Amir Temur – buyuk davlat arbobi va yetuk sarkarda - НВП - Рефераты

Amir Temur – buyuk davlat arbobi va yetuk sarkarda

Загружено в:

24.09.2023

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Amir Temur – buyuk davlat arbobi va yetuk sarkarda Reja: 1. Amir Temur davridagi mudofaa inshootlari. 2. Qo’shin tuzulishi, harbiy qurol aslaha va kiyimlar. 3. Amir Temur qo’shinidagi razvedka guruxlari 4. Harbiylar askarlarga maosh tayinlash.

Tayanch iboralar: Muntazir ul-amorot , Xabargirlar, Darveshlar , Satin ko’ylak, Bo’rk, O’nbegi, Yuzbegining, Mingbegi, Razvetka, Mirshab, Beklar begi, Amir ul umaro. Maqsad: Talabalarga Amir Temur davridagi mudofaa inshootlari, qo’shin tuzulishi, harbiy qurol aslaha va kiyimlar, harbiylar askarlarga maosh tayinlash kabi masalalar haqida ma’lumot berishdan iborat. Amir Temur xukmronlik qilgan davr O’zbekiston tarixida chuqur iz qoldirdi. Amir Temur o’sha davrdagi eng jangovor armiyani tuzushga muvaffaq bo’ldi, harbiy strategyani rivojlantirdi. Shuning uchun qator g’alabalarga erishdi. Amir Temur yoshligidanoq Movarounnaxrdagi siyosiy ishlarga aralasha boshlaydi. Yosh Temur o’z viloyatini ko’chmanchilar talon tarojlaridan ximoyalash maqsadida mug’ul xonlari xizmatiga kirib, Tug’luq Temur yorlig’i bilan viloyat dorug’asi etib tayinlanadi. Xon oilasiga mansub qizga uylanib, “ko’ragon” xonning kuyovi unvonini olish orqali qonuniy xokimyatga ega bo’ladi. 1370yilda Amir Temur Husayinni engib Movarounnaxr xukmdori deb e’lon qilinadi. Shundan so’ng Amir Temur o’z oldiga markazlashgan davlat tuzushni maqsad qilib qo’yib Samarqandni poytaxt etib tayinlaydi. Amir Temur davlatining harbiy kuchlari, uning tuzulishi, vazifalari, harbiy lavozim pog’onalari, armiyaning davlatdagi o’rni haqidagi ko’plab ma’lumotlar Amir Temur “tuzuklari” da va o’sha davrga mansub boshqa manbalarda keltirilgan. XIX – XX asrlarga kelib, Amir Temurning harbiy maxorati xaqida rus va evropa tarixchilari maxsus tadqiqotlar yaratdilar. Ular orasida eng avvalo (Rossiya imperiyasi bosh shtabi harbiy-ilmiy komitetining a’zosi) M.I. Ivanin asrini takidlash o’tish lozim. U asarda Amir Temur armiyasining tuzulishi, qurol yarog’lari, harbiy xarakatlarini olib borish taktikalari haqida to’la yoritib borilgan.

Mudofaa inshootlari. Amir Temur xokimyatni qo’lga olgach birinchi navbatda poytaxtni Samarqandni mustaxkamlash maqsadida shaxar atrofini mustaxkam asosga ega bo’lgan “monumental” devorlar barpo ettirdi. Amir Temur devorlar qurush bilan birgalikda shaharning g’arbiy qismida 34 gektar maydonni egallagan ark bunyod etilgan. Bu arkning devorlari ikki qavat bo’lib, ular orasida yo’laklar mavjud bo’lgan. Dastlabki devor paxsadan qilingan bo’lib, qalinligi 2,1 metrni tashkil etadi. Ikkinchi devor esa 2 metr oraliqda bo’lib to’rtburchak xom g’ishtlar bilan qurulgan. Arkning ikki darvozasi bo’lib maxsus istehkomlar bilan o’ralgan. Devorning balandligi qalinligiga qaraganda uch martta ortiq bo’lgan. Shuning uchun u devorlarni devor buzuvchi mashinalar ham buza olmagan. Klavihoning bergan ma’lumotlariga qaraganda Amir Temur tomonidan turli o’lkalardan olib kelingan qurolsoz ustalar o’sha joylarda istiqomat qilgan. Bu ustalar Amir Temur armiyasi uchun qurol-yarog’lar yasagan. Bu davrga mansub shaxar mudofaa inshootlaridan yana biri Shoxruxiya bo’lib, u mamlakatning sharqiy qismida joylashgan shahar qalalaridan biridir. Amir Temur 1391-1392 yilda Sirdaryo kechuvi yonida, qadimgi Binokat shahri o’rnida joylashgan mazkur joy strategik jihatdan qulay hisoblangan. Bu qala mo’g’ullar tomonidan 1219-yilda buzub tashlanadi. Amir Temur tomonidan esa 1392-yilda qaytadan qurib bitkazilgan. Devordan to’sinlar chiqarib qo’yilgan. Qo’shin tuzulishi, harbiy qurol aslaha va kiyimlar. Amir Temur markazlashgan davlat tashkil etish uchun birinchi navbatda muntazam qo’shin tuzushga harakat qildi. Amir Temur sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga “to’pradni” (o’t ochar qurol) olib kirdi. Shuningdek, Amir Temur tog’li xududlarda jang xarakatlarini olib boruvchi piyodalardan tuzulgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi. Amir Temur jahonda birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida etti qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi. Bundan tashqari Amir Temur armiyasida ayollardan tuzulgan bo’linmalarni ham tashkil etdi. Ayollardan tuzulgan bo’linmalarda faqatgina ayollar istiqomat qilgan. Harbiy sohaga kirgan ayollar turmushga chiqishi man etib qo’yilgan. Bu ayollar doimo harbiy mashg’ulotlar bilan band bo’lgan.

Amir Temur tuzgan muntazam armiya boshqa xalqlarning muntazam armiyasidan farq qilgan. Masalan Amir Temur armiyasida qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovor tartibi jangdan-janga kuchayib borgan, armiya o’z zamonasining eng so’ngi qurol yarog’lari bilan taminlangan, qismlar bir-biridan ajralib turishi uchun ularning kiyimlari va tug’lari ham bir- birinikidan farq qilgan. Qo’shin piyodalar va otliq askarlardan iborat bo’lgan. Amir Temur piyodalarga ham katta etibor qaratgan. Uzoq janglarga boriladigan bo’lsa, cho’l dashtlarda yurilsa, masofa olis bo’lsa piyodalar ham otlar bilan ta’minlangan. Otliqlar ham engil qurollangan va og’ir qurollangan suvoriylarga bo’lingan. Aniq nishonga olinadigan vaqtda otliq askarlar ham otlaridan tushib kamon bilan o’q uzushgan. Shuningdek asosiy jang qiluvchi bo’linmalardan tashqari quydagi yordamchi harbiy bo’linmalar ham mavjud bo’lgan. 1. Qamal qiluvchi, tosh otuvchi mashinalar, devor buzuvchi texnikalardan iborat o’ziga xos artileriya. 2. Pontonchilar deb nomlanga doim qo’l ostida turishi lozim bo’lgan vositalarni tayyorlash, ko’priklar qurish, kemalar yasash, va boshqa ishlar uchun maxsus ustalar bo’lgan. 3. Naftandozlar grek- yunon olovini otuvchilar. 4. Jangda foydalaniladigan, qo’l ostidagi jangovor vositalar va hayvonlarni (otlar, tuyalar, fillarni) boshqarish otryadi. 5. Tog’larda harbiy xarakatlarni olib borirish uchun daralardan o’ta oladigan va baland qoyalarni shturum qila oladigan maxsus piyoda bo’linmalar. Bir so’z bilan aytganda Amir Temur har qanday hollarda ham jang qilishga tayyor armiya tashkil etgan. Amir Temur jang boshlashdan oldin “tunqal” (turli viloyat va tumanlardan qo’shin to’plash) e’lon qilgan. Bu xabar “tavachi” (xabar etkazuvchi) tomonidan amalga oshirilgan. Tavachini zimmasiga yana askarni jamlashdan tashqari, bir

joydan ikkinchi joyga qo’shinni ko’chirishni ham ta’minlagan. Shaxar va tumandan yig’iladigan askarlar belgilab qo’yilgan “miodga” (jang maydon) etib kelishlari shart bo’lgan. Miodga etib kelgan askarlar tartib bilan o’z joylariga shovqun suronsiz joylashishgan. Askarlar bilan qo’shimcha qasoblar, nonvoylar va ko’chirib olib yuruvchi hammomlar ham yurgan. Tuzulishiga ko’ra Amir Temur armiyasi 1 Dahalarga- o’nliklarga; 2 Sadlarga- yuzliklarga; 3 Hazora- mingliklarga; 4 Tumanlarga- o’n mingliklarga; 5 Nohiya- okruglarga bo’lingan. Ularni o’nbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar boshqargan. Agar dushman qo’shini 12 mingdan oshmasa Amir Temur ularga qarshi o’nliklar, yuzliklar va mingliklarga ega bo’lgan 12 mingdan kam bo’lmagan askarlarni janga yuborgan. Bu askarlarga boshchilik qilayotgan amir (amir ul- umaro) dushman turgan erga yaqin qolganida Amir Temurga xabar bergan va Amir Temur buyurgan. Ular 9 qismga bo’lingan holda jang qilishi lozim bo’lgan. Ular dushman bilan yuzma– yuz kelganda oddiy askar oddiy askarbilan jang qilgan. Hech qachon oddiy askar amirlarni yoki podishoxni o’ldirishi mumkin bo’lmagan. Tajribaga ega bo’lgan moxr sarkarda jangdan oldin maydonni yaxshilab o’rganishi, dushmannning qaysi tomonlari zaif ekanligini bilishi lozim edi. Amir Temurning aytishicha dushman xujum qilishi yoki chekinmoqchi ekanligini, xujumni takrorlamoqchiligini kuzatish va tezda uqib olish katta san’at hisoblanardi. Uning aytishicha jang paytida sarkarda o’zini yo’qotmasligi kerak. Kurashchi o’z tanasi qismlaridan – qo’llari, oyoqlari, boshi va shu kabilardan qurol sifatida qanday foydalansa, sarkarda ham o’z jangchilarining lozim bo’lganda kamon, oybolta, gurzi va qilichni shunday o’z o’rnida ishlatishlarini kuzatib va boshqarib turishi lozim edi.... Jang xrovullar tomonida kamon va nayzalar otish bilan boshlanardi. Amir Temurnig jangovor taktikasiga ko’ra dushman 12 mingdan ko’p, 40 mingdan kam bo’lsa ularga qarshi, Amir Temur 40 mingdan kam bo’lmagan qo’shin jo’natgan. Lashkarboshi sifatida o’z o’g’illaridan birini tayinlab, uning yoniga ikkita tajribali amirni qo’shib jo’natgan. Bunda qo’shinlarning jangovor

tartibi 14 qismdan iborat bo’lgan. Har qanday holda ham bosh bayroq xech qachon ko’zdan yo’qolmas edi. Agar dushman qo’shini 40 mingdan ortiq bo’lsa janga Amir Temurning o’zi kirgan. Bu qo’shin jangga kirish uchun quydagi tartibda bo’lingan. 40 ta harbiy qism bevosita Amir Temurning qo’mondonligi ostida bo’lgan. Ulardan 12 tasi saralangan qism birinchi qatorga saflangan, qolgan 28 ta qism ikkinchi va uchunchi qatorga joylashgan. Amir Temur o’g’illari va amirlar 40 ta qismni o’ng qanotini tashkil etgan. Qarindoshlari va ittifoqchilari esa chap qanot oldida joylashgan. Amir Temurning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan birinchi darajali sarkarda yana beklar begi mansabiga tayinlangan. Amirlardan eng kuchligi “amir ul umaro” (bosh qo’mondanning noibi) lavozimi berilgan. Amir Temur o’zi ishtirok etmagan janglarda amir ul umaro bosh qo’mondon vazifasini bajargan. Ma’lumotlarga qaraganda engil qurollangan otliq askarlar asosan razvedka ishlari bilan shug’ullangan. Amir Temur qo’shinlariga o’zi boshchilik qilgan vaqtlarda qarorgohni to’satdan bo’ladigan xujumlardan himoya qilish uchun 12 ming otliq askar tayinlangan. Bunday hollarda qarorgoh oldi handaxlar bilan o’rab olingan. Qarorgohning o’zida mirshablar ham bo’lgan. Ular tartib intizomni saqlab qarorgohda bo’ladigan turli o’g’irliklar uchun javobgar xisoblangan. Qo’shin uchun “tag’or” (oziq-ovqat) jamlash muhim sanalagan. Ali Yazdiyning ma’lumotiga ko’ra Amir Temur dashtu qipchoqqa qilgan yurishida bir yilga etadigan oziq-ovqat, kiyim kechaklarni tayyorlashni o’z noiblariga buyurgan. Amir Temur tuzuklarida ta’kidlanishicha safar chog’ida oddiy askarning xar 18 tasiga bitta chodir berilgan. Xar bir jangchi ot, yoy, sovut, qilich, sadoq, qop, 10 ta nina, arra, teri haltaga ega bo’lgan. O’nbegi va yuzbegining alohida chodiri bo’lgan. Mingbegining esa chodiridan tashqari soyaboni ham bo’lgan.

Ispan elchisi Kilavihoning ma’lumotlariga ko’ra Amir Temur har bir yurishi chog’ida moxir qurolsoz ustalarni qarorgohiga olib kelgan. Amir Temurning mingga yaqin qurolsozlarning ustahonalari bo’lgan. Amir Temur qo’shinlarining harbiy jang san’ati. Taktika jihatdan Amir Temur armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. Jang vaqtida talab darajasida jangni olib borishi uchun zarur tadbirlar ishlab chiqilgan. O’nlik, yuzlik, minglik, hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga Amir Temur o’zi rahbarlik qilgan. Amir Temurning harbiy san’at rivojiga qo’shgan ulkan ishlaridan yana biri qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman xujumidan muhofaza qilish va aksincha, dushman kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ort tomondan zarba berish maqsadida tuzulgan otliq qismning joriy etilishidir. Amir Temur dushmanga qo’qisdan zarba berish usuli bilan shuhrat qozongan. Odatda Amir Temur jangga ko’proq bahor, yoz va kuz oylarida chiqqan. Amir Temurning qo’shining umumiy soni 800 ming bo’lib aksaryat katta janglarda 100 ming bilan 250 ming oralig’ida bo’lgan. X.Dadaboevning “Amir Temurning harbiy mahorati” nomli asarida 1404- yil oxirida Amir Temurning, Xitoy safariga otlangan qo’shining soni 272 ming 612 kishi bo’lganligini takidlab o’tadi. Qo’shin dam olishga to’xtaganda yoki jangohga tushganda aravalar yordamidan zanjirband qilib o’ralgan. Istehkom kunduzgi – yazak , tungi- taloya soqchi bo’linmalar bilan qo’riqlangan. Turli xil parokondaliklarga yo’l qo’ymaslik uchun xar bir bo’linmaning o’zining “o’roni” paroli bo’lgan. Jangda jarohat olgan dushmanni orqasidan quvish uchun Amir Temur otliq askarlardan tuzilgan “quvg’unsi” bo’linmani ishga solgan. Amir Temur armiyasida ichiga yonuvchi modda – naft solingan ko’zachalar, irg’ituvchi o’t sochish quroli – ra’dning uzluksiz ishlab turushini ta’minlovchi maxsus to’pchilar - ra’dondozlar mavjud bo’lgan.

Nizomiddin Shomiyning fikricha Ra’dondozlar Amir Temur tomonidan ilk marotaba 1379-yili Urganchni qamalida jangga solingan. Jangu jadalda shijoat ko’rsatib dushman guruxini mag’lub etishga muvaffaq bo’lgan o’nbegi shaxar dorug’asi, yuzbegi esa viloyat xokimi vazifasiga tayinlangan. Biror mamlakat yoki yurtni egallagan amirga o’sha yerlar ma’lum shart va imtiyozlar asosida boshqarilishi uchun suyurg’ol tarzida inom qilingan. Bunday yerlar “darbasta suyurg’ol” deb yuritilgan. Ular davlat xazinasiga ham soliq to’lamagan. Oddiy askar jangda o’zini ko’rsatsa oylik maoshi oshirilib berilgan. Klavihoning ma’lumotiga ko’ra temuriy lashkarboshi tinchlik chog’ida zarhal ip bilan tikilgan havorang satin ko’ylak kiygan. Uning boshida dur qimatbaho toshlar qadalgan bo’rk bo’lgan. Bo’rkning ostidan uch qator qilib o’rilgan ikki kokil elkaga tushub turgan. Bu Amir Temur askari ekanligini bildirib turuvchi belgilardan beri ekanligi takidlanadi. Amir Temur qo’shining jangovor holatini sahro, dasht va yaylovlarda ko’rkdan o’tkazgan. Maydonda xar bir qismga taluqli ko’k, sariq, binafsha, qizil, qora rangdagi bayroqlar hilpirab turgan. Amir Temurning razvedka ishlari Amir Temur yurishga jo’nashdan ancha avval dushmanning qurol kuchlari, mudofa inshootlari, u yerdagi ichki vaziyat kabilar haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lgandan so’ngina janga otlangan. Chegaradosh davlatlar haqidagi ma’lumotlarni Amir Temur 1000 kishilik engil qurollangan otliq suvoriylar yordamida bilib olgan. Bu otryadlar turli hil xiylalar yordamida dushman janga tayyorgarlik ko’rayotganligini aniqlashgan. Ma’lumotlar bazan savdogarlar orqali ham olingan. Bu savdo karvoniga qo’shilgan maxsus xabargirlar darveshlar kiyimida yurishib qimmatli ma’lumotlarni etkazib kelishgan. Ularga yuklatilgan vazifalardan eng birinchisi podishox va oddiy xalq o’rtasidagi munosabat qanaqa ekanligini bilish bo’lgan. Bundan tashqari Amir Temur turli o’lkalardan kelgan savdogarlarga homiylik qilgan. Shu yo’l bilan ham dushmanning kuchini bilib olgan.

Amir Temurni eng ishonchli razvedka guruxi bo’lib, ular Amir Temur yotgan joyigacha kirishi mumkin bo’lgan. Ularga Amir Temurni pechati bosilgan xajar berilgan. Aloqa vositalari. Temuriylar armiyasini boshqarishda, yurish payitida ham jang payitida ham qo’yilgan vazifalarni aniq bajarilishida aloqa vositalari muhim rol o’ynagan. Bunda turli tovushlar va belgili ko’rish va kuzatish vositalari bo’lgan. Harbiylarga maosh tayinlash. Pul munosabatlari bilan yaxshi tanish bo’lmagan ko’chmanchi halqlar buyumlar qiymatini odatda ot, qo’y, tuya va boshqa narsalarning bahosi bilan o’lchashgan. Shu tufayli Amir Temur jangchiga tegishli maoshni, otning narxiga teng qilib belgilardi. A’lo jangchi (bahodir) larning maoshi 2 tadan 4 tagacha otning narxiga to’g’iri kelsa, o’nboshilar, 10 ta oddiy jangchi oladigan maoshni, yuzboshilar 2 ta o’nboshi oladigan moshni, mingboshilar 3 ta yuzboshining maoshiga to’g’ri keladigan maosh olar edilar. Jinoyat qilgan xar bir jangchi, o’z maoshining 10/1 qismidan mahrum bo’lar edi. Agar jangchining jinoyati isbotlansa yoki darra urish bilan jazolangan, yoki jarima qo’llangan. Ikkalasidan biri qo’llangan. Xech qachon ham jarama, ham jismoniy jazo qo’llanmagan. Amirlar maoshi ularning darajasiga qarab 1000 va 10 000 gacha ot narxi, Amir Temur avlodlariniki esa 12 000 gacha ot narxi belgilanib, ularga yana viloyat ham hadya qilinar edi. Jangchilarga pul va don maxsulotlari bilan maoshlari to’lanardi. Ammo ot maosh to’lashda qiymat birligi sifatida qabul qilingan edi. Janglarda xizmat ko’rsatgan jangchilarga mukofotlar berish, maoshni oshirish, yuqori mansabga ko’tarish, faxriy unvon berish, bahodir, jasur, botir va boshqa shu kabi nomlar bilan ismiga qo’shib aytish, butun qo’shinlar qismiga – nog’ora, bayroq bilan taqdirlash va hokozolar sifatida berilardi. Harbiy unvon berish. Har bir o’nlikda saralangan jangchilar orasidan mulohazakorlik mardlik xislatiga ega bo’lgan jangchi tanlab olinib, qolgan to’qqiz jangchining roziligidan so’ng o’nboshi etib saylanardi. O’nboshilardan esa faoliyati va qobilyatiga qarab yuzboshi saylanardi. 10 ta yuzboshidan esa harbiy

ishlarda mohir va tajribaga ega amirlar farzandi yoki aslzodalar avlodidan bo’lgan jasur kishilardan mingboshi tayinlanardi. Har bir boshliq kerak bo’lib qolganda uning o’rnini bosishi mumkin bo’lgan yordamchiga ega edi. Bu “Muntazir ulamorot” noiblar shunday nomlangan. Amir Temur o’z tuzuklarida vazirlar to’g’risida to’xtalib o’tadi. Agar deb takidlaydi davlatda podshox zolim bo’lib, vazir odil bo’lsa, jabr zulmlarni oldini olash chora tadbirlarini ko’radi. Lekin vazir zolim bo’lsa, davlat ishlari tez parokandaga uchraydi deb takidlab o’tadi.

Adabiyotlar: 1. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз // Халқ сўзи . – 2016. – 15 декабрь . 2. Мирзиёев Ш . М . Илм - фан ютуқлари – тараққиётнинг муҳим омили // Халқ сўзи . – 2016. – 31 декабрь . 3. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз . – Т .: Ўзбекистон , 2017. – 59 б . 4. Мирзиёев Ш . М . Фарзандлари соғлом юртининг келажаги буюкдир // Халқ сўзи . – 2017. – 6 январь . 5. Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлашнинг муҳим омилидир // Халқ сўзи . – 2017. –10 январь . 6. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак // Ишонч . – 2017. –17 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатлик — халқимиз тинчлиги ва фаровонлигининг муҳим омилидир // Маърифат . – 2017. –25 январь .

Похожие

Osiyo va amerika halqlarining mustaqillik uchun kurashlari davrida harbiy san`atni rivojlantirish

Turk va mo'g'il xalqlarining harbiy san'ati

Qadimgi yunoniston va rimning harbiy san`ati

O’rta Osiyo xonliklarida harbiy unvon va mansablar

Buxoro amirligida qurol - yarog’ va xarbiy taktika