (қирол) ҳукмронлиги якка худо ҳукмронлигининг ижтимоий асоси эди. Қудратли, ягона давлатларга эга бўлган подшолар (масалан, Александр Македонский, Доро, Чингизхон, Амир Темур, Пётр I) билан бир қаторда диндор кишининг онгида осмонда ҳамма нарсага қодир, ҳар ерда ҳозиру- нозир, ҳамма воқеадан хабар-дор бўладиган ягона худо бор, деган тасаввур пайдо бўла бошлайди.

Монотеистик динлар жамият ҳаётидаги сиёсий тартиб-ларнинг хаёлий, илоҳийлаштирилган инъикосигина бўлиб қол-май, шу тузумнинг тартибларини илоҳийлаштиришга, қонун-лаштиришга ҳам хизмат қилади. Диний адабиётларда, мафкурада, маросимларда, маъруза-ларда, амри- маъруфларда худо ва бошқа илоҳий кучлар олдида одамнинг ниҳоятда ожизлигини бўрттириб кўрсатилиши ҳам одамларда ўзига нисбатан ишончсизлик руҳини пайдо қилади. Ва, аксинча, жамият ва шахс ҳаётида илоҳий кучларнинг ролини ҳаддан ташқари кучайтирилиши кишилардаги умидсизлик кайфиятини орттиради. Монотеистик динларни бошқа турдаги динларга нисбатан сиёсат билан бевосита боғлаб юборилди. Натижада, диннинг синфий манфаат қуролига айлантирилди, диндан баъзан сиёсий ҳаракатлар учун байроқ воситасида ҳам фойдаланилди. Амалиёт тасдиқладики, сиёсий партиялар, уюшмалар тарих саҳнасига чиқиб ўз дастурларини амалга ошириш жараёнида уларнинг динга муносабати ҳам, ундан фойдаланиш ҳам турлича бўлади. Масалан, Ўзбекистон республикасида истиқлол мақсадларини амалга ошириш учун ислом дини ғоявий жиҳатдан мақсадга мувофиқ хизмат қилишини президентимиз ўзининг рисолаларида бир неча марта таъкидлаган. Аммо ақидапарастлар ва жангарилар исломдан фуқаролар уруши келтириб чиқаришда ва миллатлараро можароларни авж олдириш мақсадларида фойдаландиларки, бу қалтис мухолифлик минглаб кишилар ўлимига, майиб-мажруҳ бўлишига, кўп миқдорда моддий ва маънавий зарарларга олиб келди. (Қаранг: И.А.Каримов. Халқимизнинг оташқалб фарзанди. «Ўзбекистон» 1992 йил.7. 30-31 бетлар. «Янги уй қурмай туриб, эскисини бузманг». Т., 1993 йил 11 бет). Қулдорлик ва феодализмда, ҳатто маълум даражада капитализмда монотеистик динларнинг иқтисодий ва ижтимоий моҳияти ана шулардан иборат.

Монотеистик динлардаги ягона худо тўғрисидаги тасаввурлар фалсафий жиҳатдан таҳлил этилса, жонли мушоҳададан абстракт тафаккурлашга ўтилиши, айрим хусусиятдан умумий хусусиятни яхлитлаштиришдан иборатдир. Шу фалсафий назарияга кўра, монотеистик дин-ларнинг гносеологик асослари инсоннинг тафаккур қобили-ятининг юксалиши, энг умумий абстракт тушунчаларини яра-тиш имкониятининг юзага келиши билан боғлиқдир. Моно-теистик диннинг ягона умумий худоси инсон фикрлаш қобилиятининг ўсиши натижасида юзага келган абстракт уму-мий тушунчанинг илоҳийлаштирилган шаклидир. Немис фай-ласуфи Людвиг Фейербах ўзининг 1842 йилда чоп қилинган «Христианликнинг моҳияти» номли асарида, одамлар худолар-ни яратади, худолар одамларни яратган эмас, деб ёзганда ҳақ гапни айтган эди. Чунки, ягона худо тушунчаси инсоннинг улуғлик, қудратлилик, яратувчилик, ҳалоскорлик сингари реал фазилатларини абстракция йўли билан инсоннинг ўзидан ажратиш ва самовий мавҳум илоҳий қудрат рамзий образини яратишидан бошқа нарса эмас. Худди шундай йўл билан табиат кучларининг жонлан-тирилиши натижасида дастлабки худолар пайдо бўлди. Бу худоларнинг айрим хусусиятлари дин тараққий қилиб борган сари турли ғайритабиий кучлар қиёфасига кира борди ва ниҳоят одамларнинг миясида ақлий тараққиёт бобида мутлақо табиий бўлган абстракциялаштириш жараёнида бирмунча чек-ланган ва бир-бирини чекловчи қатор худолардан монотеистик динларнинг ягона худоси тўғрисидаги тасаввур келиб чиқди. Ягона худо - якка подшо рамзидир. Ерда подшо - осмонда худо ҳокими мутлоқдир.

Жаҳон динларининг келиб чиқиши Дин тарихидаги муҳим давр жаҳон динлари: буддизм, христианлик ва исломнинг пайдо бўлишидир. Улар ўтмишнинг миллий динларидан фарқли ўлароқ миллатлараро хусусиятга эга. Ибтиодий тотемизм, анимизм, фетишизм, сеҳргарлик ва политеизм динлари халқлар тарихида кескин бурилишлар қила олмаганлар. Аммо жаҳон динлари халқлар тарихида жиддий тарихий-ижтимоий ўзгаришлар қила олган динлар эди. Фейербахнинг, инсоният даврлари бир-биридан дин соҳаси-да рўй берган ўзгаришлар билангина фарқ қилади, деган даъ-воси бутунлай нотўғри. Ҳозиргача яшаб келаётган жаҳоншумул уч дин: буддизм, христианлик ва ислом тўғрисида гап боргандагина улуғ тарихий бурилишлар дин соҳасидаги ўзгаришлар билан биргаликда юз берган деб баралла айтиш мумкин. Ўз- ўзидан пайдо бўлган эски қабилавий ва миллий динлар тарғибот ҳарактеридаги динлар эмас эди ва мазкур қабила ёки халқнинг мустақиллиги йўқ қилинган пайтдаёқ бу динларнинг ҳам қаршилик кўрсатишга сира кучи етмас эди. Фақат мана шу бир мунча сунъий суратда пайдо бўлган динлар хусусида, айниқса христианлик ва ислом хусусида гапирганда, умумий тарихий ҳаракатлар диний тус олади, деб айтиш мумкин. Масалан, арабларнинг ягона давлати ислом ғояси асосидагина шаклланди. Шундай қилиб, жаҳон динларининг келиб чиқиши турли халқлар ҳаётида юз берган жиддий тарихий ўзгаришларга боғлиқ эди. Масалан, буддизм, эрамиздан олдинги VI асрда Шимолий Ҳиндистонда ташкил топган қулдорлик давлатининг ғоявий мафкураси сифатида пайдо бўлган эди. Жаҳон динларининг иккинчиси христианлик эса эрамизнинг I асри ўрталарида Рим империяси инқирозининг олдини олиш, бу омонат империя худудларидаги турли-туман халқларни, қулларни бирлаштириш, уларнинг озодлик ҳаракатларини бостириш орқали империяни сақлаб қолишнинг мафкуравий воситаси сифатида IV аср ўрталарида император Константин томонидан давлат дини, деб эълон қилинган.

Ислом дини арабларнинг турли қабилаларини бирлаштириб, марказлашган араб давлатини барпо қилиш эҳтиёжининг маънавий қуроли сифатида вужуда келтирилган. Жаҳон динлари вужудга келишининг тарихий йўллари икки йўналишда борди: Биринчидан, аввал бирор миллатнинг давлати олиб борган босқинчилик (кўпинча бу урушлар дин йўлидаги муқаддас жиҳод уруши деб ҳисобланган) урушларида босиб олинган халқларга мажбуран ўша динни қабул қилдириш орқали жаҳонга тарқалган. Масалан, Ислом дини Марказий Осиёдаги кўпгина вилоятларда VIII аср бошларида араб халифалари олиб борган босқинчилик уруши воситасида маҳаллий халқларга мажбуран қабул қилдирилган эди. Бу ерда ҳам халқларни бирлаштира оладиган ягона мафкурага эҳтиёж сезилган. Шу жараён христианликнинг жаҳонга тарқалишида ҳам мавжуд эди. Иккинчидан, жаҳон динлари айрим халқлар мессионерлар ташвиқоти, шу диннинг ўша халқларга маъқул бўлганлиги оқибатида ихтиёрий равишда қабул қилганлиги учун шакллан-ган. Россия халқлари 988-йилда Византия давлатидан хрис-тианликни ихтиёрий равишда қабул қилган. Бошқирдлар ҳам исломни ихтиёрий қабул қилганлар. Ҳозирги даврда Японияда ислом дини ихтиёрий тарқалмоқда. Жаҳон динлари ўрта асрларда - феодализмда ғоят кучайиб, барча ижтимоий онг устидан ҳукмрон бўлиб қолган эди. Феодал давлатлари динга жуда катта ҳуқуқлар бериб, жуда кўп диний ташкилотлар (масжид, черков, мадраса, диний семинариялар, монатирлар, қаландарлар, дарвешлар уюшма- лари, диний мактаблар вужудга келиб, омманинг онги, руҳияти, турмушига доим таъсир қиларди. Барча фуқаролик, мулкий муносабатлар, адлия ишлари ҳам диний маъмурият ихтиёрида эди) тўғридан-тўғри давлат аппарати тизимидан ўрин олган эди.

Жаҳон динларининг ҳар бири ўз ҳудудларида маданиятга ижобий, айрим санъат турларига эса салбий ( масалан, фанга, ислом эса ҳайкалторошлик, жонли нарсаларнинг расмини олишга қарши курашди) таъсир қилди. Умуман диннинг маънавий ва моддий маданиятнинг ажралмас қисми бўлиб қолиши жаҳон динлари даврида яққол сезилди. Жаҳон динлари халқларни бир-бирига яқинлаштирди, савдо ишларини кучайтирди (масалан «Буюк ипак йўли»), нисбатан тинчлик ўрнатди, ўзаро урушларни камайтирди, кўпгина халқларни бирлаштирди. Бу жаҳон динларидаги ижобий хусусиятлардир. Буддавийлик - дастлабки жаҳон дини Буддавийлик - энг қадимги динлардан бири. У эрамиздан олдинги VI асрда( руҳонийлар ҳисобида 544 йил - диннинг афсонавий асосчиси вафот этган йил) шимолий Ҳиндистонда ривожланган қулдорлик жамияти юзага келиб, йирик давлатлар ташкил топаётган шароитда вужудга келди. Буддавийликка ҳозирги даврда 700 млн. киши эътиқод қилади. Буддавийликнинг ватани Ҳиндистондан уни бошқа динлар, хусусан ҳиндуизм деярли сиқиб чикарган. Ҳозирги вақтда буддавийлик Хитой, Монголия, Япония, Шри-Ланка, Непал, Бирма, Кампучия, Таиланд, Лаос, Въетнам, Индонезия ва бошқа мамлакатларда тарқалган. Ривоятларга кўра, Будда чексиз қайта туғилиш натижа-сида турли қиёфада - подачи, раққоса, қурувчи, шоҳ, ҳатто худо шаклида намоён бўлган. У шу олий мақсадга эришиш учун обрўли Шакья қабиласини танлаган эмиш. Ана шундан бу диний ривоятда Будда - Гаутама номи кенг тарқалган. Гаутама ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Ривоятларга кўра, у ҳинд қабиласи ҳукмронларидан бирининг ўғли бўлган ва зурриёдсиз малика Майя ғойибдан ҳомиладор бўлиб, уни 45 ёшида туққан. Гаутама туғилишида мўъжиза рўй берган. Таби-ий ҳодисалар - ер қимирлаши, чақмоқ чақиши, момақалдироқ гулдирашидан ташқари, чақалоқ туғилган заҳоти етти қадам қўйган ва гапира бошлаган.

Гаутаманинг отаси Мони ўғлини дин йўлига бағишлашга рози бўлмай, унга яхши маълумот берган ҳамда яхши шароитларда тарбиялаган ва у ҳеч қандай қийинчилик кўрмай ўсган, ўзининг донолиги, кучлилиги ва эпчиллиги билан ҳаммани ҳайратга солган. Вақтлар келиб, у бир кўр чолга дуч келган, касал ётган кишини, ўликни кўргандан сўнг ҳаётининнг моҳияти, мақсади, оғирликлари, касаллик ва ўлим ҳақида ўйлай бошлаган. Бинобарин, ҳаётнинг беҳудалигини англаб, тарки дунё қилган, дарвеш йўлига кирган, бу билан у гўё кишилар бошига тушадиган кулфатлар, азоб-уқубатлар сабабларини моҳиятига тезроқ етиб, улардан қутилиш йўлини топмоқчи бўлган. Ниҳоят 35 ёшида «ҳақиқий илоҳий билим»ни топганлигини эълон қилган. Шундан сўнг у Будда деб ном олган («будда» сўзи илоҳий ҳақиқатга эришган, деган маънони англатади). Гаутамага шу тариқа 4 та илоҳий ҳақиқат сири очилган, улар буддизм таълимотига асос қилиб олинган. Гаутама ҳақида тўқилган ривоятлар, биринчидан, бу динни кишилар ўртасида кенг ёйишга, обрўсини кўтаришга хизмат қилган бўлса, иккинчидан, буддизмнинг ғайритабиий келиб чиқишини «асослаш» билан эзилувчи оммани азоб-уқубатлардан қутқаришга диний изоҳ беришдир. Ҳар қандай динлар каби буддизмнинг ҳам келиб чиқиши сабабини халқларнинг яшаш шароити ва ҳаётидан, муайян даврдаги ижтимоий муносабатлардан қидириш лозим. Қадимий Ҳиндистонда буддавийлик шакллангунга қадар мураккаб синфий муносабатлар мавжуд эди. Кишилар олий, ўрта ва қуйи табақаларга ажратилиб, олийга - брахманлар, ҳарбийлар, ўрта табақаларга - ҳунармандлар, савдогарлар, деҳқонлар, энг қуйи табақага эса қора халқ, хизматкорлар киритиларди. Қуйи табақа кишиларининг ҳаёти ниҳоятда оғир эди. Улар ижтимоий тенглик у ёқда турсин, диний тенгликка ҳам эришиш ҳуқуқига эга эмас эдилар. Бу хол катта норо-зиликка сабаб бўлди. Бундан ташқари, жамиятни касталарга, олий ва паст тоифаларга ажратиш мавжуд бўлиб, брахманизм дини кастачиликнинг ҳимоячиси ва ғоявий қуроли эди.

Буддавийлик қулдорлик жамиятида брахманизм мазҳаб-ларидан бир сифатида пайдо бўлди. У брахманизмнинг жон-нинг кўчиб юриши, жаннат ва дўзах ҳақидаги ақидаларни сақлаб қолди. Брахманизмнинг жамиятни касталарга бўлини-ши тўғрисидаги таълимотига қарши чиқиб, барча кишилар дин соҳасида тенг ҳуқуқли деб эътироф килди. Буддавийликнинг диний тенглик ҳақидаги ғояси одамларнинг касталарга бўлиниб кетишига қарши курашда ижобий рол ўйнади. Бироқ буддавийлик бу курашга диний- мистик тус бериб, кишилар «азоб-уқубат чекишда ва ундан халос бўлишда» ҳам тенгдирлар, деб ҳисоблайди. Бу ҳолат диний ҳиссиётларни сингдиришга хизмат қилди. Буддавийлик диний таълимотининг асосий манбаи трипитака (луғавий маъноси « уч сават») деб ном олган диний ёзувларда акс этган. Диний таълимотда Будда учта саватда таълимот қолдирган, деб тасаввур этилади. Биринчи сават -Виная-Питака дейилади ва у будда роҳиблик жамоасини ташкил этиш тартиб-қоидалари, панд-насиҳатлар, аҳлоқ нормалари баёнидир; иккинчи сават - Сутта-Питака дейилиб, унда дуолар, достонлар, афсоналар баён этилган; учинчи сават - Атхидамме-Питака бўлиб, диний фалсафий-аҳлоқий ғоялар баёнидан иборат. Буддавийлик, ҳамма нарсанинг асосида билиб бўлмайдиган руҳ ётади, дейди. Дунё реал мавжуд эмас, у фақат кишиларнинг хаёлида, билиб бўлмайдиган руҳнинг намо-ён бўлишида, деб таълим беради. Буддавийликдаги Нирвана таълимоти «муқаддас ҳақиқат» деб аталади. Унга кўра: 1) ҳаёт ва турмуш азоб-уқубатларининг сабаби - кишиларнинг истаклари ва нафсларида; 2) азоб-уқубатдан қутулиш учун кишилар ўзларининг истак ва нафсларини тийишлари, Будда кашф этган ақидаларга амал қилишлари зарур.

Буддавийлик азоб-уқубат тушунчасини мутлақлаштиради, борлиқнинг барча кўринишларини, унинг моҳиятини, ҳар қандай ҳаёт тарзини азоб- уқубат деб ҳисоблайди. Шунинг учун ҳам буддавийлик Нирванани борлиқнинг интиҳоси, деб ҳам тушунади. Буддавийлик таълимотига кўра, жонли мавжудотларнинг ўлиши уни ташкил этган дҳарма (элемент, заррача)ларнинг ажралиб кетиш жараёнидир. Бу дҳармаларнинг янгидан бирикиши илгари қилинган «савоб ва гуноҳ»лар билан боғлиқ дейилган. Дҳарма Нирвана даражасига етгандагина қайта туғилишларга барҳам берилиб, азоб-уқубатдан бутунлай халос бўлади. 3) Буддавийлик таълимотига кўра азоб-уқубатлардан халос бўлишнинг энг мақбул йўли роҳиблик (зоҳидлик) жамиятига (сангха) ўтиш ҳисобланади. Одам жони-руҳи гуноҳдан тозалангач, мутлақ сокинлик олами бўлган Нирванага доҳил бўлади. 4) Роҳиблик бошқа динларга қараганда буддавийликда аввалроқ вужудга келган бўлиб, ҳозирги кунда буддавийлик мазҳабларидан бўлмиш Хинаяна тарқалган мамлакатлар халқларининг ижтимоий ҳаётида муҳим рол ўйнамоқда. Роҳиблар буддавийликка эътиқод қилувчилар орасида жуда катта обрў ва ҳурматга сазовор бўлиб, уларга итоат этиш ва айтганини бажариш зарур, деб ҳисобланади. Буддизмда бир нечта мазҳаблар пайдо бўлди. Булардан энг йириги 1 асрда ажралган Ҳинояна («Кичик арава» - тор йўл маъносида) Шри- Ланка, Бирма каби мамлакатларда кенг таркалган. Маҳаяна («Катта арава» - кенг йўл маъносида) Тибет, Япония, Мўғулистон ҳамда Олтой ва Узоқ Шарқда яшовчи баъзи халқлар ўртасида кенг тарқалган. Буддавийлик Тибет ва Мўғулистонда ҳам тарқалган бўлиб, у ламаизм деган ном билан юритилади. Буддавийликнинг бу мазҳаби маҳаллий халқлар ўртасида қадимдан мавжуд бўлган диний тасаввур ва урф-одатларни ўзлаштирган. Ламаизмда буддавийликка хос тасаввурлар билан бир қаторда, Буддавийликнинг яна қайтиб келиши ва ер юзида адолатли ҳокимият ўрнатиши тўғрисидаги башоратга кенг ўрин берилган.

Ламаизмни кўчманчи халқ ҳаётига мослашлаштиришга уриниш мавжуд. Ундаги ибодат қилиш тартиби ҳам анча соддалаштирилган. Буддавийлик таълимотида олам уч босқичли деб таърифланади. Биринчи олам энг юқори олам бўлиб, унда мутлақо осойишталик ҳукмрон. Унда фақат соф руҳгина мавжуд дейилади. Бу олам руҳнинг маконидир. Буддавийликнинг таълим беришича, илоҳий руҳни мутлақо билиб бўлмайди. Биринчи оламда руҳ материядан ташкарида, у ҳаракатсиз осуда яшайди. Иккинчи олам, ривоятларга кўра, руҳий мавжудотлар билан тўла жаннат бўлиб уни бодисатва дейилади. Бу оламнинг ҳокими Амитабадир. Амитаба оламида руҳ гуноҳидан халос бўлган, лекин энг олий оламга, яъни нирванага - мутлақо бўшлиқ ва осойишталик оламига кўтарилмаган авлиёлар яшайди. Буддалар кишиларга будда таълимотини ўрганиш, яхши йўлдан бошлаб бориш учун ерга юборилар экан. Учинчи олам энг қуйи олам бўлиб, унда одамлар ва ҳайвонлар яшайди. Бу оламдаги руҳ қафасда яшайди. У материянинг чангалида туради ва озод бўлиш ҳамда юқори оламга кўтарилишга ҳаракат қилади. Руҳнинг юқори оламга кўтарилиши одамлар қиладиган савобли ишларга боғлиқ. Агар одам будда таълимотига эътиқод қилса, яхшиликка интилса, унинг жони қайта туғилишлардан сўнг жаннатга ва ундан нирванага кўтарилади. Ёмонликка мансуб гуноҳкор кишиларнинг руҳи эса қуйи дунёда азобланиб, кафан ичида юраверади, юқори оламга ҳеч қачон кўтарила олмайди. Агар инсоннинг будда таълимотига зид ишлари кўпайиб кетса, хирс ёки товламачиликка берилиб, ундан қутила олмаса, бундай одамнинг руҳи бир неча қайта туғилишлардан кейин ер остидаги дўзахга тушади ва унда абадий азобланади. Буддавийликда қайта туғилиш деганда янгидан пайдо бўлиш тушунилмайди, балки илгари ўлган одамларнинг жисмидан тарқалган дҳармаларнинг янги асосда бирлашиб, келажак авлодга ўтиши тушунилади. Шунинг учун, будда дини инсон келажак авлоди учун ҳам жавобгар деб ҳисоблайди.

Агар одам яхши бўлса, будда таълимотига тўлиқ риоя қилса, бой ва эътиборли бўлса унинг дҳармалари асосида қайта туғилган одам ҳам бой ва бадавлат, софдил бўлади. Аксинча, одам ёмон камабағал, қашшоқ бўлса, будда таълимотига риоя қилмаса, унинг дҳармаларидан пайдо бўлган одам ҳам камбағал, қашшоқ бўлади. Бунинг сабаби авлодлар ёмон ҳаёт кечиргани учун берилган жазодир. Буддавийлик ўзининг бу таълимоти билан жамиятдаги ижтимоий тенгсизлик ва жабр-зулмнинг туб моҳиятини илоҳий тақдир билан изоҳлайди. Ҳиндистонда қулдорлик барҳам топиши билан буддавийлик брахманизмга тобора яқинлашиб борди, кейинчалик ҳиндуизмга қўшилиб кетди. XI-XII асрларда буддавийлик Ҳиндистонда ўз таъсирини деярли йўқотди. Марказий Осиё ва Шарқий Туркистонда буддавийликнинг ёпилиши Кушонлар салтанати равнақ топган даврлар (эр.ав.II аср. янги эр. I асрлари) билан боғлиқ. У ҳозирги Марказий Осиё, Афғонистон, Покистон, Шимолий Ҳиндистон ва Синьцзян ҳудудларини ўз ичига олади. Кушонлар даврида буддавийлик Ҳиндистондан Марказиё Осиёга, бу ердан эса «Буюк ипак йўли» орқали Узоқ Шарққа ёйилган. Буддавийликни Ҳинд савдогарлари, сайёҳлари, миссионерлари дунёга тарқатганлар. Марказий Осиё халқлари буддавийликни қабул килиб, будда динига оид ёдгорлик иншоотлар, ибодатхоналар, монастирлар каби ўзига хос иморатлар бунёд қилганлар. Масалан, Тоҳирийлар давлатининг пойтахти Балх шаҳрида будда динига оид юзга яқин монастир бўлиб, уларнинг уч мингта монахи бўлган, кўпчилик аҳоли эса буддага ибодат қилган. Марказиё Осиёда буддавийликдан ташқари ўша даврларда яна зардўштий дини ҳам мавжуд эди. Будда динига оид ибодатхоналар Фарғонада, Самарқанд яқинида, Поп туманидаги Чодак қишлоғида, Қирғизистон ва Туркманистон- нинг жанубий туманларида топилган. Шундай қилиб буддавийлик ўлкамизга эрамизнинг бошларида кириб келди.

Ламоизм (тибет тилида «лама»-олий самовий, деган маънога эга бўлиб, зоҳидларни шундай деб аталади) VII-XIV асрларда таркиб топган. Тибетда буддавийликнинг Маҳаяна йўналишидаги оқими бўлиб, у ерда ҳукмрон дин бўлиб келган. XVI асрнинг охирларидан бошлаб ламаизм Мўғулистонда, XVIII асрнинг бошидан эса Бурятистонда кенг тарқалган. 1741 йилда барча ламалар Россияга содиқ фуқаро бўлиб қолишга қасам ичадилар ва ўз диний таълимотини тарғиб қилишга расмий ижозат оладилар. Дастлабки ламалар XVII аср ўрталарида Жунгориядан Россияга кўчиб келган қалмиқ қабилалар билан бирга келганлар ва Россия фуқаролигини қабул қилганлар. Қалмиғистон, Бурятистон руҳонийларидан Тува руҳонийлари -ламалари VII асрларидаёқ пайд бўлганлиги билан фарқ қилади. Бироқ туваликлар ламаизмни уларнинг азалий дини бўлган шомонизм билан қисмангина қўшишган холос. Ламаизм таълимотида 7 та асосий ақида бор. Биринчи ақида: бурхонлар тўғрисидаги таълимот. Ламаистларнинг худолари ва сурати бурхонлар атамаси била аталади. Иккинчи ақида: «муқаддас китоблар» тўғрисидаги таъли-мот. Ламачилар иккита тўплам китобни «муқаддас» билиб эъзозлайдилар. Уларнинг биринчиси Ганжур (тибетча-ваҳий-лар) 108 жилдли ва иккинчиси Данжур (тибетча-шарҳлар) 225 жилдли. XIV асрда тибет тилида ёзилган бу матнлар Трипитакадан қилинган таржималарни ҳам, ламачи руҳонийлар яратган асарларни ҳам ўз ичига олади. Учинчи ақида - энг майда, ғайритабиий ўлмас зарралар бўлмиш драхмаларнинг бирикишидан иборат жон тўғрисидаги таълимот. Дҳармалар таналарни вужудга келтиради, тана ўлади, аммо жон ўлмайди. Тўртинчи ақида - дунёнинг манзараси тўғрисидаги, нариги дунёдаги ҳаёт тўғрисидаги таълимотдир. Ламаизм таълимотига кўра, нариги дунё икки босқичга бўлинади: сансара - киши жони ўзгариб турадиган чексиз занжир. Нирвана - бунда айниқса, тақводор жони ором топади.

Бешинчи ақида - диндорлар билан бурхонлар ўртасидаги зарур воситачи сифатидаги лолалар тўғрисидаги таълимот. Буларнинг кўплари жонли худолар ёки хублиганлар - бошқача шаклда гавдаланувчилар деб қаралади. Олтинчи ақида - муқаддас уруш тўғрисида бўлиб, бу уруш оқибатида буддист бўлмаган кишиларнинг ҳаммаси йўқ қилиниши керак. Еттинчи ақида - азоб чекиш тўғрисидаги ақида, Ламаизм ҳам буддизм каби Ердаги ҳаётни азоб чекиш деб ҳисоблайди. Унинг сабабларини эса асло йўқ қилиб бўлмайди, деб таъкидлайди. Ламаистлар фаолиятини амалга оширадиган марказлар дацанлар бўлиб, уларда ламалар ҳар куни ибодат қиладилар. Оддий ламаистлар ўз уйларида ибодат қилишлари ҳам катта аҳамиятга эга. Ламаистлар ибодатларни оддий шаклга киритиш учун ҳаракат қиладилар. Масалан, Мўғулистонда, Бурятияда, махсус диндорлар авлодлари хотирасини эслаш маросимида пул тўлаб турли рақамли шарлар ёки патталарни шу қурилмага ташлайдилар, айланиб чиққан ўша патта ёки шарни олиб, уни қўлларига, пешоналарига теккизиб ламага қайтиб берсалар ниятлари ижобат бўлган ҳисобланади. Буддавийлик ва Ламаизмда буддага сиғиниш, вазъхонлик эшитиш, Гаутаманинг туғилиши, нурга тўлиши, тарғиботи ва ўлими билан боғлиқ бўлган «муқаддас» жойларни зиёрат қилиш, буддизм обидалари сақланадиган ибодатхоналарнинг устунларига сиғиниш асосий маросимлар ҳисобланади. Ҳозирги пайтда Бирмада 17-асрда қурилган ибодатхона ва 6 метрли олтиндан ясалган будда ҳайкали булиб, бутун дунё буддистлари шу ибодатхонага ҳажга борадилар. Буддавийлик таълимотини тартибга солиш мақсадида 1971 йилда Бирмада буддистларнинг махсус ибодатхонасида Трипи-таканинг турли таржималари ва Вариантларини таққослаш натижасида ягона матн ишлаб чиқилди. Янги матн мазмуни 729 мармар плитага туширилди.

Бу ёзувлар сақланган ибодатхона бутун дунё буддистларининг муқаддас ва зиёратгоҳ жойига айлантирилди. Буддизм руҳонийлари ҳалқаро миқёсда буддизм мавқеини кучайтиришга ҳаракат қилмоқдалар. Шу мақсадда буддизмнинг турли ташкилотларини бирлаштирмоқдалар, буддистларнинг ҳалқаро конференциялари, съездларини ўтказмоқдалар. Буддавийликнинг бир неча ҳалқаро ташкилотлари мав-жуд, шулардан энг йириги 1950 йилда ташкил топган, жаҳон буддистлари қардошларидир. Буддавийлик Христиан ва Ислом динларига кучли таъсир кўрсатган. Хусусан, охират тўғрисидаги, қайта тирилиш, руҳ ва жоннинг ўлмаслиги, ҳайвонларни азоблаш гуноҳлиги, қон тўкмаслик каби таълимотлар буддавийликдан кейинги динларга ўтган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуқаҳҳор Иброҳимов, Хайриддин Султонов. Ватан туйғуси. Нарзулла Жўраев . Тошкент. «Ўзбекистон» - 1996 й. 2. Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари. Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 3. Муқаддас китоб. Инжил. Туркия муқаддас китоб жамияти. 1995 й. 4. Музаффар Хайруллаев. Даврон Шораҳмедов. Маданият ва мерос. Т., 1973 йил. 5. Ҳамиджон Ҳомидов. Зардўшт яратган дин ва маданият. Ёш куч. 7-8 сонлари. Т. , 1992 йил. 6. Искандар Жадид. Биз қандай ибодат қиламиз? Германия. 7. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий. Ҳадис 2. Алб жомиъ Ас- Саҳиҳ (Ишонарли тўплам). Қомуслар бош таҳририяти. Тошкент-1996 й

Похожие

Жахон динлари хакида тушунча

Диннинг тарихий шакллари ва моҳияти. Миллий давлат динлари ва уларнинг хусусиятлари

Миллий динлар

Халифалар ҳукмронлиги ва исломнинг жаҳон динига айланиши

Диншунослик фаноли