Халифалар ҳукмронлиги ва исломнинг жаҳон динига айланиши - Основы религиоведения - Рефераты

Халифалар ҳукмронлиги ва исломнинг жаҳон динига айланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

Халифалар ҳукмронлиги ва исломнинг жаҳон динига айланиши Режа: 1. Халифалар ҳукмронлиги ва исломнинг жаҳон динига айланиши 2. Қуръон - Исломнинг асосий манбаи ва қадимий тарихий ёдгорлик 3. Ақидалар

Халифалар ҳукмронлиги ва исломнинг жаҳон динига айланиши Юқорида айтилиб ўтилганидек, Муҳаммад расулуллоҳ 632 йилда вафот этди. Бу даврга келиб мусулмонлар давлати Ямандан Синой ярим оролигача, Қизил денгиз соҳилларидан Марказий Қум саҳросигача чўзилган ҳудудларни ўз ичига олган катта мамлакат эди. Бу ерларда Ислом ҳукмрон динга айланди. Муҳаммад вафотидан кейин унинг ўринбосарлари ёки ноиблари (арабча халифалар) давлатни бошқара бошлаганлар ва шу муносабат билан мусулмонлар давлати «араб халифалиги» деб ном олган. Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.)нинг «Мендан кейин халифалик 30 йил давом этади. Ундан сўнг подшоҳликлар пайдо бўлади», деган ҳадислари бор. (Имом ат-Термизий). Ҳақиқатдан ҳам, пайғамбаримиз башоратларини тарих тасдиқлади. 30 йил хулофойи Рашидийлар, Абу Бакр ас-Сиддиқ, Умар бин ал-Ҳаттоб, Усмон бин Аффон, Али бин Абу Толиб 632-661 йиллар давомида исломни асл ҳолида сақлаган ҳолда халифалик қилдилар. Ундан кейинги даврларда халифалар эмас, балки уммавийлар, аббосийлар сулолаларига мансуб бўлган подшоҳлик ва амирликлар ҳукмронлик қилдилар.(Қаранг: Динлар ҳақида маълумот. Тошкент-2000, Буклет. 3- буклам). Дастлаб Муҳаммаднинг илк сафдошларидан бири (Қайнотаси) бўлган Абу Бакр Сиддиқ (ҳукмронлик даври 632-634 йиллар) халифа деб эълон қилинган. Шу вақтда бир қанча араб қабилалари ўртасида Мадина ҳукмронлигига қарши, ўз мустақиллиги учун ҳаракатлар ҳам бўлган. Лекин улар тезда бостирилган. Абу Бакр даврида шимолий ҳудудларга ҳужум бошланган. Византиянинг кучсиз қўшинлари жиддий қаршилик кўрсатишга ожиз эдилар. Абу Бакр вафот қилгач Муҳаммадга узоқ қариндош, унга содиқ сафдош бўлган Умар ибн-ул-Ҳаттоб халифа этиб сайланади. Унинг халифалик даври (634-644 йиллар) 10 йилга чўзилган. У иккинчи халифа эди.

Умар даврида Арабистондаги барча қабилалар бўсундирилди ва уларни Мадина ҳокимияти қўл остида бирлаштириш охирига етказилди. Иқтисодий, сиёсий ҳамда мафкуравий жиҳатлардан мустаҳкамланиб олган араб халифалигининг қўшни мамлакатларни босиб олиш учун юришларининг биринчи босқичи Умар даврида бошланди. Бу даврда, яъни 638 йили Дамашқ, 640-йили Қуддус (Иерусалим) олинди. Фаластин ва Сурия ерлари тўла равишда халифалик қўлига ўтди. Шу вақтнинг ўзида Месопатамия ва Эронга ҳам юришлар бошланди. 637 йили араб қўшинлари Эрон пойтахти Теҳронга бостириб кирдилар. 644-645 йилларда Ҳиндистон чегараларига яқинлашдилар. Шимол ва шимолий-шарқ томонга юриш бошлаган араб қўшинлари 640 йили Арманистонни босиб олдилар. 639-йилда Мисрга ҳужум бошланди ва 647 йилгача араблар шимолий Африка соҳилларини Тунисгача эгаллаб олдилар. Умар заҳарлаб ўлдирилгач халифалик тахтига Муҳаммад-нинг яқин дўстларидан бўлган Усмон ибн Аффон (учинчи халифа) ўтирди. Унинг халифалик йиллари (644-656 йиллар) 12 йил давом этган. У вафот этгач ўрнига пайғамбарнинг куёви ва амакисининг ўғли Али ибн Толиб ўтди ва (656-661-йиллар) 5 йилгина халифалик қилди. Усмон ва Али халифалиги даврида ҳам истилолар давом этди. Айниқса, Кавказ ва Марказий Осиё томонларга юришлар кучайди. Қисқа вақт ичида Грузия, Озарбайжон, Эроннинг шимолий қисми, Хуросон ерлари араблар қўл остига ўтди ва уларнинг қўшинлари Амударё соҳилларига чиқди. 7-аср охири ва 8-аср бошларида (халифаликда уммавийлар хонадони ҳукмрон бўлган 661-750 йилларда) араблар истилосининг иккинчи даври бошланди. Шимолий Африкада истилони давом эттириб, у жойлар ва Испания босиб олинди ва уни Ал-Андалус номи билан халифалик таркибига киритдилар. Араб истилочилари 7-аср 70-йилларида Эрон ҳудудини босиб олишни тугаллаб, Марказий Осиё ерларига (араблар Моворауннаҳр - дарё ортидаги ерлар деб атаганлар) аввал босқинчилик ҳужумлари қилдилар, кейинчалик 8-

аср бошларидан 8-аср (705-715) ўрталаригача бу ерларни лашкарбоши Абу Муслим ибн Қутайба тўла босиб олди. Маҳаллий халқлар арабларга қаттиқ қаршилик кўрсатдилар. Мавороуннаҳрда уларга қарши Муқанна, Сумбоб, Муғ, Гурак, Дивашти бошчилигида йирик халқ қўзғолонлари бўлди. Араблар маҳаллий халқлар сиғинадиган оташпарастлик ибодатхоналарини бузиб ташладилар. Китобларни маъжусий китоблар деб ёқиб юбордилар. Маҳаллий олимларни, саводли кишиларни ўлдирдилар ёки қул қилиб олиб кетдилар. Булар тўғрисида 10-асрда яшаган Муҳаммад Наршаҳий ўзининг «Бухоро тарихи» деган 2 жилдли китобида ва Абу Райҳон Беруний ўзининг «Ўтмиш халқларидан қолган ёдгорликлар» деган китобида маълумотлар қолдирганлар. Босиб олинган ерларда ислом динини киритиш учун ҳамма воситалар (қуролли кучлар ҳам, даъват, тарғибот, солиқ сиёсати ҳам, пора, имтиёзлар беришлар ҳам) ишлатилди. Ислом дини 9-10-асрларда Татаристонда, 10-12-асрларда Бошқирдистонда тарқалди. Қозоғистон ва Қирқғизистонда исломнинг киритилиши 19-асрда ҳам давом этди. Шимолий Кавказ халқлари ўртасида Ислом, 14-асрда кабардинлар ва балкарлар, 19-асргача чеченлар ва ингушлар орасида ёйилди. Нисбатан қисқа тарихий муддат ичида араб халифалиги ўша замондаги энг катта империя бўлган Византиянинг жуда катта ҳудудларини босиб олди. Эронда Сосонийлар империяси бутунлай тугади. Бунинг натижасида Амударё соҳилларидан Шимолий Африкагача, Тбилиси ва Дарбанддан Яман ва Уммонгача, Испаниягача чўзилган янги давлат - халифалик вужудга келди. Қисқа даврда араб қўшинлари бундай енгил ғалаба қозонишининг сабаби: бу даврда уларга жиддий қаршилик кўрсатадиган кучнинг йўқлиги эди. Қадимги империялар Византия билан Эрон ўзаро урушларда ҳолдан тойган, халқлар қаттиқ жабр-зулмдан безиган эди.

Шимолий Ҳиндистон, Кавказ, Марказий Осийда ҳам кучли йирик давлатлар йўқ эди. Масалан, Марказий Осиёда 8-аср бошларида 19 та майда хонликлар бўлиб, улар ўзаро уруш олиб борарди. Бухоро Самарқандга, Самарқанд Тошкентга ёрдам кўрсатмади. Ўзаро қирғинбарот урушлар халқнинг жонига текканлиги, ислом динининг маҳаллий динларга яқинлиги ва ўхшашлиги, янги диннинг мослашувчанлиги, уни қабул қилиш шартларининг енгиллиги ислом тантанасини таъминлаган омиллардан биридир. Хоразм эса четда турарди. Бу арабларга енгил ғалаба қилишга вазиятни пайдо қилган эди. Босиб олинган барча ҳудудларда халифаликка бўйсунувчи ҳокимликлар ташкил топди, халқлардан давлат ҳисобига ва маҳаллий ҳокимият учун ўнлаб солиқлар, ўлпонлар йиғиб олинарди. Кўп шаҳар ва қишлоқларда масжид, мадрасалар, диний мактаблар, катта руҳонийлар мақбаралари, кўплаб қаландархоналар вужудга келиб, ислом урф-одатлари ва шариат дастурлари турмушга чуқур сингиб кетди, ягона ислом мафкураси ва «мусулмон маданияти» ҳукмронлик қилди. Халифаликка бўйсундирилган халқлар ўртасида садво-сотиқ кучайди. «Ипак йўли» орқали ўзаро алоқалар олиб борилди. Ҳозирги замонда ислом жаҳон динидан бири сифатида 120 давлатда тарқалган, дунёда 1 миллиарддан кўпроқ мусулмон-лар мавжуд. Арабистон ярим оролида, Кичик Осиёда, Шимолий Африкада, Осиё қитъасида, Европа, Америка қитъаларида ҳам мусулмонлар яшайдилар. 28 давлатда ислом дини расман давлат дини ҳисобланади. (Эрон, Покистон. Саудия Арабистони, Қатар, Бирлашган Амирликлар, Қувайт ва бошқалар). Энг кўп мусулмонлар араблар (136 млн киши). Индонезия - мусулмон давлатлари орасида аҳолиси энг кўп (153 млн. киши) мамлакатдир. Мусулмон давлатларининг иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий, мафкуравий, аҳлоқий, таълим-тарбия, турмуш тарзи, ижтимоий руҳияти, кундалик ҳаёт тизимида ислом кучли таъсирга эгадир. Бу давлатларнинг диний ва миллий онгини ажратиб ҳам қарамайдилар.

Миллий озодлик ҳаракатлари ислом шиорлари остида олиб борилади. Антиимпериалистик ва миллий тараққиёт ҳаракатлари ҳам ислом ғоялари асосида бормоқда. Мусулмон мамлакатлари бирлашиши, куч ва имкониятларини сафарбар қилишда ҳамжиҳат бўлиш мақсадида, Бутун Осиё Ислом конгресси (БИК), Ислом олами Иттифоқи (ИОИ), Ислом конференцияси ташкилоти (ИКТ), Ислом Банклари ҳалқаро уюшмаси (ИБХУ), Ислом бирдамлиги (ИБ), Ислом олами лигаси (ИОЛ) ва бошқалар мавжуд. Ҳозирги даврда собиқ СССР ўрнида вужудга келган Марказий Осиёдаги мустақил давлатларда, жумладан Ўзбекис-тон республикасида ҳам исломнинг мавқеи ва таъсири кучайди, диндорлар фаоллашди, диний ташкилотлар актив иш олиб бормоқда. Ўзбекистон мусулмонлари идораси бошқармаси ҳайъати, унинг раиси - муфтий жаноблари халқаро мусулмон мамлакатлари ташкилотлари ишларида фаол қатнашмоқда, турли мусулмон давлатларидан мамлакатимизга тез-тез меҳмонлар келиб, бизда ислом қанчалик иззатда эканини кўриб мамнун бўлмоқда. «Собиқ шўро даврида республикамизда бор-йўғи 89 та масжид ва 2 та мадраса фаолият кўрсатган бўлса, ҳозир Ўзбекистон мусулмонлари идораси бошқаруви остида расмий рўйхатдан ўтган, барча қулайликлар яратилган 1700 масжид, 10 та мадраса ва Тошкент Ислом институти фаолият кўрсатиб турибди. Шунингдек, 1999 йил 9 апрел куни президентимиз И.А.Каримовнинг фармонига асосан Тошкент Ислом Университети ташкил этилди. Ҳар йили мазкур олийгоҳ ислом тарихи ва фалсафаси, диний қонунчилик, иқтисод ва табиий фанлар факультетларига 100 дан ортиқ талабаларни қабул қилади». (Қаранг: Динлар ҳақида маълумот. Тошкент- 2000. Буклет. 2-буклам)

Қуръон - Исломнинг асосий манбаи ва қадимий тарихий ёдгорлик Қуръон суралари парча-парча ҳолда Муҳаммад пайғабарга 22 йил (ҳижрий йил ҳисобида 23 йил) мобайнида ваҳий қилинган. Эшитувчилар бу сураларни ёд олиб, баъзиларини эса ёзиб олганлар. «Қуръон» арабча «караъа»-ўқимоқ, оддий ўқиш, шунингдек, маълум матнни оҳанг билан ўқиш, яъни «қироат қилиш», «Тиловат қилиш» мазмунидаги феълдан, «ўқув», «ўқиладиган китоб» маъносини беради. Муҳаммад пайғамбар саводли киши бўлмаганлиги учун (Расулуллоҳнинг саводи бўлмаганлиги тўғрисида Қуръоннинг 7-ал-Аъраф сурасининг 156-оятида «ар-расул ан-на-бий ал-уммий» деган сўзларни учратамиз. Бундаги «уммий» сўзи «хат ёзиш ва ўқишни билмайдиган одам» деб тафсирланган ёки 29-ал-Анкабут сурасининг 47-оятида: «Во мо кунта татлу минг қаблиҳи мин китабин ва ло тухаттуху би яминака», яъни «Бундан (Қуръондан) олдин сен бирор китобни ўқимагансан ва ўз қўлинг билан хат ёзмаган ҳамсан», дейилганки пайғамбар саводсиз эканининг айтилиши ҳеч кимга малол келмаслиги учун ваҳийни ёддан ўқиган, тарғибот вақтида мусулмонлар ҳам уни ёд олганлар. Қуръон сураларини тўла ёдлаб олган мусулмонлар кўп бўлган ва улар «ҳуффоз ал-Қуръон» (Қуръонни ёд билганлар ёки Қуръон ҳофизлари) деб юритилган. Абу Бакр ҳукмронлиги давридаги жангларда ана шундай ҳуффозлардан бир қанчаси ҳалок бўлган. Маълумот-ларга кўра, барча сураларни тўла ёд билган фақат 7 нафар киши қолган, бошқалари эса бир қисм сураларнигина ёд билганлар, холос. Муҳаммад пайғамбарга умрининг охирги беш йили давомида котиблик қилган Зайд ибн Собит битта суранинг охиринигина билмаган, қолган барча сураларни ёд олган. У кўпгина сураларни ёзиб борган. Бинобарин, яна бир неча жангдан сўнг сураларни ёд билганлар қолмаслиги ва Қуръон матнини тиклаш мумкин бўлмай қолиши ҳавфи юзага келган.

Шуни ҳисобга олиб, халифа Абу Бакр энг яқин сафдоши Умар маслаҳати билан 633 йилда Қуръон сураларини тўплаб, дастхат (қўлёзма) қилдириш вазифасини Зайд ибн Собитга топширган. У пайғамбар масжидида бу вазифани бажаришга киришган, яъни саҳобалардан ҳар бири ўзи билан сураларни ўқиган, Зайд ибн Собит эса ёзиб борган. Ҳар бир сура, парча ёки оятлар гуруҳини аввал бир киши ўқиб, сўнгра иккинчи киши ўқиганда айнан мос келса, ўшани ёзиб олган. Бу усул Қуръон сура, оятлари аниқ ва ишонарли ёзилишини таъминлаган. Бу тўплам Сухуф (саҳифалар) деб ном олган бўлиб, унда жаъми 109 та сура бўлган, яъни сухуф таркиби тўла бўлмаган. Чунки унда 1, 34, 41, 45 ва 96-суралар ҳали мавжуд эмас эди. Орадан 17-18 йил ўтгач, илгаридан ўз ихтиёри билан суралар-ни ёзиб юрган ва алоҳида тўплам қилиб олган айрим кишилар қўлидаги нусхалар билан, халифликнинг ҳокимиятларида (вилоятларида) ўқиш ва ибодатларда улардан фойдаланиш кенгайиб борган сари, Сухуф орасидаги тафовутлар сезилиб қолган ҳамда давлатни бошқариш, келажакдаги хилма-хиллик маълум муаммоларни келтириб чиқаришининг олдини олиш зарурияти туғилган. Халифа Усмон ибн Аффон 651 йилда барча дастхатларни тўплаб, таққослаб чиқиш ва улар асосида Қуръоннинг ягона нусхасини тайёрлашга фармон берган ва ўзи бу ишга бевосита бошчилик қилган. Бу вазифани бажариш учун, тарихий манбаларда кўрсатилишича, 4 кишилик гуруҳ белгиланган. Унга яна Зайд ибн Собит раҳбарлик қилган, унинг таркибига Қуръонни яхши билган саҳобалардан Абдуллоҳ ибн аз- Зубайр, Саъд ибн ал-Ос, Абд ар-Раҳмон ибн Хорис, ибн Хишом киритилган. Бу гуруҳ барча нусхалар ва топилган сураларни қайтадан текшириб таққослаш асосида ягона нусхани тайёрлаган. Илгариги шахсий нусхаларнинг барчаси куйдириб йўқотилган. Янгидан дастхат қилинган ягона нусха «Мусхаф», аниқроғи «Халифа Усмон Мусхафи» деб ном олган.

Мусхаф - қадимий араб тилида пергамент, яъни ўрама қоғозни англатган. «Мусхаф» куфа ёзиш усулида ва сажъ шаклида (ғазал) ёзилган. Унга халифа Абдул Малик (685-705 йй) ва Ироқ ҳокими ал-Хажжож (694-714 йй.) даврида асос солган. Асосан 697 йилда адиб Абдул-Асвад ад-Дувалий томонидан ҳарфларнинг устига ва остига нуқталар қўйиб чиқилиб, Қуръонни ўқишдаги чалкашликларга барҳам берил-ган. Лекин «Усмон Мусхафида» бу нуқталар йўқ эди. Қуръон VII асрга оид қадимий ёдгорлик бўлгани сабабли ички тузилиши, ёзилиш услуби, мазмуни, иборалари жиҳатидан ўзига хос хусусиятларга эга бўлган китобдир. У 114 та сура, 6236 оятдан иборат. Суралар «оятлар тўплами» («оятлар тизмаси») маъносини билдиради. «Оят» сўзи фақат Қуръоний ўзига хос ибора бўлиб «мўъжиза», «илоҳий белги» маъносини англатади. Қуръон матни сура ва оятлардан ташқари яна 30 та «жузъ» (ўзбекча «пора») га бўлинган. Жузъ - кейинчалик Қуръон матнини ўқишга осон бўлиши учун теппа-тенг 30 га бўлинганлигидан пайдо бўлган. Масалан. Қуръондаги энг катта 2-ал-Бақара сураси икки порадан кўпроқ, кейинги 37 та кичик суралар жамланиб бир порага киритилган. Суралар Қуръонда ўз мазмуний изчиллигига ёки нозил бўлган вақтига, яъни муддатлар тартибига қараб эмас, балки ҳажмига қараб жойлаштирилган. Бундан фақат бир неча сура мустасно. Масалан, фақат 7 та оятдан иборат 1-сура («Фотиҳа») олдинга жойлаштирилган, чунки бу сура мазмуни иймон учун жуда муҳим ҳисобланади. Суралардан 90 таси Макка даврида ва 24 таси Мадина даврида нозил бўлган. Қуръонда диний-фалсафий тасаввурлар ва ривоятлар: қабила- уруғчилик ҳаёт тарзига хос анъана, урф-одат ва маросимлар, ижтимоий- иқтисодий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий ва аҳлоқий қонун ва қоидалар, жумладан, оила-никоҳ, аждодлар ва авлодларга муносабат, мулкчилик ва ворисилик, савдо-сотиқ ва қарз муаммоларига хос кўрсатмалар

ўз ифодасини топган. Қуръоннинг инсоф, виждон, ҳалоллик каби аҳлоқий таълимотлари умумбашарий қадрият ҳисобланади. Қуръон халқ орасида уни ёддан ўқийдиган «қорилар» орқали кенг тарқалган. Лекин «қорилар» Қуръоннинг мазмуни билан деярлик шуғулланмайдилар, улар фақат оятларни қироат билан ўқишга одатланганлар. Қуръоннинг мазмунини изоҳлаш (тафсир қилиш) билан шуғулланадиган уламолар «муфассирлар» (яъни тафсирчилар) деб аталади. Исломдаги «аҳли сунна» (Суннийлар йўналиши) да 6 та тафсирчи: ат- Табарий 838-924 йиллар), ас-Саолибий (1036 йилда вафот этган), аз- Замаҳшарий (1074-1143 йиллар Хоразмдан), Фахриддин ар-Розий (вафоти 1209 й.), қози ал-Байзовий (вафоти 1282 й.) ва Жалолайн Шайх ат-Табарсий (XIII аср) тафсири энг обрўли саналади. Қуръонда диний-фалсафий дунёқараш, иймон ва эътиқод асослари ундаги ақидаларда баён қилинган. Қуръонда сунний йўналишдаги мусулмонлар қуйидаги 7 та ақидага эътиқод қиладилар: Ақидалар 1) якка Аллоҳдан бошқа худо йўқ, у ҳеч кимдан туғилмаган, ҳеч кимни туғдирмаган. Оламни йўқдан яратган, одамларни, барча жонли ва жонсиз нарсаларни, инс-жинсларни, фаришталарни фоний ва боқий дунёларнинг эгаси, у ҳамма нарса, ҳодисаларни кўриб, билиб туради. Унгагина бўйсунаман, унинг тўғри йўлидан олиб бораётган Муҳаммад пайғамбарга ишонаман, унга тақлид қиламан. 2) Фаришталарга ишониш, уларни Аллоҳ оловдан яратган жонсиз, кўзга кўринмайдиган руҳлар, деб тасаввур этилади. Фаришталар Аллоҳга итоат этадилар, унинг хизматини бажарадилар, деб ишонадилар. Масалан, фаришта Азроил жон олувчи, Жаброил фаришта Аллоҳдан Муҳаммад пайғамбарга хуш хабар келтирган. Мункир ва Накир деган фаришталар вафот этганларни сўроқ қилиб гуноҳ ва савобини аниқлайди ва ҳ.к.

3) Муқаддас китобларга ишониш ва улардаги кўрсатмаларга амал қилиш. Муқаддас китоблар: Қуръон, Ҳадислар, Ахбор, Таврот, Талмуд, Забур, Библия (Инжиллар), Трипитака, ведалар ва бошқалардир. Бундан Қуръон осмондан тушган энг сўнгги, энг мукаммал, ҳақиқат ва Аллоҳнинг сўзлари битилган «она китоб»дир. 4) Пайғамбарларга ва Муҳаммаднинг Аллоҳнинг элчиси эканлигига ишониш, Аллоҳ, ер юзидаги барча одамларни ўз элчиси Муҳаммадга ваҳийлар орқали бошқариб, уларни тўғри йўлдан бошлаб бориш вазифасини пайғамбарга, ундан кейин эса подшоларга юклаган, деб тасаввур этилади. Қуръонда Муҳаммаддан бошқа яна Нуҳ (Ной), Иброҳим (Авраам), Исҳоқ (Исаак), Якуб (Иаков), Аюб (Иоф), Юнус (Ион), Мусо (Моисей), Хорун (Аарон), Исо (Иисус Христос), Яҳъё (Иоанн Чўқинтирувчи), Марям (Мария), Довуд, Сулаймон, Юсуф (Иосиф Прекраснўй) каби пайғамбарлар тўғрисида ҳам гап боради. Қуръондаги айрим суралар пайғамбарлар номи билан ҳам аталган, масалан, Муҳаммад, Иброҳим, Юсуф каби. 5) Охиратдаги ва боқий дунёдаги ҳаётга ишониш. Қуръонда, охиратда ўлганлар тирилади, худо уларни сўроқ қилиб гуноҳкорлар дўзахда азоб тортишга, савоб иш қилганлар эса жаннатда абадий роҳат-фароғатда ҳаёт кечиришига ҳукм қилиши айтилади. Бу дунё фоний, яъни ўткинчи, алдамчи, бир лаҳзали, асосий ҳаёт эса боқий дунёда эканлиги таъкидланиб, ҳар бир киши сабр-тоқатли, инсофли, адолатли бўлиб, савоб амалар қилиши керак, ана шундагина жаннат ҳаёти унга насиб этади, дейдилар. 6) Инсон тақдирининг худо томонидан олдиндан белгилаб (пешонасига ёзиб) қўйилганлиги тўғрисидаги тасаввур-лар. Бу ақидага кўра худо ҳамма нарсалар устидан, шу жумладан, одамларнинг тақдири устидан ҳам тўла ҳукмронлик қилади. Инсонда хоҳиш ва ирода эркинлиги йўқ бўлиб, инсон фақат худо хоҳлаганини, пешонасига ёзилганини кўради, деган ғоя илгари сурилади. Бу ақида ижтимоий муносабатларга тегишли бўлиб, ислом оламида кўп тортишувларга сабаб бўлган.

7) Исломнинг охирги ақидаси - бу ўлгандан кейин тирилишга ишонишдир. Бу ақиданинг вужудга келишида қадим дунёдаги анимизм ва авлодлар руҳига сиғиниш динларнинг бевосита таъсири сезилиб туради. Исломдаги Шиа мусулмонлари эътиқоди бешта ақида: тавҳид (якка худолик), адл (адолат), нубувват (пайғамбарлик), имомат (имомлар ҳокимияти) ва қиёмат (охират кунининг келиши ва ўлганларнинг тирилиши)ни тан олишдан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуқаҳҳор Иброҳимов, Хайриддин Султонов. Ватан туйғуси. Нарзулла Жўраев . Тошкент. «Ўзбекистон» - 1996 й. 2. Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари. Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 3. Муқаддас китоб. Инжил. Туркия муқаддас китоб жамияти. 1995 й. 4. Музаффар Хайруллаев. Даврон Шораҳмедов. Маданият ва мерос. Т., 1973 йил. 5. Ҳамиджон Ҳомидов. Зардўшт яратган дин ва маданият. Ёш куч. 7-8 сонлари. Т. , 1992 йил.

Похожие

Монотеистик ва жаҳон динлари

Жахон динлари хакида тушунча

Ҳадислар ва уларнинг Исломда ҳамда мусулмонлар ҳаётида тутган ўрни

Диншунослик фанига кириш

Ислом учун курашнинг Мадина даври