Диннинг моҳияти жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни - Основы религиоведения - Рефераты

Диннинг моҳияти жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Диннинг моҳияти жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни Режа: 1. Дин тушунчаси. Диннинг таърифи ва унинг изоҳи. Динни таърифлашга янгича ёндашиш 2. Диндорлар. Диндорлик ва диний кишилар онги Диний мафкура ва диний дунёқараш 3. Динларнинг келиб чиқиши ва мавжуд бўлиб туришининг туб сабаблари (илдизлари), ҳозирги даврдаги диний фаолликнинг сабаблари 4. Жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни, бажарадиган ижтимоий функциялари.

Дин тушунчаси. Диннинг таърифи ва унинг изоҳи. «Дин» атамаси немисчада религаре боғланмоқ феълидан ясалган, арабчада эса илоҳий кучларга иймон, эътиқод, ишонч, аҳлоқ деган маъноларни англатади. Илмий-фалсафий жиҳатдан эса бу атама маънавиятнинг бир элементи ҳисобланади. Бизнинг фикримизча, дин-реал воқеликдан, ижтимоий ҳаётдаги нарса ва ҳодисларни табиат, жамият ва инсондан ташқарида деб ҳисоблайдиган, уларни ўзига хос тарзда акс эттирадиган маънавий эътиқод ва амалнинг бир туридир. Дин-инсонга хос ҳис-туйғуларнинг алоҳида хусусияти бўлиб, диний ҳис-туйғулар диндорга (диндорларга) яхши кайфият, шод хуррамлик, ишонч, юпанч, умид бағишлайди; аксинча у ёмон, қўрқинчли, фалокат, ҳалокат, зарар келтирадиган ҳолатлар ва ёвуз кучлардан асровчи бир руҳий мадад манбаидир; инсонларга яхшилик ва нажот йўлини кўрсатиб, унга етакловчи маънавий қудрат тисмолини ифодалайди. «Дин» атамаси, умуман, динларнинг барчаси диний билим ва дунёвий илмда икки хил тушунтирилади. 1. Диний билим гўёки инсонга хос, одам туғилиш пайтида унинг рухига сингдирилиб қўйилган эътиқод манбаи бўлиб, сўнгра киши ана шу эътиқод- иймоннинг нима эканини, бу руҳий куч худодан инсонга инъом-эҳсон килиб берилганини аста-секин англаб, билиб бориш, унинг мазмун ва моҳиятини тушуниб олиши содир бўлишини изоҳлаб ва тушунтирилиб берилади, далил, ҳужжатлар келтирилади. Диний ҳис-туйғулар, иймон-эътиқод инсониятдан аввал худо томонидан яратилиб қўйилганлиги, диннинг бирдан-бир манбаи фоний ва боқий дунёлардаги барча нарсаларни, воқеа ва ҳодисаларни яратувчиси ва уларга эгалик қиладиган қудратли, мутлоқ куч худо бўлиб, у арши аълонинг (яъни энг юқори, энг яхши жойда мавжуд бўлган тахт) якка- ю ягона хокими ва ҳаками, барча борлиқнинг бирдан бир бошқариб турувчиси эканлиги айтилади.

Диний таълимотда диний эътиқод ва иймон-ишонч манбаи, илоҳий кучлар - худо, фаришталар, руҳлар, пайғамбарлар, авлиёлар, жаннат, дўзах мўъжизавий, сирли ривоятлар бўлиб, уларнинг барча қудрати-ю, шакл- шамоиллари арши аълодан ваҳий қилинган муқаддас китобларда ёзилганлиги учун бу ёзувларга ҳам сўзсиз амал қилишга даъват қилинади. Албатта, диннинг таянчи худонинг борлигига ишониш, унга бўйсиниш, унга, ўз тақдирини яратиб қўйганлиги учун, тўла ўзини топшириш кабилардир. Масалан, Ислом динида Аллоҳ ана шундай худо деб, Қуръоннинг 112- сурату-л-Ихлос, Покланиш сурасида уни қуйидагича таърифланади: Бисмиллаҳи-р Раҳмони-р-Роҳим Қул ҳува-л-Лоҳу аҳад Аллоҳу-с самад Лам ялид ва лам юлад Ва лам якун лаҳу куфван аҳад. Мазмуни: Айт: «Аллоҳ ўзи биттадир. Аллоҳ мангудир. Туғдирмаган ва туғилмаган. Бирор унинг тенги ҳам бўлмаган. Ёки: Қуръоннинг 114-сурату-н-нос, яъни одамлар сурасида: Бисмиллаҳи-р-Раҳмони-р-Роҳим Қул аъузу би-рабби-н-носи Маликин-н-носи Илоҳи-н-носи Мин шарри-л-васвоси-л-ханнос Аллази ювасвису фи судурин-н-носи Мина-л-жиннайти ва-н-нос

Мазмуни: Айт: «Паноҳига олгай мени одамлар Парвардигори, Одамлар подшоси, Одамлар худоси! Инсонлар қалбига васваса соладиган. Яшириниб турувчининг ёвузлигидан, Жинлардан ва одамлардан.» 1 Бошқа динларда ҳам худо ва одамлар ўртасида ана шундай алоқа борлиги айтилган. Диний таълимотларда худо фаришталарни ҳам яратганлиги; фаришталар жисмсиз руҳлар бўлиб, улар истаган қиёфага - одам, қуш, ҳайвон ва бошқа қиёфаларга кира олиши ва яна руҳга айлана олишлари мумкин бўлган малойикалар эканлиги айтилади. Фаришталар жаннатда турли юмушларни бажарадилар, айримлари эса аниқ вазифаларни адо этадилар, яъни улар ҳам Аллоҳга бўйсинишиб унга хизмат қиладилар. Масалан, Ислом динида Азроил деган фаришта жон олувчи, ўлимдан хабар берувчи бўлса, Мункар билан Накир дегани вафот этган кишиларни қайта тирилтириб, уларни савоб ва гуноҳлари юзасидан сўроқ қилиб, аниқловчи фаришталар ҳисобланади. Жаброил деган фаришта эса Аллоҳдан Муҳаммадга Қуръоннинг вахий қилиб юборганини, Муҳаммад Аллоҳга расул, яъни элчи қилиб танлаб олинганлиги тўғрисида хабар етказган, дейилади. Диндорлар фаришталарга қаттиқ ишонадилар, улардан мадад кутадилар. Диний таълимотда пайғамбарлар ҳам иймон-эътиқодни мустаҳкамлайдиган, худонинг элчиси сифатида ўз умматларини худо кўрсатган йўлдан тўғри бошлаб борувчи, худо билан унинг бандалари орасида воситачи эканлигини қаттиқ таъкидлаб, уларга ишониш диннинг ажралмас, муҳим хусусияти деб ҳисобланади. 1 +аранг: Муталлиб Усмонов. +уръони Карим ва жаноби Расулуллощнинг амаллари. Т., «Нур», 1992, 14-15 бетлар.

Пайғамбарлар 54 мингдан ҳам кўп ўтган. Улардан 28 таси энг мўътабарли, обрў-эътиборли бўлиб, энг сўнгги ва йўлдан адашмаган пайғамбар ислом динидаги Муҳаммад пайғамбар экани динлар тарихида тан олинган. Ҳар бир пайғамбар ўз худосига хизмат қилган, аммо йўлдан адашиб гуноҳ қилган бандалари билан бирга йўқ бўлиб кетганлар. Бундан фақат Муҳаммад мустаснодир. Лекин кўпгина пайғамбарлар ҳақиқий яшаб ўтган тарихий шахслиги шубҳали бўлса, Муҳаммад тарихда яшаб ўтган реал шахсдир. Диндорликда диний таълимотлар бўйича ёвуз кучлар тимсоли бўлган инс-жинслар, хусусан шайтон тўғрисида ҳам алоҳида ёзилади. Шайтон инсонни худо йўлидан чиқариб, ўз йўлига солишга ҳаракат қилади, шайтонга ишониб унинг йўлига кириш эса ёмонлик қилиш, гуноҳ ишлардан қўрқмаслик бўлиб, бу эса ёмонлик қилиш, диндорликка тўғри келмайдиган шаккоклик, деб ҳисобланган. Диний таълимотда нариги, боқий дунё бўлиб, унда жаннат ҳаёти энг яхши ва абадий, одамлар ўз савоб ишлари билан жаннатга кириш ҳуқуқига эга бўладилар, дейилади. Нариги дунёда яна гуноҳкорларни жазолайдиган дўзах ҳам мавжуд бўлиб, унга дин кўрсатмаларига амал қилмаган, шаккоклик, куфр ва бидъат йўлига кириб кетган кишилар вафот этгандан кейин қайта тирилгач ташланиб ўтда куйдириладилар, деб огоҳлантирилган. Шундай қилиб, диннинг моҳияти табиат, жамият ва шахсдан ташқаридаги кучларга ишонишдан иборат. Диннинг идеализм фалсафаси, унинг фатализм, фидеизм, мистика каби шакллари билан боғлиқ ҳолда изоҳланганига ҳам эътибор берилиши лозим. Фалсафа тарихида грек файласуфи Платон, немис файласуфи Гегель, итальян илоҳиётчиси Фома Аквинский кабиларнинг оламий руҳлар, мутлоқ ғоялар, яширин ҳолда мавжуд бўладиган илоҳий зарралар тўғрисидаги таълимотлари аслида худо ва бошқа илоҳий кучларга синоним маъносига эга бўлиб, улар динга диний таъриф учун фалсафий-назарий асослар бўла олади.

Чунончи, фатализм олдиндан белгилаб қўйилган ҳодисаларни, тақдири азалдан воқеалар-нинг, албатта, рўй беришини каромат қилади; федеизм эса диний ақл оламни бошқариш хусусидаги таълимот, мистика эса моддийликдан гуё устун турадиган қандайдир илоҳий мўъжизавий кучлар тўғрисидаги таълимотдир. Аммо динга таъриф берилганда инсоннинг руҳан покланиши, аҳлоқан камолоти, яхши фазилатлари ёмонликка қарама-қарши қўйилган бўлиб, булар дин воситасида ижтимоий адолат ўрнатишга, худо олдидаги тенглик, диний уюшмалар ва жамоалар шаклида одамларни бирлаштиришга даъват қилиш, ожиз, муҳтож кишиларга кўмаклашиш, қон тўкмаслик, ёмонликни яхшилик билан енгиб ўтиш мумкинлиги тўғрисида ғоялар динга таъриф беришнинг кучли ва ибратли томонидир. 2. Диннинг моҳиятини илмий-фалсафий томондан изоҳ-ланганда табиатдан ташқаридаги барча илоҳий кучлар -фаришталар, руҳлар, инс- жинслар, пари-дев, шайтон кабилар-дан иборат бўлган илоҳий кучларга ишонч ҳисобланади. Ибтидоий одамларнинг табиатнинг уларга номаълум кучлари олдидаги заифлиги ва ночорлиги, уларнинг табиатда рўй берадиган сел, бўрон, зилзила, қурғоқчилик, ёнғин, чақмоқ, момақалдироқ, вулқон, Ой ва Қуёш тутилишлари, турли касалликлар, ёввойи ҳайвонлар ҳужумидан ваҳимага тушиши; ижтимоий жиҳатдан олганда, очарчилик, ўлим, шайтонлаб қолиш, хушдан кетиш, тутқаноқ дарди, туш кўриш каби табиий ва ижтимоий воқеаларнинг асл сабабларини билмаслик натижасида бу ҳодисалар ёвуз кучлар, руҳлар, шайтон, дев, ажина, худоларнинг иши, улар одамлардан ғазабланиб, уларнинг қилган гуноҳлари учун қўлланилаётган жазолари деб ўйлаб, улардан жуда қўрқиб, илоҳий қудратли, ҳеч ким бас кела олмайдиган илоҳлар сифатида сиғинганлар, ибодат ва сажда қилганлар. Хуллас, дин шу тарзда пайдо бўлган. Шу тариқа осмон, қуёш, сув, олов, шамол, чақмоқ, денгиз, эзгулик ва ёвузлик, ёруғлик ва зулмат, яхшилик ва ёмонлик худолари, энг кучли ва заиф худолар ўйлаб топилган.

Инсонларда яна сеҳр, жоду, афсунлар-қайтарма, иситма-совутма, фолбинликка ишонишлар ҳам мавжуд, Диндорлар яна иримчи ҳам бўладилар, астрология, яъни осмондаги юлдузлар ҳаракатига қараб, Ерда рўй берадиган ҳодисаларни, одамлар тақдири тўғрисида каромат қилишга ишониш, айрим рақамларни бехосият деб ўйлаш (масалан 13 ни) кабилар ҳам мавжуд. Диний жазавада одамлар хушдан кетгунча зикр қилиб, худони ёдга оладилар, ўз таналарига жароҳатлар етказадилар (масалан, шахсей-вахсей маросимида Шиа мусул-монлари юзларини тирнаб, бош-кўзига, елкаларига занжир билан уриб, қон чиқариб ўзини азоблайди) ёки христиан православларидаги хлистлар деган диний сектада «умумий биродарлашув» пайтида жамоага янги кирган бир хлистнинг елка терисини кесиб қон олишади ва уни винога қўшиб ичадилар. Бундай экстаз диний руҳиятни мустаҳкамлайди, дин одамга гўёки ёқимли кайфият берадиган наркотик доридек таъсир қилиб, диндорларни оғир ҳаётий вазиятлардан вақтинча четлатади, юпатади, тасалли беради. Динга дунёвий илм-фан нуқтаи-назаридан қаралганда ғайритабиий нарсаларга ишонишнинг асоссизлиги ва мистик ҳарактерини илмий далиллари билан яққол исботлаб беради. Масалан, Марказий Осиёдан чиққан олимлар: Мусо ал Хоразмий, Форобий , Беруний, Ибн Сино , Улуғбек ва бошқа алломалар ташқи дунё мустақил равишда ва ғайритабиий кучлардан холи тарзда мавжуддир, деб таъкидлаган эдилар . Диннинг моҳиятини материалистик фалсафа ҳамда илм-фанга асосланиб тушунтирилганда дин ҳам маданиятнинг таркибий қисми бўлиб, у санъат, аҳлоқ, ҳуқуқ, сиёсат, этног-рафия кабилар билан боғлиқ ҳолда амал қилиш, ижтимоий гуруҳ ва синфлар манфаати билан боғланган ҳолда уларниг мафкураси, дунёқарашининг алоҳида тарихий тури сифатида келиб чиқади, амал қилади деб изоҳланади. Дин жамият ҳаётида амал қиладиган маънавий ҳодиса ҳисобланади.

Диннинг ижтимоий функциялари мавжуд деб таъкидланади. Буюк немис файласуфи Л. Фейербах одамларни худо эмас, балки одамлар дин ва худоларни яратди, деб айтган эди. Диннинг таърифига янгича муносабатда бўлмоқ давр талаби, чунки дин деган категория ҳам нисбий бўлиб, у ҳам даврга қараб бойиб, ўзгариб туриши мумкин, чунки у ақида эмас. «Илмий атеизм»да дин таърифланганда кўпроқ сиёсий мақсадлар ва манфаатлар устунлик қиларди. Дин меҳнаткашларни руҳий жиҳатдан эзадиган ғоявий куч деб қаралиб, хукмрон синфлар диндан маънавий хукмронлик қилишда фойдаланиб келаётирлар, деб таъкидлашга урғу берилган эди. Миллий мустақиллик шароитида, инсонпарварлик ва демократия кенгайиб бораётган ҳозирги тарихий давр руҳи динга холисона муносабатида бўлишни талаб қилмоқда. Шунинг учун дин гарчи турмуш қийинчилиги туфайли пайдо бўлган бўлса-да, у вужудга келгандан кейин жуда кўп фойдали ишлар қилди, жамият ривожланишига ҳисса қўшди, иқтисодий тежамкорликни таъминлади, экологик вазиятни яхши сақлашга хизмат қилди, кўп даврларда урушларга йўл қўймади, турли халқларни бирлаштирди, аҳлоқни яхшилади ва ҳоказо. Булардан кўз юмуш мумкин эмас. Диндорлар. Диндорлик ва диний кишилар онги Диний мафкура ва диний дунёқараш Динга ишонадиган, унинг талабларини мунтазам бажариб юрадиган кишиларни диндорлар дейиш мумкин. Ҳозирги даврда диндорларни динга амал қилиши, диннинг назарий ва амалий, ҳуқуқий қоидаларини, аҳлоқ- одобларини билиш даражаларига қараб уч гуруҳга ажаратиш мумкин. Биринчи гуруҳга мансуб диндорлар - уламолар, руҳонийлар, диний ташкилотлардаги дин пешволари, диний таълим-тарбия муассасаларида ишлаб турган муаллим ҳамда мударрислар, диний китоблар, журналлар, газеталар нашриётида ишлаётган ходимларнинг юқори қатламидаги кишилардир.

Мазкур гуруҳдаги диндорлар дин бўйича назарий ва амалий, илмий тажрибаларга эга бўлиб, улар диннинг тарихини, ақидаларини, маросимларини, ҳуқуқий ва аҳлоқий меъёрларини яхши билишдан ташқари уларни тушунтириб бера оладилар, шарҳлайдилар, тарғиб-ташвиқот қиладилар, диний ишларни уюштирадилар ва раҳбарлик қиладилар. Масалан: бу гуруҳ-даги диндорларга Ўзбекистон мусулмонлари диний Бошқар-маси ҳайъати раиси, муфтиси, имом-хатибларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Диндорларнинг иккинчи гуруҳига мансуб диндорлар диннинг назарий томонларини яхши билмайдиган, аммо диний маросимларни актив бажарадиган, диний ишларда бош-қош турадиган, уларни тарғиб этадиган, диний дастурлардан, диний жиҳатдан манъ этилган ёки рухсат қилинган тартиб қоидалардан яхшигина хабардор, динга ихлоси баланд бўлган диндорлардир. Улар маҳаллаларда диндорларнинг олдинги сафида юрадилар. Учинчи гуруҳдаги диндорлар динга ишонадиган, диний қоидаларни бошқалардан эшитган ёки диний маросимларни анъанавий одат сифатида бажарадиган, динга ҳам, илм-фанга ҳам ишониб юрадиган, диний ишларда унча актив бўлмаган, диний эътиқоди ҳали пишиб етилмаган диндорлардир. Биринчи гуруҳга мансуб диндорлар диндорларнинг умумий сонига нисбатан жуда озчиликни ташкил этадилар. Иккинчи гуруҳга мансуб диндорлар биринчи гуруҳлардагига нисбатан анча кўп миқдорни ташкил этадилар. Учинчи гуруҳдаги диндорлар энг кўпчилик диндорлардир. Бу уч гуруҳдаги диндорлар орасидан кейинги йилларда учинчидан иккинчи гуруҳга ўсиб ўтаётган диндорлар кўпайди, улар асосан ёш жиҳатдан кичик, янги диндорлардир. Бу у уч тоифа дин аҳллари ўзаро алоқада бўлиб, айрим диний масалаларни шарҳлашда баъзан келиша олмайдилар. Масалан, ваҳҳобийлар анъанавий диндорларга нисбатан норозилик ҳолатларида бўл- дилар, кейинги пайтларда эса улар орасида келишмовчилик кучайди.

Биз диний активлик рўй берган бир даврда яшаётирмиз. Ҳозир жамиятда динга бефарқ, унга мутлақо ишонмайдиган кишилар жуда оз. Бундан 5-10 йиллар аввал собиқ СССР даврида динга ишонмай юрган айрим зиёлилар, партия, Совет, комсомол ходимлари, раҳбариятда юрган кишилар ҳозирги кунларда активроқ диндорларга айландилар. Диндорлик - ўз дунёқарашида, иймон-эътиқодида, психо-логиясида, турмуш тарзида, аҳлоқ-одобида, кундалик ҳаёт кечиришида, оилада, меҳнат жамоаларида, жамотчилик орасида, маиший турмушда, ўзининг барча хатти- ҳаракатлари-да тўла равишда диний талаблар, тартиб-қоидаларга амал қилишни англатади. Жамиятнинг ҳарактери, ижтимоий-сиёсий, иқтисодий шарт-шароитлар, маданият даражасига қараб диндорлик айрим даврларда юқори ёки паст бўлиши мумкин. Масалан, Ўрта асрларда феодализим шароитида диндорлик энг юқори даражага чиққан бўлса, капитализм ва социализм жамиятла-рида унинг даражаси нисбатан анча паст бўлди. СССР ва КПСС барҳам топиб, миллий мустақиллик амалга ошган, демократия кенгайган ХХ асрнинг 90- йилларида эса яна диндорликнинг юқорига кўтарилиши рўй берди. Масалан, Ўзбекистонда исломга ихлос кучайди, минглаб янги масжид-лар, ўнлаб мадрасалар, юзлаб диний мактаблар очилди, диний маросимчилик фаоллашди, диний адабиёт кўпайди, мусулмон давлатларининг халқаро обрўси ошди, ўзаро алоқалари кучай-ди ва ҳоказолар. Қисқаси дин, диндорлар, диндорлик ҳам инкорни инкор қонунига бўйсунади, шу қонун асосида амал қилади. Диний онг ҳар бир диндор одамнинг ёки диний жамодаги кишиларнинг якка шахс ёки ижтимоий онги бўлиб, бу онгнинг асоси илоҳий кучларда, илоҳийликка асосланган дунёқараш, мафкура, ғоя, фикр, тушунча, тасаввур, хотира, хаёл, ирода, идрок, иймон, эътиқод, аҳлоқ ва психика кабилар яхлитлигидан иборат маънавиятдир. Диний онг кўпчилик диндорларнинг онгги, якка шахс онгги хусусиятига эга бўлади.

Якка шахснинг диний онгининг даражаси ўша диндор кишининг яшаш тарзи, шахсий қобилияти, қизиқиши кабилар билан боғлиқ. Бу ҳол диндорлар психикасини келтириб чиқаради. Ижтимоий, диний онгнинг ўсиб боришини диний ташки-лотлар фаолияти, диний тарғибот-ташвиқот, диний адабиётлар, диний мазмун ва шаклдаги санъат ва адабиёт, диний маросим-лар, диний мафкуравий ҳаракатларнинг таъсири, сафарбарлик кучи ҳал қилади. Диний онг бошқа ижтимоий онглар билан алоқада бўлади, улар ўзаро бир-бирига таъсир қилади. Диний онг диний дунёқараш билан ҳам боғлиқ бўлади. Диний дунёқараш, умуман, дунёқарашнинг тарихий турла-ридан бири бўлиб, унинг асосий белгиси илоҳий, ғайритабиий кучларга ишониш ва уларга сиғиниш, бутун олам, барча мавжудот, инсоният дунёсини худо яратганини ва бошқари-шини эътироф этиш, худога, руҳларга эътиқоддан иборатдир. Диний дунёқараш мафкурада қулдорлик тузумидан бошлаб қатнашган. Бизнинг янги мафкурамиз тизимида ҳам диний дунёқарашнинг кўпгина таъсири, хусусиятлари мавжуд. Айниқса, инсоний фазилатларга ёт ва зарарли бўлган ичкиликбозлик, гиёҳвандлик, бузуқлик, қон тўкиш, ўғирлик каби ярамас иллатлар диний аҳлоқда қораланади, уларга қарама- қарши ҳалолик, эзгулик, ўзаро ҳурмат кўрсатиш; катталарни, ота-оналарни иззат қилиш каби фазилатлар улуғлаб келинган. Янги мафкурамизда диний дунёқарашнинг ана шу хусусиятлари меросий жиҳатдан қабул қилинган. Динларнинг келиб чиқиши ва мавжуд бўлиб туришининг туб сабаблари (илдизлари), ҳозирги даврдаги диний фаолликнинг сабаблари Дин ибтидоий жамиятнинг қуйи босқичида, тахминан бундан 50-40 минг йил аввал шаклланган. У кейинги жамиятларда турли тарихий тип ҳамда шаклларда ривожланиб келган. Динни келтириб чиқарган туб сабаблар, яъни илдизлар учта: ижтимоий, психологик ва гносеологик илдизлари мавжуд.

Диннинг ижтимоий илдизи жамият ҳаёти билан, айниқса, у ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиб бориши даражаси, ишлаб чиқариш муносабатларининг хусусияти билан билвосита алоқадордир; у жамиятнинг устқурмасида актив элемент ҳисобланади, диний ташкилотлар давлат ишларига баъзан бевосита аралашади, баъзан эса давлат ва сиёсатдан бутунлай ажратиб қўйилган ҳолатда ҳаракат қилади. Синфий жамиятларда меҳнаткаш табақа ва гуруҳларга турмуш қийин-чиликларига, ижтимоий зулмларга, қашшоқлик азобларига чидаш, сабр-тоқат билан яшашга даъват этувчи ғоявий куч бўлган ҳукмрон гуруҳ кишиларни инсоф ва адолатга, мазлумларга раҳм-шафқатга, хайр-эҳсонли бўлишга чақиради, жамиятларда синфий бўлинишни эмас, балки диний биродарликни, миллий айримачиликни эмас, балки худонинг бандаси ва пайғамбарнинг уммати сифатида барчанинг бирдамликда яшаши зарурлигини таъкидлайди. Ижтимоий жиҳатдан дин яна диндорнинг шахсий ҳаётида юз бериб турадиган касаллик, оилавий можаролар, фарзандсизлик, беақл фарзандларнинг ярамас ишлари кабилардан сиқилиши каби ҳолатлар диний ҳис-туйғуларни кучайтиради ва мустаҳкамлайди. Ҳар кандай диннинг гносеологик, яъни дунёни билиш назарияси билан боғлиқ илдизи ҳам мавжуд. Диннинг бу илдизи оламдаги воқеа ва ҳодисаларнинг келиб чиқиш сабабларини, уларнинг ички моҳиятини билиш мураккаб ва қийин бўлиши билан боғлиқ. Табиат ва жамиятда рўй берадиган ўзгаришлар сабабли кўп минг йиллар мобайнида инсонлар учун сирли туйилган; натижада одамларнинг ақли заиф ва чекланган, дунёнинг барча сирлари биргина худога маълум, ундан бошқа ҳеч ким дунёни билмайди деган хулоса келиб чиққан. Диннинг гносеологик илдизи фалсафий жиҳатдан скептицизм билан чамбарчас боғлиқ. Бу оқим оламни билиш мумкинлигини шубҳа билан немис файласуфи Иммануэль Канн инсон ўз сезгиларидан ташқарида нима борлигини била олмайди, ташқи олам қандайдир билиб бўлмайдиган сирли

«нарса ўзида» мавжуд бўлиб, у фазо ва вақтдан ташқаридаги руҳларга, худоларгагина маълум, деб ҳисоблаганлар. Фан далиллари, инсоният тўплаган амалий тажрибалар ва хулосалар, инсонда ақл ва тафаккур борки, бу қудратли маънавий омиллар оламнинг сирларини бирин-кетин очаётир. Диннинг психологик илдизи ҳам бўлиб, бунда одамларда-ги ташқи олам воқеаларидан, жамиятда рўй бераётган турли ҳодислардан изтиробланиши, эзилиши, ғам-ташвишга тушиб қолиши, қўрқув ваҳима, умид ва ишонч, шодланиш ёки руҳан тушкинлик ҳолатлари диннинг келиб чиқиш ва мавжуд бўлиб туришида катта куч ҳисобланади. Диний панд-насиҳатлар, турли диний маросимлар ҳам диний психология билан боғлиқдир. Шундай қилиб, ҳар қандай диннинг келиб чиқиши, яшаб туриши ва амал қилиши ижтимоий, гносеологик ва психологик илдизлари билан изоҳланади. Ҳозирги даврда, яъни ХХ аср охирида юз берган сиёсий ўзгаришлар, миллий фаоллашув ва демократия, бозор иқтисодиётига ўтиш билан боғлиқ қийинчиликлар шарт-шароитлари натижасида диний фаоллик сезилмоқда. «Илмий атеизм»дан диний эътиқодга қайтиш жараёни кескин юз бермоқда. Жамият ҳаётида диннинг тутган ўрни, бажарадиган ижтимоий функциялари. Ҳозирги замон ва дин Жамият ҳаётида амал қилаётган динлар шунчаки нодонлик ва жаҳолатпарастлик оқибати эмас, албатта. Дин ўз ташкилий тизимига эга бўлган мураккаб ва ўта мосланувчан ғоялардан иборат бўлиб, дин жамиятни уюштирувчи, йўналтирувчи, сафарбар этувчи, интизомга солувчи ғоявий куч ҳисобланади. Диний шиорлар айрим инқилобий ҳаракатларни, баъзи даврларда Ғазовот ва салб урушларини, миллий-озодлик ҳаракатларининг байроғига айланган. Диннинг: 1.Хом-хаёл-яъни компенсаторлик, 2. Тартибга солувчилик, 3. Интеграллаштирувчилик, 4. Коммуникаторлик деган ижтимоий функциялари бор.

Компенсаторлик функциясида дин одамларга улар эриша олмаган нарсаларга, бахтларга илоҳий хаёллар, таскин орқали эриштиришга уринади. Масалан, қийналиб яшаган кишилар «у дунёда» жаннатда яшайдилар, худо уларни бу дунёда эмас «у дунёда» бахтли қилади деб таскин беради. Дин ўз ақидалари орқали дунёнинг яратилганлигини, одамларнинг илоҳий тақдири, охират куни кабилар тўғрисида тасаввурлар вужудга келтирган ва мафкура яратган. Диннинг тартибга солувчилик функцияси, кишиларнинг хулқ-атвори, аҳлоқий ҳаракатлари диний меъёрлар асосида бошқарилишини акс эттиради. Шунингдек, динга ижтимоий тузумни сақловчи ва мустаҳкамловчи интегралловчи, жамият билан шахснинг ўзаро боғлиқлигини таъминловчи коммуникативлик функциялари ҳам хосдир. Диннинг бу функциялари диний ташкилотларнинг фаолияти билан узвий бирликда бўлса-да, бир-бирига айнан мос келмайди. Диний ташкилотлар ижтимоий муассаса сифатида ўз ривожланишида нисбий мустақилликка эга бўлиб, ҳам диний, ҳам иқтисодий ва аҳлоқий-тарбиявий вазифаларни бажаради. Худди мана шу йўсинда муайян диний ташкилотлар ижтимоий масалалар буйича мавжуд жамиятга мос мавқеда туради. Масалан, мустақил Ўзбекистонда диний ташкилотлар давлатдан ажратилган ҳолда, асосан, диний ишлар билан шуғулланмоқда.Улар жамиятимиз ҳаётида актив иштирок этиб, кўпроқ тарбияловчи рол ўйнамоқда. Ҳозирги давр ва дин муносабатини сиёсатнинг ўзгариши билан боғланган ҳолдагина тушунмоқ мумкин. Сиёсатимизда миллий ўзликни англаш, келажакда буюк давлат қуриш, энг ривожланган давлатлар даражасига кўтарилиш, ҳорижий давлатлар билан тенг хуқуқли ва икки томонлама фойдали алоқалар олиб бориш, қўшма корхоналар қуриш, илм- фан, техника, санъат, адабиёт, кадрлар ва мутахассислар тайёрлаш, спорт соҳасидаги алоқалар; мамлакатимиз ичида эса тинч-тотувликни сақлаб туриш, фуқаролар ҳамкорлигини мустаҳкамлаш, ёшларнинг таълим- тарбиясини янги, замонавий талаблар асосида олиб бориш, миллий қадриятларни тиклаш каби ишлар олиб борилиб, истиқбол сари

ривожланмоқдамиз. Мана шуларнинг барчаси диннинг жамиятдаги фаоллигини оширди. Масалан, Ўзбекистон мусулмонлари Бошқармаси ҳориждаги мусулмон давлатлари, улардаги диний ташкилотлар билан фаол алоқалар олиб бормоқда. Мамалакатимиз ҳудудидаги Баҳовуддин Нақшбанд, Мулла Бозор Охун, Ахмад Яссавий, Имом Исмоил ал-Бухорий мақбаралари қайта таъмирланди, улар халқимизнинг зиёратгоҳларига айланиб қолди. Макка ва Мадина шаҳарларига ҳажга боришлар авж олди ва ҳ.к. Давр маънавиятнинг бошқа соҳалари қатори диний иймон-эътиқод учун ҳам кенг имконият яратди. Шундай қилиб, мавзудан умумий хулоса қилганда, дин ижтимоий онг шакли бўлиб, у тарихий ҳодиса ҳисобланади, маданиятнинг ажралмас қисми, одамлар руҳий ва ижтимоий ҳаётининг муҳим хусусиятлари, ёшлар тарбияси учун катта восита ҳисобланади, дунёқарашнинг алоҳида тарихий типидир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдуқаҳҳор Иброҳимов, Хайриддин Султонов. Ватан туйғуси. Нарзулла Жўраев . Тошкент. «Ўзбекистон» - 1996 й. 2. Қуръони Карим. Алоуддин Мансур таржимаси ва изоҳлари. Тошкент, «Чўлпон» нашриёти. 3. Муқаддас китоб. Инжил. Туркия муқаддас китоб жамияти. 1995 й. 4. Музаффар Хайруллаев. Даврон Шораҳмедов. Маданият ва мерос. Т., 1973 йил. 5. Ҳамиджон Ҳомидов. Зардўшт яратган дин ва маданият. Ёш куч. 7-8 сонлари. Т. , 1992 йил. 6. Искандар Жадид. Биз қандай ибодат қиламиз? Германия. 7. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий. Ҳадис 2. Алб жомиъ Ас- Саҳиҳ (Ишонарли тўплам). Қомуслар бош таҳририяти. Тошкент-1996 й 8. Имом Бухорий таърифи. Тошкент. «Чўлпон» нашриёти, 1996 й

Похожие

Ҳадислар ва уларнинг Исломда ҳамда мусулмонлар ҳаётида тутган ўрни

Диннинг келиб чиқиши ибтидоий жамиятдаги динлар

Диннинг тарихий шакллари ва моҳияти. Миллий давлат динлари ва уларнинг хусусиятлари

Диншунослик фанига кириш

Диншунослик асослари фанининг предмети, мақсад ва вазифалари