Buxoro amirligida qurol - yarog’ va xarbiy taktika - НВП - Рефераты

Buxoro amirligida qurol - yarog’ va xarbiy taktika

Загружено в:

24.09.2023

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Buxoro amirligida qurol - yarog’ va xarbiy taktika Reja: 1. Buxoro amirligi qo’shinidagi qurol- yarog’lar 2. Harbiy jangovorlik holati va uning ta’minoti 3. Harbiy xizmatchilarning moddiy va maishiy turmushi

Maqsad talabalarga Buxoro amirligining harbiy jangovorlik xolati, qo’shin tuzilishi, qurol-yarog’lari to’g’risida batafsil ma’lumot berish. O’zbek davlatchiligi tarixiga nazar tashlasak, har qanday mamlakatning harbiy siyosiy qudrati bevosita uning iqtisodiy rivoji, salohiyati bilan chambarchas bog’liqligini ko’ramiz. Biroq XVIII-XIX rda xonliklar o’rtasidagi o’zaro urushlar, mamlakatdagi ichki nizolar qoloqlik girdobini yanada chuqurlashtirdi. Ana shu bois mang’itlar sulolasi hukumronligining dastlabki davri bilan amirlikning Rossiya imperiyasi vassaliga aylangan vaqtidagi qurol-yarog’, armiyaning jangovorlik holati, ta’minoti masalasida katta o’zgarishlar sezilmaydi. Bundan tashqari, Buxoro amirligidagi, qolaversa, barcha xonliklar harbiy- siyosiy holati to’g’risidagi aniq ma’lumotlar rus savdogar, elchi, josus, sayohatchi va boshqa qiyofasidagi kishilar tomonidan chor Rossiyasi hukumatiga XVII asr boshlaridan etkazib berila boshlangan edi. Rossiya elchiligidan ko’zlangan asosiy maqsadlaridan biri o’lkani mustamlakaga aylantirish ekanligi ayon. Amir Haydar hukumronligi davrida rus elchilari safida Buxoroga kelgan E. Meyendorf o’zining “Orenburgdan Buxoroga sayohat” nomli asarida amirlik harbiy kuchlari xuusida fikr yuritib shunday yozadi: “Sipohiylar pilta miltiq, juda uzun nayza va eroniylarniki kabi yoysimon qilichlar bilan qurollangan. Ulardan ayrimlari kalta jibalar kiyishadi, temir va ho’kiz terisidan qilingan dubulg’a taqishadi. Artilleriyasi esa 20 ta eron zambaragidan iborat bo’lib, uchta yoki to’rttasi temir qoziqlari bo’lmagan lofetlar bilan jihozlangan, xolos. Lofetlar, uchta g’ildirakka o’rnatilgan bo’lsada, shunga qaramay, ular katta qiyinchilik bilan harakatga keltiriladi”. Buxoro amirligi qurol-yarog’lari xususida ma’lumot berar ekanmiz, ularni ikki guruhga bo’lish to’g’ri bo’lar edi. 1. Sovuq qurollar. 2. O’t ochar qurollar. Sovuq qurollar sarasiga qilich, o’q-yoy, nayza, xanjar, oybolta, gurzi va boshqalar. Bu qurollar nomlanishi sifat darajasida o’zgarishlar yuz bergan bo’lsada, butun mang’itlar sulolasi davrida yangidan yaratilganlarini deyarli uchratilmaydi.

Sovuq qurollarning asosiysi hisoblangan qilich qadimgi davrlardan boshlab janglarda asosiy rol o’ynab, tadqiq etilayotgan davrda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan va hattoki, nomlanishida ham IX-XII asrlardagi o’z nomlarini saqlab kelgan. Manbalarda amir sarbozlari va harbiy amaldorlari taqib yurgan “chiniy”, “rusiy”, “rumiy”, “farangi”, “sulaymoniy”, “hindiy”, “damashqiy” va boshqa nomli qilichlar uchraydi. Bundan tashqari amirlikda, “Farangiy”, “afg’oniy”, “eroniy”, nomlari bilan boshqa sovuq qurollar va hattoki, o’tochar qurollardan ham foydalanishgan. Qilich bilan jang qilish o’rta asrlardayoq Evropa va rivojlangan davlatlarda kamdan kam hollarda uchrasada, amirlik hududidagarchi o’tochar qurollar bo’lishiga qaramasdan to 1920 yilgacha muomalada bo’lgan. Amirlikdagi qilichlar maxsus ustalar tomonidanyasalib uning og’irligi 1 kg. dan to 5 kg. gacha bo’lgan. Amaldorlarning qilichlariga zargarlar tomonidan bezaklar berilgan. Amirlikning dastlabki yillarida askarlarning ko’pchiligida o’z qilichlari mavjud bo’lgan bo’lsada, XIX asr oxiri XX asr boshlarida tashkil etilgan yangi “Shefskiy”, “Terskiy”, “Kuban” kazaklari otryadlari barcha qurollari bilan birga hanjar va qilichlar ham rus armiyasi namunasidek bo’lgan. Qilich bilan birgalikda hanjar ham askarlarning an’anaviy quroli hisoblangan. XIX asr oxirlarida Buxoroda ishlab chiqarilgan pilta miltiqlar uchiga ham evropa miltiqlari singari hanjarlar (shtk noj) ilib qo’yilgan. Qadim zamonlardan beri janglarda qo’llanib kelingan gurzi, oybolta va boshqa sovuq qurollar mang’it hukmdorlari davrida jang quroli bilan birgalikda hprbiy amaldorlarning ramzi sifatida ham ishlatilgan. Rossiya imperiyasi vassaliga aylangan Buxoro amirligida ko’plab “assoi safari”, “assoi jihodi” deb nom olgan qurollar ishlab chiqarilganki, ular ham hassa, ham qilich vazifasini bajargan va undagi hassa g’ilofida aslida qilich bo’lib, mavhum tarzda joylashtirilgan zumrad va kumushlar bilan bezab ishlangan. Bu tarzdagi qurollar, sovuq qurollar yasash san’atining yorqin namunasidir. Amirlikda o’tochar qurollar uzoq davrlar mobaynida shakllanib ular qatoriga miltiq, to’pponcha va to’plarni kiritish mumkin. Amirlikda chaqmoq miltiq, pilta

miltiqlar bo’lib, mang’itlar sulolasi davrida ular ancha eskirgan edi. Rossiya imperiyasi bosqini arafasida Afg’oniston orqali ingliz miltiqlari (bu hol ayniqsa, 1917-1920 yillarda ancha kuchaydi) Eron, Turkiya, Rossiya miltiqlarining kirib kelishi jarayoni avj oldi. Rossiya imperiyasi vassalligi davrida amir qo’shinida turli xildagi miltiqlarni ko’rish mumkin edi. Seshanbegi sarbozlarida oddiy pilta miltiqlari, shanbegi sarbozlarida esa amir Muzaffarxon xukumronligining oxirgi yillarida Rossiya armiyasining 1862 yil namunasidagi “Berdana - 3” miltiqlari bilan qurollangan edi. Bundan tashqari bir guruh sarbozlar dumbalapur deyilib, ular qo’lida “dumbalapur” (ya’ni o’q miltiqning orqa tomonida joylashadi) miltiqlari bilan qurollangan edi. Biz o’rganayotgan davrda kazarmalar deyarli mavjud bo’lmay sarbozlar amirlik tomonidan berilgan miltiqlar bilan xizmatdan tashqari vaqtlarida ylariga ketishlari mumkin edi. XIX asrning ikkinchi yarmida miltiqlar eskirganligi tufayli hatto, harbiy mashqlar davomida ham ishdan chiqar, oddiy hollarda sinib ketar edi. Buzilgan va singan miltiqlarni ta’mirlash sarbozlarning o’z hisoblaridan amalga oshirilgan. Miltiqlar shu qadar eskirgan ediki, hatto xar bir yuzlikda 2-3 nafar miltiqsoz sarboz ertayu kech miltiq tuzatish bilan mashg’ul bo’lgan. Amir Abdulahadxon davriga kelib sarbozlarning qurol-yarog’lari bilan uylariga ketishlariga ruxsat berilmaydigan bo’ldi. Qochoq sarbozlar ko’paygan bu davrda agar sarbozlar o’z miltiqlari bilan qochsalar ular bilan birgalikda harbiy amaldorla ham qattiq jazolanishgan. Bunday holatlarda sarbozlar o’nboshiga, o’nboshi yuzboshiga, u sarkardaga, sarkarda to’pboshiga, to’pboshi esa qo’shbegiga zudlik bilan xabar bergan. Tez orada Qo’shbegi mirzaxonasida bu mazmunda yozilgan qator xatlar otliq shogirdpeshalar tomonidan Buxoro muzofotidagi butun qozilar, beklar va yo’llardagi qorovulxonalarga etkazilgan. Vafot etgan sarbozlarning qurol-yarog’larini va hatto harbiy kiyimlarigacha olinib, to’pboshchiga topshirilgan.

Tarixdan ma’lumki, Rossiya imperiyasi bosqini arafasida O’rta Osiyolik savdogarlar uchun Rossiyadan metall xom ashyosini olib chiqish ta’qiqlangan. Buxoro amirligi harbiy ishlari uchun qora metall juda ham muhim edi. Ana shu bois buxoro va umuman xonliklardagi savdogarlar Rossiyadan xom ashyo eas, balki metall buyumlar, ko’proq qozon va yirik metall buyumlari olib kelib sotishi hukumat tomonidan rag’batlantirilgan. Ko’pgina hollarda kontrabanda yo’li bilan to’g’ridanto’g’ri quro-yarog’larni olib kelishga harakatlar ham kuchayganini ko’ramiz. Bu hol ayniqsa, XX asr boshlarida ancha kuchayib amirlikka qurol- yarog’ olib kelish ilari hukmron doiralar tomonidan rag’batlantirilgan. Rus harbiy amaldorlarining Kogondagi rossiya imperatorining siyosiy agentligiga yozgan mahfiy hati shunday mazmun kasb etadi: - Razvedka ma’lumotlariga ko’ra, amirlikning Karki bekligida Termiz va Marv orvali turkmanlar katta hajmdagi ingliz qurol-yarog’lari bilan savdo qilishmoqda. Afg’onistondan olib kelinayotgan kalibri 4.3 sm.li Pibodi-Martini sistemali ingliz miltiqlari turkmanlar tomonidan 5075 rubldan sotib olinib, Karkida 75-100 rubldan sotilmoqda. Ma’lum bo’lishicha, Mozori Sharif va Maymanadan olib kelinayotgan bu miltiqlar savdosini rag’batlantirish xususida Habibulloxonning maxfiy buyrug’i bor 1906 yil 11 fevral. Rus hukumatining qaror va bildirgilarda bunday hollarga qat’iy choralar ko’rish to’g’risidagi yuzlab xat va xabarlar mavjud. Shunday bo’lishiga qaramasdan bunday holatlarni bartaraf etishga rus ma’murlarning qurbi etmagan: - Olingan ma’lumotlarga ko’ra, Buxoro shahridagi Labixovuz Mirdo’stim, Qozonxona, Qori To’xta guzarida kontrabanda yo’li bilan olib klingan katta hajmli miltiq va revolverlar saqlanmoqda. 1911-yil 4noyabr. Shuningdek, amirlik savdogarlarining Rossiyadan ko’plab miqdordagi qurol- aslahalarni kontrabanda yo’li bilan olib kelganligi, ularning ayrimlari rus hukumati ma’murlari tomonidan qo’lga olinganligi xususida ko’plab ma’lumotlarga duch kelamiz. Bundan tashqari shundy ma’lumotlar borki, unda Rossiya fuqarolari ham boylik evaziga Buxoro amirligi hududida qurol-yarog’ savdosi bilan shug’ullanishgan. Masalan: Rossiya siyosiy agentligi ma’murlaridan I. Reshetov

1911 yil 6-fevralda amirlikka yozgan xatida rus fuqarolaridan Kojuxovskiy, Abarji Vakulov, Vetoxinlar amirlik hududida maxfiy ravishda qurol-yarog’ savdosi bilan ish olib borayotganliklari sabab ularni ushlashda yordam beishni so’ragan. Amirlik hududiga qurol-yarog’ keltirilishi va uning ishlab chiqarishlari ayniqsa, 1917 yildan so’ng ancha jonlangan. Yuqorida aytib o’tilganidek, bu voqealarning guvohi bo’lgan Muhammad Sayid Baljuvoniy habar berdi: - “Nizomiy askarlaridan bo’lmish arab jamoasidan 50 nafari Ashxobod cho’liga borib Angliys davlatidan anglizcha pulemyot va miltiqlar olib keldilar. To’raqulboy po’st (Qorako’l) qo’y terisi ortilgan tuya bilan Angliyaga yuborildi. Buxoro va Angliya o’rasidagi do’stlik o’rnatilishi haqida e’lon qildilar. Rossiya urushlarida asir tushgan bir guruh askarlarga oylik tayinlanib, Imom (Abu) Hafsi Kabir Buxoriy darozasi oldida, qal’a ichida to’p va o’q ishlab chiqaradigan fabrikani ishga soldilar. Kafirobodda ham dou, to’p va miltiq sozlab yasashni yo’lga qo’yib, harbiy va davlat ishlarini rivojlantirdilar. Natijada, Buxoro askariyasida to’plarning soni 600 taga etdi, yana qanchadan qancha ovropacha to’plar ishlab tayyorladilar. Do’stlik o’rnatish uchun Domullo Qutbiddin Sudurni To’raxo’ja Naqib bilan Afg’anistonga yubordilar. Afg’oniston amiri vzorolari bilan o’zaro bir necha qarorlar qabul qilib, Buxoro davlatiga yordam tariqasida oltita fil va 200 nafar fidoiy askarini yubordi”. 1917 yildan ma’lum ma’noda mustaqillikka erishgan Buxoro amirligida sovetlar tomonidan qilinadigan tajovvuzlarga qarshi bir qancha chora va tadbirlar qo’llandi. Aynan shu davrdan boshlab “Smitta” va “Vessona” markali ingliz revoverlari amirlikka ko’plab kiritila boshladi. Buxoro amirligida kontrabanda yo’li bilan qurol-yarog’lar kiritilishidan tashqari Rossiya imperiyasi hukmron doiralari ham cheklangan miqdorda amirlikka qurol-yarog’lar berishga ma’lum ma’noda majbur bo’lishgan. Rossiya imperisining amirlikka qurol-yarog’lar bilan “yordam” ko’rsatishining sabablarini tahlil qiladigan bo’lsak, bu o’rinda quyidagi xulosalarga kelish mumkin.

Buxoro amirligida bo’lib turadigan ichki nizolar, beklarning amriga bo’ysunmaslik holatlari, (1868-1871) yillardagi Abdumalik To’ra, Shahrisabz va Kitob bekliklaridagi harakatlar, xalq qo’zg’alonlari (1870-74 yillar Boljuvonda, 1871 yil Qarshi va G’uzorda, 1885 yil Qo’lobodda, 1885-86 yillar Sherobodda, 1886 yil Xisorda, Denovda, 1899 yil Kalifda, 1910 yilgi Buxoro shahridagi voqealar...) uzoq vaqtgacha cho’zilishi Rossiya imperiyasi manfaatlariga ham to’g’ri kelmas edi; - Amirlikning chegaradagi tog’li hududlarini qo’riqlash, ayniqsa Hisor, Karki va marv yaqinlarida bo’ladigan turli xildagi tajovuzlarni bartaraf etish; - Rossiya imperiyasi ko’plab boyliklarni olib turadigan amirlikda uning siyosiy mustahkamligini va Rossiya tobe’ligini oshirish maqsadida amir qo’shinida tashkil etilgan yangi tipdagi nizomiy guruhlarni qurol-yarog’ bilan ta’minlab turgan. Bundan tashqari, Rossiya imperatorlarining general adyudantlari hisoblangan amir Abdulahadxon va olimxonlarning o’ziga sodiqligi maqsadini ham ko’zlagan edi. Shunday bo’lsada, amirlikka yuborilgan qurol-yarog’ ma’lum me’yorda ushlab turilgan va ular armiyasining zamonaviy qurolyarog’lari deyish aslo mumkin emas. Rossiyadan Buxoro amirligiga 1904 yil 12 aprelda 1883 yil namunasidagi 2.5 dm kalibrli 2 ta, 1 ta lofet to’plari, 2 yashik o’q dori, 1902 yil 17 noyabrda 1891 yil namunasidagi 60 dona o’q chiziqli “Dragun” miltiqlari 1903 yil 10 dekabrda 2 ta tog’ sharoitida ishlatiladigan to’p va yuzta “Berdana - 8” miltiqlari 1887 yil 25 fevralda 300 miltiq, 300 nayza, 300 ta o’qdon, 3600 dona o’q, 300 ta yog’don, 3000 ta sumba, 300 ta suzanak keltirilgan. Bunday yordamlar amirlikka Rossiya tomonidan 1914 yilga qadar berib turilganligi ma’lum. O’z navbatida 1914-1916 yilning oxiriga qadar Buxoro amirligining birinchi jahon urushi munosabati bilan Rossiya imperiyasiga ko’rsatilgan katta hajmdagi yordamlarini kuzatishi mumkin. Bu hususida Baljuvoniy shunday yozadi: shunday zamon keldiki, Nikolay podsho Germaniya podshosi bilan nizo qildi. Bu nizo – kelishmovchiliklar og’ir va qattiq urushlarga aylandi. Hatto rus Nikolay Buxoro

podshosidan yordam so’radi. Rossiyaga o’nta to’pi jahongir, 500 ta 5 otar miltiq yuborildi. SHuningdek, fuqarodan 1500 ta yaxsh ot madad tariqasida yuborildi. Buxoro amirligida eng nufuzli harbiylar to’pchilar hisoblanib, jang vaqtlarida to’plarga katta ishonch bildirilgan. Buxoro davlatida to’plarning qachon paydo bo’lganligi xususida turlicha ma’lumotlar uchraydi. Har holda Shayboniylar sulolasining yirik namoyondalaridan biri Abdulloxon II (1533-1598) davrida ilk to’plar qo’llanilganligi haqiqatga yaqinroqdir, lekin bu to’plardan dala janglarida foydalanib bo’lmagan. Dala janglarida to’plar amir Shohmurod hukumronligi davrida (1785-1800) ko’rina boshladi. Bu holat amir Shohmurodning azaliy raqibi Eron shohi Abbosshohga qarshi harbiy yurishlarni tasvirlagan fors manbalari va bu davr tarixini o’rgangan rus hukumronlari ham qo’shin va qurol-yarog’ bobida tamomila xotirjamlikka berilgan edi, deyish to’g’ri bo’lmaydi. Rus bosqini xavfi sezila boshlaganda, xatto Xiva xoni Olloqulixon amir Nasrulloga bu yo’lda ittifoqlashish taklifini ham oraga solgan edi. Amir Nasrullo harbiy sohada ma’lum islohotlarga qo’l uradida, ammo oxirgacha uni etkaza olmaydi. Buning ma’nosi shuki, u o’zining 34 yillik saltanati davomida xonlikdagi ichki nizolardan qutila olmadi. Butun harbiy kuchini itoatdan chiqqan viloyatlarni bo’ysundirishga sarf etdi. Yo’qsa, Buxoroda uzoq muddat yashagan, Zarafshon harbiy okrugini boshqargan, Turkistonning harbiy quvvatini sinchiklab o’rgangan G.A. Arendarenko aytganidek: “Nasrullo davrida dala to’plari sezilarli darajada yaxshilangan edi, ular ingliz harbiy nizomidan chala-chulpa xabardor bo’lgan afg’on to’pchilarini xizmatga oldilar. Og’ir qurolli otliqlar, falkonetli xisobdorlar soni ham oshiriladi. Piyodalar ko’paytirilib, to’plar himoyasida jangga kirish va qal’alarga hujum qilish qo’llanila boshlaydi”. Boshqa manbalarda amir Nasrullo afg’onlar hamda qo’shin tarkibidagi piyoda sarbozlardan to’pchilar nizomiy guruhiga asos solgan amir sifatida e’tirof etiladi. Amir Nasrullo davrida va undan keyin ham to’pchiboshi qo’shinning bosh qo’mondoni hisoblangan. Bu harbiy ish muvozanatida otliq qismiga nisbatan texnikaga ahamiyat berish ibtidosi bo’lganmi har holda, aniq bir nimadeyish

mushkul. Erondan olib kelingan Abdusamad to’pchiboshi, muarrix Mullo Olim Maxdumning “Turkiston tarixi” kitobida aytilishicha, bilimli zakovatli kishi bo’lgan. U chamasi to’p va to’pxonalarning dala sharoitidagi harakat imkoniyatini oshirishga erishadi. To’plar, ularni tortib yuruvchi otlar guruhlanadi va raqamlanadi. Ma’lumki bungacha to’plarni ho’kizlar sudrashi taomilda bo’lib kelgan edi. Abdusamad to’pchi boshining qismati fojeali yakun topdi, amir Nasrullo uni SHahrisabz beklari bilan til biriktirishda ayblab, qatl etadi. Buxoro amirligi to’plariga ta’rif beradigan bo’lsak, amirlikda ishlab chiqarilgan dastlabki to’plar “Dahanpur” (ya’ni to’pning o’qi old tarafdan joylashgan) deb nomlangan. Bu xildagi to’plar aksariyat hollarda qal’a himoyasida qo’llanib, dala janglari sharoitida ulardan foydalanish ancha mushkulliklar tug’dirgan. Keyinchalik, ular hajmi kichraytirilib dala janglari uchun uchun ham foydalanila boshlangan. Dahanpur to’plari vazni turlicha ishlab chiqarilib ularning eng engillarini 2 ta, og’irligini esa 6 tacha otlar (dastlabki davrlarda to’plarni ho’kizlar tuyalar yordamida kerakli manzillarga olib borilgan) zo’rg’a tortib borgan. Amirlik dahanpur to’plari bunyod etilishi jarayonida artileriya rivojlanishining dastlabki bosqichi-hunarmand ishlab chiqarish davrini bosib o’tdi. O’t ochish qurollari va porox alohida ustalar tomonidan ishlab chiqarilgan. Qurol yasagan usta urushda o’zi yasagan qurollardan otgan va unga dastlab o’zi xizmat ko’rsatib bergan. Shuning uchun to’pchilar ba’zi hollarda askar hisoblanmay, alohida sexlar ustasi deyilgan. Har to’p kalibriga ega bo’lib, faqat shu qurollar uchun o’q (yadro, snaryad) tayyorlangan. Dastlab ishlab chiqarilgan dahanpur to’plari kalibrini o’lchash qabul qilinmagan, kalibr esa chamalab aytilgan “olmaday” o’q, “kalladay o’q” va hokazo shunga o’xshash atamalar yuritilib, to’p old tomonidan o’qlangan. Dahanpur to’plarida qulf (zatvor) tushunchasi va o’zi ham bo’lmagan. Ustalar to’plarni bu davrda o’z bilganlaricha yasaganlar, texnik xisob-kitobsiz ishlangan bunday qurollar otilgan paytida portlab ketishi, kuchli tebranish hosil qilishi, nam tortishi va ob-havoning noqulay sharoitda otilmay qolshi, o’qning to’p stvoli ichida yorilib

ketishi va boshqa noxushlik holatlari daxanpur to’plariga xosdir. Cho’yan, bronza va misdan ishlab chiqarilgan to’plar yadrosi aylana shaklida bo’lib ushbu to’pga tegishli yadrolar og’irligi 2 kg. dan 8 kg. gaacha bo’lgan. Umuman bu og’irlikdagi to’p o’qlari amirlikda ishlab chiqarilgan barcha to’plarga xos edi. To’p qo’yiladigan joy “Qo’rxona” deb nomlanib, bunday qo’rxonalar Buxoro, Karmana, Samarqandda (1868 yilgacha) faoliyat ko’rsatgan. Qo’qon xonligida mazkur ustaxonalar “To’bxona”, “Ishxonai-to’bxona” deb yuritilib, “Jaloir”, “Shoxmali”, “Yazali” nomlari bilan to’plar ishlab chiqarilgan. “Dahanpur” to’plarini jang maydoniga olib borish jarayonida to’p yadroli “jarimachi sarbozlar” guruhi tomonidan tashib borilgan. Manbalarda e’tiriof etilishicha, sarbozlar 2 tadan 5 tagacha (og’irligiga qarab) to’p o’qlarini kerakli hududgacha olib borishga majbur edilar. Yadrolar uchun eng zarur hisoblangan poroxlar ham XIX asr boshlaridan e’tiboran amirlikning o’zida ishlab chiqariladigan bo’ldi. Amir Abdulahadxon xukumronligi davriga kelib esa porox ishlab chiqaruvchilar soni ancha ko’paygan. “Dahanpur” to’plarining yana bir jangovor holatining zaiflik tomoni shu ediki, to’p stvolining ichi turli bo’rtma chiziqlardan iborat bo’lib, bu esa yadroning ham bo’rtma shaklida bo’lishini talab etar edi. O’qlar uchun hali bunday bo’rtmalar chiqarish imkoniyati past edi. Natijada bu o’qlar stvol ichida jips tushmas ediki, otgan paytda hosil bo’lgan porox gazlari snaryaddan oldin jipslashmagan joylardan chiqib ketar edi.bu hol o’qning uzoqqa etib bora olmasligi, stvolning kuyib yorilib ketish holatlariga olib kelar edi. Ana shu texnik kamchiliklarni bartaraf etishi ishiga kirishgan amir Nasrullo o’z hukmronligining oxirgi yillarida “Dumbalapur” to’plariga asos soldi. O’qlar stvolning orqa tomonidan joylashganligi bois shunday no olib bunday to’plar “dahanpur”ga nisbatan biroz qulaylik taraflariga ega edi. Stvolning old tomonidan o’qlash yuqoridagi sabablarga ko’ra bekor qilinib, orqa tomonida ya’ni qulf tomonidan o’qlashga almashtirildi. Garchi bu muammo Yevropada allaqachon hal etilgan bo’lsada, quvurni orqa tomonini mustahkam

yopa oladigan qulf va obtrator-ya’ni, gazlarni shu zatvor orqali chiqib ketmaydigan moslamani qo’llashga amirlikda to’la texnik talablarga javob bera oladigan to’plar ishlab chiqarish uskuna stanok yo’q edi. To’p ishlab chiqarishda ma’lum hajmdagi qoliplarga metal eritilib quyilar edi, xolos. Nima sababdan to’p stvoli burtma shaklida ishlanganligi shundaki o’q stvoliga joylanganda stvol ichi bo’lmasa to’p otilgandan so’ng doirasimon shaklidagi yadro aylanma harakat qilib ma’lum masofagacha borar edi. (dastlabki daxanlapurlarda shunday edi), lekin bu holatlarda havoning qarshilik kuchi katta bo’lib o’qlar uzoq masofagacha etib bormagan. “Dumbalapur” to’plari 2 tacha otlar yordami bilan tortila borilib ularning uzoqqa otish darajasi 1,3-1,5 km ga etgan. Rossiya armiyasidagi orqa tomonidano’qlanadigan to’plar XIX asrningo’rtalarida 3 km gacha uzoqlikda otar edi. Tez orada esa 1877 yil namunasidagi Rossiya, 1880 yil namunasidagi Fransiyada ishlab chiqarilgan “Banja” to’plari 6 km ga otish qudratiga ega bo’lgan. Ma’lum ma’noda Buxoro amirligi artileriyasining asoschisi sanalgan amir Nasrullo Qo’qon xonligi bilan olib borgan janglari chog’ida 2 turdagi to’plarni o’lja sifatida qo’lga kiritadi. 1. Jahongir (katta to’p). 2. Shohdor (mayda to’p). Jahongir to’pining amirlik to’plaridan ustunlik taraflarini ko’rgan Nasrullo – “Bunday to’p bilan butun jahonga hukumronlikni o’rnatish mumkin” – deya jar soldi. Lekin qo’lga kiritilgan jahongir to’plari juda ham og’ir bo’lib vazni 34 puddan (554 kg) ortiqroq edi. Bunday og’ir to’pni 8 tacha otlar zo’rg’a torta olgan. Garchi vazni og’ir bo’lsada devor qulatish qudrati boshqa to’plardan ustunligi bois amirlik maxsus qo’rxonalarida ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan hamda jang maydonlarida ham sudrab borilgan. Shoxdor to’plari Jahongirga nisbatan biroz kichiroq bo’lib ular 6 ta ot yordami bilan harakatga keltirilgan. Manbalardan shu narsa ma’lumki, amir nasrullo huzuridagi Eron, Afg’oniston to’pchi konstruktorlari amirga to’plarni po’lptdan ishlab chiqarish loyhalarini taqdim etishgan. Biroq, butun mang’itlar sulolasi oxirigacha bu narsa amalga oshirilmadi, to’g’rirog’i ulgurilmadi, yoki e’tiborsiz qoldirildi. Yevropaliklar allaqachon cho’yan va bronza to’plaridan voz

kechgan edi. Chunki to’pning sifatli po’latdan tayyorlanishi stvolda bosimning ko’tarilishiga, natijada snaryadning uzoqqa borishiga sabab bo’lishini ular yaxshi bilishgan. Buxoro amirligida qurollanish va quol-yarog’lar masalasida zamonaviylashish uchun ayrim ijobiy siljishlar ro’y bergan bo’lsada, biroq amirlik nafaqat Rossiya va Evropa mamlakatlaridan balki, qo’shin bo’lgan yarim mustamlaka sharoitida yashayotgan Afg’oniston va Eron davlatlaridan ham ancha orqada qolgan edi. O’tochar qurollar bilan qo’shinni to’la tartibda qurollantirish vazifasi hal qilinmadi. XIX asrning I choragiga qadar amirlikda doimiy harakatdagi qo’shin mavjud bo’lmay asosan harbiy harakatlar davomida ular yig’ilib, urush harakatlari tugallangani bilanoq tarqatib yuborilardi. Amirlikda jangchilarning dam olishi va tunashi uchun harbiy kazarmalar etishmas, mavjudlari ham ayanchli ahvolda bo’lgan. N. Stremouxovning yozishicha, Buxoro harbiy qo’shinlarining kazarmalari juda ham achinarli ko’rinishga ega bo’lgan. Harbiy namoyishda qatnashgan sarbozlar to’dasi harbiylarga emas, ko’proq masharabozlar to’dasiga o’xshar edi. Ertalab barvaqt istar istamas sudralib o’z uyidan eshikda Buxoro harbiy qo’nimgohga yo’l olgan sarbozlarni ko’rish kulgili tuyulardi. Buxoro harbiy qo’shinining namoyishi komediyani eslatardi. U o’zining g’alatiligi bilan har qanlay jiddiy kuzatuvchining ham kulgisini qistardi. Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining vassaliga aylangach, ko’proq ramziy ma’no ahamiyat kasb etadigan yangi tipda tashkil etilgan “evropacha” tipdagi nizomiy guruhlar uchun bunyod etilgan kazarmalarda ham ahvol achinarli tus olgan edi. Mazkur nizomiy guruhlar deyarli muntazam armiya sifatida faoliyat ko’rsatib terskiy otryadi Karmana va Buxoro shahrida taxti – Chorbog’ guzaridagi otliq kazaklar shaharda Hovuz – Mirdo’stim, mozori Chashmai-Ayyub, Kofirobod guzaridagi, Shefskiy guruhi Sitorai Mohi – Xosadagi kazarmalarda qo’nim topishgan.

Garchi qo’shin tuzilishida Yevropacha odatlar joriy etila boshlagan bo’lsada, tan jazosi berish, oddiy holatlarda kaltaklash, kazarmalarda bugungi til bilan aytganda “dedovshina” avjiga chiqqan edi. Xatto harbiy ma’murlar arziman sabablar uchun sarbozlarni kaltaklashga buyurar edilar. Agarda kichik zobitlar bu ishlarni bajarmasalar o’zlari kaltaklanar edilar. 1869-yilda, rus muhojirlaridan bo’lgan to’pchi yosh sarbozlarga yaxshi muomala qilganligi uchun huddi shu tarzda jazolangan. Tan jazosi berish shu darajaga etib borganki, oqibati o’lim bilan tugash holatlari ham yuz berib turgan; - Abduvohid mening otam edilar. 25 yil mobaynida jonsupar sarbozlardan edilar. Darvoz viloyatida Abdulvohid mirdodxoh qo’shinida xizmat qilar edilar. Mirdodxoh otamni nohaq 700 darra urib halok etdi. Musofirlikda olamdan o’tdi. Dodu- faryod qilsak biz etim becholarning faryodimizni siz janob oliylaridan boshqa hech kim eshitmaydi. Sarbozlarning harbiy mashqlari yuqorida aytib o’tilganidek o’rta asrchilik ko’rinishini o’zida namoyon etgan. Amirlikdagi barcha nizomiy guruhlarning harbiy dala mashqlari deyarli bir xil ko’rinish olganligini kuzatish mumkin. Shanbegi sarbozlari haftaning shanba, yakshanba, Dushanba kunlarida Seshanbegi sarbozlari seshanba, chorshanba, payshanba kunlari, Terskiy, Shefskiy, otliq kazaklar haftada to’rt kun mashqlarda qatnashgan. Amirlik chegaralarida qoravullik xizmatlarini o’tovchi Elnavkarlari guruhi mahalliy qurol –aslahalari bilan qurollangan bo’lib, ularning harbiy dala mashqlari o’tkazishganliklari hususida biror manbalarda ma’lumotlar keltirilmagan. Harbiy dala mashqlari hususidagi rus tadqiqotchilari fikrlari mahalliy manbalar bilan taqqoslaydigan bo’lsak, haqiqatdan, kulgili ko’rinishlar olgan. To amir Abdulahadxon hukmronligi davrigacha harbiy xizmatning umrbodligi, sarbozlar orasida xattoki, 90 yoshili xizmatchilar mavjudligi, (keyinchalik 60 yoshgacha harbiy xizmat belgilangan bo’lsada, unchalik ijobiy tomonga siljishlar kuzatilmaydi) harbiy ilmlardan bexabarligi singari ma’lumotlarga tayanadigan bo’lsak, harbiy mashqlarning qanday kechganligi ko’z oldimizda namoyon bo’ladi.

Polkovnik Matveev “Buxoro qo’shining harbiy tayyorgarligi o’ta qoniqarsizdir; mashqlar kam o’tkaziladi va ular miltiqli usullardan hamda tantanali marosimlardagi yurishlardan iborat bo’ldi” – deb yozadi. “Buxoro piyoda lashkarining jangovar qudrati, boshqa harbiy qisimlardek juda bo’sh” – deb xisoblaydi. V. Masalskiy. G. Arendarenko esa “Buxoro to’pchilari bo’linmasi oxirgi 12 yil ichida (1869-1880 yillar) biror marta ham hattoki, bo’sh o’qlar bilan to’plardan o’q uzishmaganlar” deb ko’rsatadi. Bu esa biz yuqorida aytib o’tgan to’pchilar guruhining haftaning har shanba kuni o’tkazadigan “Paxta - Parron” mashqlari xususidagi fikrga zid keladi. Shunday bo’lsada, rus zobiti G. Arendarenko amirlikda kechgan siyosiy – harbiy jarayonlar yuzasidan katta ilmiy ma’lumotlar to’plangan. 1866 yil amirlik qo’shin rus harbiy nizomining ba’zi ko’rinishlarini o’ziga qabul qilingan. Ayniqsa, bu holat qo’shinga buyruqlarning berilishning rus tilida olib borilishi, qurol bilan muomala qilish, qadam tashlash, harbiy mashqlar o’tkazish, yuqori lavozimdagi harbiylar bilan muomala qilish saf tortishda va boshqa o’nlab holatlarda o’z aksini topadi. “Stanovis” buyrug’i berilganda barcha sarbozlar o’z o’rnini egallashib safga tizilishgan. “Glaza napravo” yoki “glaza nalevo” buyrug’ida sarbozlarning ko’zlarigina mazkur tomonga qarashi shart bo’lgan. “Smirno” buyrug’ida kuchli diqqat e’tibor qaratilib hattoki, ilon chiqqanda ham qimir etmay turishlari talab etilgan. “Ne nachalo” buyrug’i berilganda sarbozlar elkadagi miltiqlarini o’ng qo’llari tomon shaylangan, “razvedka” so’zi eshitilgandan so’ng miltiq o’ng elka tomon ko’tarilgan. Shuni ham ta’kidlash lozimki, yuqorida aytib o’tilgan harbiy mashqlar ham aksariyat hollarda ob-havoning qulay sharoitlarda o’tkazilgan xolos.yog’ingarchilik noqulay ob-havo sharoitlarida nam va iflos kazarmalarda yotib olishgan. Har ertalab kavkaz otliqlari registon maydoniga muzika sadolari ostida kirib kelib (albatta, ot bilan emas) biroz mashq qilishgan. S. Ayniy ushbu guruhni ko’proq “sirk artistlari” ga o’xshatadi. Ular ketidan piyoda sarbozlar to’dasi kela

boshlaydi. Shanbegi sarbozlarining shahar ichida XIX asr oxiridan boshlab o’z kazarmalari bunyod etilgan. Xizmatdan tashqari paytlarda o’z xo’jaliklarida ishlari bilan mashg’ul bo’lishgan. Seshanbegi sarbozlarining esa maxsus kazarmalari bo’lmay, xizmat kunlari uzoqdan kelganlar o’zlari hususiy ravishda saroylardan hujra ijaraga olib turadilar va miltiqlarini o’z hujjatlarida saqlab, unga shaxsan o’zlari javobgar edilar. Seshanbegi sarbozlar mashqdan bo’shagan vaqtlarda ko’pincha “begarlik” qilishga (podshohlik yoki sarkarda va yuzboshilarning hususiy ishlarida haq olmay ishlashga) majbur edilar. Mashq va begarlardan bo’shagan vaqtlarida o’z maishatlarini ta’min qilishlari uchun biror kasb bilan mashg’ul bo’lar edilar. Hunarlari bo’lmaganlari esa mardikorlik yoki hammollik qilar edilar. Ma’lumotlarga qaraganda, sarbozlardan ayrim holatlarda arzimagan maosh evaziga yuqori martabali kishilar dafn etilgan qabiston xizmatkorlari sifatida ham foydalanilgan. Albatta mazkur ish bilan yuqorida ko’rsatilgan sarbozlar xizmat kunlaridan bo’sh paytlarida shug’illangan bo’lishsa kerak. Amirlikda muntazam qo’shin tashkil etilgandan boshlab 1918 yilga qadar bo’lgan manbalarda sarbozlarga beriladigan maosh juda oz miqdorda o’zgarganligani ko’ramiz. To’g’ri, amir Muzaffar Rossiya imperiyasi bosqini arafasida pul islohotlari o’tkazgan. Shunday bo’lsada, qimat masalasida katta o’zgarishlar sezilmaydi. Amir Olimxon hukmronligi davrigacha sarbozlar 14 tanga, 1912 yildan boshlab esa amir sarbozlarining har biriga oyiga yigirma tanga (uch so’m) maosh berilgan. Ularga ovqat va boshqa narsalar berilmas edi. Nizomiy kiyimlar ham shu oylik hisobidan podsholik (ya’ni davlat hsobidan) tomonidan tayorlab berilardi. Miltiqlarini ta’mirlash ishlari ham sarbozlarning o’z zimmalarida edi. Shanbegi sarbozlariga faqat kazarmada soqchi bo’lib turgan kunlarida har o’n kishiga bir marta bir lagan yorma berilardi. Kavkaz guruhlari (Terskiy, Shefskiy, Otliq kazaklar) bu umumiy qoidadan mustasno edilar, ularning ovqatlari va kiyimlari podsholikdan to’la ta’minlanar edi. Harbiy xizmatchilarga muntazam maosh berib borilishi amir Nasrullo hukumronligi davridan boshlab amalga oshirilgan. Dastlab maoshlar natural tarzda

ulashib amirlikdagi Zandani va Kishti tumanlari daromadlaridan ushbu harajatlar qoplangan. Ushbu tuman hududlaridan harbiy amaldorlar uchun yer maydonlari ham ajratilgan. Oddiy sarbozlarning yashash joylarida o’z xo’jaliklari mavjud bo’lib harbiy xizmatdan bo’sh paytlarida ziroatchilik ishlari bilan mashg’ul bo’lishgan. Buxoro amirligida harbiylarning oylik maosh hamda daromadlari 1856-yilda quyidagicha ko’rinish olgan: Oddiy sarboz 20 tanga (4 rubl kumush), o’nboshi 1.5 tillo, yuzboshi 6 tillo (24 rubl kumush), panjohboshi hurd 50 tanga (10 rubl kumush) ni tashkil etgan. Bu davrda to’pchiboshi Shohruxxonning bir yillik maoshi 2000 tilloni tashkil etib, bundan tashqari o’ziga ajratilgan Bo’ston tumanidagi yerlardan yiliga 700 tilla, 20 ta tegirmon hamda ushbu tumandagi erlarni ijaraga berish hisobidan bir oyda 34 tilla olib turgan. Shunday qilib, uning bir yillik daromadi 12000 rublni tashkil etgan. Shu bilan birga shohona liboslar, otlari uchun em-xashak ham amirlik xazinasi hisobidan qoplangan. Agar taqqoslaydigan bo’lsak to’pchiboshi bir yillik daromadi 250 ta sarbozning yillik daromadiga teng bo’lgan. Harbiy harakatlar chog’ida (amir Haydar davrida qisman, asosan Nasrullo hukmronligi davridan boshlab) harbiy xizmatchilarga “kunlik” berila boshlangan. Bundan tashqari har juma kunida polov, qolgan kunlarda asosan, suyuq ovqat (“moshoba”) va bir sarbozga bir kunda 1 dona obi non berilgan. Janglarda hlok bo’lgan sarbozlarning oila a’zolariga ma’lum darajada imtiyozlar, moddiy yordamlar ajratilgan, biroq uning sharti deyarli butun mang’itlar sulolasi hukmronligi davrida aml qilinib kelingan ya’ni, beva ayol voyaga etgan o’z farzandini umrbod harbiy xizmat uchun topshirmog’i lozim edi. A. Troitskaya harbiy harakatlar chog’ida amirlik harbiylari uchun xazinadan ajratiladigan mablag’larni quyidagicha ko’rsatib o’tadi: sarbozlar hamda oddiy to’pchilar uch kunda 1 tanga, dahboshi 2 kunda bir tanga, kichik ellikboshi 1 kunda 1 tanga, katta panjohboshi 1 kunda 1.5 tanga, qoravulbegi 2 tanga, yuzboshi 4 tanga, harbiy musiqachilar (ya’ni bolabomchilar) uch kunda 1 tanga kunlik maosh olishgan. Harbiy xizmatchilarga ayniqsa, quyi toifalarga maoshlar har doim ham

o’z vaqtida berilmagan. Bundan tashqari harbiy harakatlar chog’ida hujum qilingan hududlarda tinch aholini talash, katta o’ljalarni qo’lga kiritish uchun vahshiyona ishlarni amalga oshirish tez-tez kuzatilib turilgan. Ba’zi holatlarda hali jangda to’la – to’kis g’alaba qozonmasdan turib o’lja ilinjida kurashlar boshlansa, ba’zan mazkur o’ljalar uchun harbiy amaldorlar o’rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqqan. Amir Nasrllo 1842-yil aprelda Qo’qon shahrini qo’lga kiritganda sarbozlar dastavval Muhammad Alixon saroyini talashga kirishib ketadilar. Orqadan o’z qo’shini bilan etib kelgan amir Nasrulloxonning o’g’li Muzaffarxon barcha olingan o’ljalarni talab qiladi. Srbozlar esa buni hohlashmaydi. Bundan darg’azab bo’lgan Muzaffar sarbozlarni qilichdan o’tkaza boshlaydi. Abdu Samad to’pchiboshi (1837-1845 yillarda to’pchiboshi lavozimida ishlagan) esa Muzaffarxon askarlarini urib orada katta kelishmovchiliklar chiqadi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, bo’ladigan barcha harbiy harakatlar aholi turmush tarzini keskin pasayishiga olib keldi. Urush harajatlari uchuchn millionlab mablag’lar sarf etilib uning barcha og’irligi mehnatkash aholi zimmasida edi. Ayniqsa, Rossiya imperiyasi bosqini davrida bu holat ayanchli ko’rinish oldi. Rossiya imperiyasining istilo tig’i Qo’qon xonligiga qaratilganida amir Muzaffarxon Qo’qon xonligiga qarshi yurish chog’ida behuda mablag’lar sarf etdi. Muzaffarxon otasidan qolgan pul zahiralarini deyarlii sarflab bo’ldi. Alohida olinadigan soliqlar harbiy harajatlarni qoplash uchun 1867-yilda 2 baravarga oshiriladi. Bu esa xalq noroziligini keltirib chiqardi. Buning ustiga 1868- yil arafasida hazinani boyitish maqsadida xalqni aldash yo’li bilan pul islohotlari o’tkazildi. Pul islohotlarini o’tkazishda aytish lozmmki, pulning qadrini oshirish ko’zda tutilgan, biror qiymatga nisbatan yangi pul muomalaga kiritilmagan, oltin – pul qiymati darajasida almashtrilgan. Buni biz 1856-yilgi harbiylarga beriladigan maosh bilan 1880-yilgisi o’rtasidagi farqni deyarli atta bo’lmaganligi orqali bilib olish mumkin.

G. Arendarenko 1880-yilgi amirlikning harbiy harajatlarni ko’rsatib o’tar ekan oddiy sarbozlar va musiqachilar guruxiga bir oyda 20 tanga, xarbiy harakatlar chog’ida uch kunda bir tanga, bir yilgi xarbiy kiyimlar uchun 7 rubl maosh ajratilgan. Rossiya imperiyasi vassaliga aylangan Buxoro amirligida qanday harbiy harakatlar olib borilgan bo’lishi mumkin, degan savol tug’iladigan bo’lsa, bunda asosan, amir zulmiga qarshi qaratilgan xalq isyonlarini ko’zda tutmoqlik lozim. Ushbu harakatlar 1870-1874 yillar Boljuvonda, 1871-yil G’uzor va Qarshida, 1885-yil Ko’lobda, 1885-1886 yillar Sherobodda, 1886-yil Hisorda, Denovda, 1898-yil Nurotada va boshqa bir qancha xududlarda amir siyosatiga qarshi qaratilgan edi. Mazkur harakatlar chog’ida harbiylar uchun” kunlik” ajratib turilgan. Harbiy amaldorlarga oylik maoshdan tashqari natural tarzda qishloq xo’jaligi maxsulotlari ham berilgan. Chehraog’asining xazinadan oladigan bir yillik daromadi 48 rubl va 144 pud don: mirzaboshi 56 rubl hamda 192 pud don: jivachi 72 rubl va 240 pud don: Qorovulbegi 96 rubl va 400 rubl va 480 pud don, To’qsoba 280 rubl va 640 pud don: dodxox 800 rubl va 1500 pud don hajmini tashkil etgan. Harbiy maoshga Qushbegi imzosi bilan har oyda berilgan. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari esa bekliklardan keladigan hiroj soliqlari yig’ilgach ajratilgan. Harbiy amaldorlar kelishuv asosida mazkur maxsulotlar qiymatida pul olishlari ham mumkin edi. Bundan tashqari ularga tanho erlari ajratilib ular ushbu erlarni ijaraga berishlari ham mumkin edi. 1 tanob erning ijara xaqi 1 oyda 3 rubl 60 tiyinni tashkil etgan. Amirlik tuzumiga qarshi qaratilgan isyonlarni bostirish, ularni muvaffaqiyatli tinchitish harbiylar uchun qo’shimcha daromadlar olib kelgan. Chunonchi, 1880- yilda ular uchun ajratilgan mukofot pullari quydagi ko’rinishni olgan: Oddiy sarbozlar, to’pchilar musiqachilar 20 tanga, quyi amaldorlar 8-20 rubl, chehraog’asi 60 rubl, qorovulbegi 80 rubl, to’qsoba 100 rubl, udaychi 40 rublni tashkil etgan.

1880-yildagi Buxoro amirligining harbiy xarajatlari 219.980 rublni tashkil etgan. Mazkur davrda ham to’pchiboshining bir yillik daromadi 300 tilloni tashkil etgan. Harbiy xarakatlar chog’ida transport vazifasini bajargan ot hamda tuyalar etishmagan. O’z otlari va tuyalari bilan qatnashgan harbiylarga bosib o’tilgan 8 farsax yo’l uchun 20 tiyin miqdorda pul to’langan. Tarixiy manbalarining ko’pchiligida harbiy xarajatlarga oid raqamlar, ularning kimga va necha kishiga ajratilyotganligi, ushbu xarajatlar amirlikning qaysi xududiga tegishli ekanligi aniq ko’rsatilmagan. Amirlikda mavjud 27 beklikda elnavkarlar harbiy nizomiy guruxi mavjud bo’lib ularning xar birida 150 tagacha qo’shin mavjud edi. Amir Xaydar xukmronligi davridan boshlab oddiy sarbozlarga, guruxlardagi 21-mansabdagilarga 60-100 tangagacha, tanho yerlar hamda tegirmonlar ajratilgan. XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida Buxoroning so’ngi amirlari Abdulahadxon va Olimxonlar davrida evropacha uslubdagi harbiy nizomiy guruxlar tashkil etilib ularning barcha xarajatlari hazinadan qoplangan. Mazkur guruxlarning harbiylarga oyiga 35 tanga, bayramlar munosabati bilan bir yilda 20 tanga “Xudoyi puli” berilib, ovqatlanish, kiyinish, qurol-aslaha, kazarma xarajatlari yuqorida aytib o’tilganidek xazinadan to’langan. Bundan tashqari 1917- yilda tashkil etilgan arabchalar, afg’on guruxlari, sherbachalari uchun ham yuqoridagi tartibda maosh ajratilgan. 1910-yilda amir Olimxon hokimyat tepasiga kelgach, harbiylar uchun “kunlik” xarajatlarini bekor qilingan bo’lsa, 1918-1920 yillarda yana qayta jariy etildi. Bunday qarorga kelishdan maqsad amirlik xududiga sovet hokimyati tamonidan xavfning kuchayganligidir. Ammo, harbiylarga maosh berilishida ko’pgina holatlarda chalkashliklarga yo’l qo’yilgan. Ba’zi holatlarda xizmatdan qochgan, qazo qilgan harbiylar uchun ham xazinadan ancha vaqtgacha mablag’ olib turilgan bo’lsa, ba’zida yangi qabul qilingan xizmatchilar haqidagi ma’lumotlar kechikib berilganligi bois ular ancha

vaqtgacha maoshsiz qolishgan. Ushbu qing’irliklar ko’riklar o’tkazish chog’ida aniqlab olinib ortiqcha mablag’ xazinaga qaytarilgan. 1917-yil Rossiyada monarxiya tuzumi ag’darilgach, amirlik rasman suveren davlat sifatida faoliyat ko’rsata boshladi. Biroq, mamlakatdagi ichki vaziyatning keskinlashuvi, qolaversa 1917-yil oktyabr to’ntarishidan so’ng amirlikka katta xavf tug’ila boshladi. Ana shunday vaziyatda harbiy soha rivoji uchun Olimxon tomonidan amaliy ishlar kuchaytirila boshlandi. So’nggi uch yil ichida (1917 - 1920 yillar) amirlik nizomiy askarlarining soni 50 mingtaga etkazilib ularning maoshlari bir necha marta oshirildi. Shunisi e’tiborga molikki, harbiy xarajatlarning oshirilishi xalqning og’ir turmush tarzi hisobiga amalga oshirilib bu davrda soliqlarning bir necha barobar ko’tarilganligini ko’ramiz. Buxoro amirligi harbiylarining moddiy va maishiy turmush tarzi masalasida quyidagi xulosalarga kelishi mumkin: - Amirlik qo’shini harbiylari harbiy xizmatga yurtga sadoqat, vatanparvarlik, burch sifatida qaralmasdan, moddiy extiyojlarini qoplash nuqtai nazaridan qaralgan: - Qo’shinda ma’naviy - ma’rifiy tashviqotlar olib borilishi xususida hech qanday ma’lumotlar uchramaydi; - Qo’shinda ko’pgina holatlarda ularning dasturi, rejalari ishlab chiqilmagan; Qo’shinning asosiy vazifasiga hamma vaqt ham harbiy ish sifatida qaralmasdan amaldorlarning xo’jaligini yurituvchi arzon ishchi kuchi sifatida foydalanilgan; - Harbiy dala mashqlari xo’jako’rsinga o’tkazilib, bu ham o’ta sodda ko’rinishlarni aks ettirgan. Bundan tashqari mazkur o’tkaziladigan mashqlar ham mavsumiy ko’rinish olib, ob - havoning noqulay sharoitlarida deyarli o’tkazilmagan; - Harbiylarga maosh ajratishning yagona, mukammal tarif tizimi ishlab chiqilmagan;

- Ko’pgina manbalardan umumiy xulosaga keladigan bo’lsak, qo’shin mamlakatdagi mavjud tartibni saqlash, qo’zg’olonlarni bostirish uchungina yaroqli bo’lgan; - Sarbozlarga ajratiladigan oylik maoshlari o’sha davr nuqtai - nazaridan baholaydigan bo’lsak, o’z oilalariini ta’minlash uchun etarli deb xulosa qilish mumkin. Harbiy amaldorlar masalasiga kelganda esa, ular mamlakatning eng ko’zga ko’ringan boylari sifatida e’tirof etiladi. Tarixiy manbalar ma’lumotlari tahlili Buxoro amirligidagi harbiy ish va qo’shin tarixiga oid quyidagi xulosalarni ilgari surishga imkon beradi. Buxoro amirligiga XVIII asrning o’rtalarida o’zbeklarning mang’it sulolasi namoyondalari asos solgan. Bu sulolaning asoschisi Rahimbiy ibn Hakimbiy bo’lib, uning davridan boshlab yangi davlat amirlik nomini olgan. Amirlik davrida Buxoro Ashtarxoniylar davrida yo’qotilgan obro’sini asta- sekin tiklab oldi va O’rta Osiyodagi yirik davlatlardan biriga aylandi. Buxoro amirlari davlat mavqeini mustahkamlash, mamlakat hududini kengaytirish va o’z navbatida tashqi xavfdan himoyalanish maqsadida bir qator harbiy islohotlar o’tkazdilar. Dastlabki Buxoro amiri Rahimbiy va uning vorisi Doniyolbiy hukmronlik davrlarida Ashtarxoniylar davrida mustaqil siyosat yuritishni boshlagan ko’pgina hududlar qaytarib olindi va mamlakat markazlashish jarayonin boshidan kechirdi. Amir Shohmurod davrida esa xarbiy soxada isloxatlar qilindi va u mamlakat sarhadlarini kengaytirish, amirlik harbiy qudrati, siyosiy nufuzini bir muncha kuchaytirishga muvaffaq bo’lgan. Biroq Amir Xaydar davrida mamlakat tanazzulga uchray boshladi va amirlikning katta qismi qo’ldan chiqib ketdi. Amr Xaydar Qo’qon xonliliga qarshi siyosatda ham omadsizlikka uchradi, qo’zg’olonlar avjiga chiqdi. Markaziy hokimiyatni mustahkamlash, qo’lga kiritilgan hududlarni ta’sir doirasida ushlab turish uchun harbiy islohotlar o’tkazmoq kerak edi. Zero, O’rta Osiyoda tarqalgan davlat boshqaruvidagi an’analar va harbiy sohadagi sodda boshqaruv, tabiiy ravishda markaziy hokimiyatning salohiyatiga, xon boshliq hukumatining qudratiga putur etkazardi.

Harbiy islohotlar borasidagi amir Shohmurod tomonidan qo’yilgan edi. Uning davrida tashkil etilgan muntazam qo’shin keyinchalik mamlakat boshqaruvida oliy hukmdor tayanchiga aylandi. Muntazam qo’shin doimiy ravishda takomillashtirib borilgan. Buxoro amirligida yirik xarbiy isloxot amir Nasrullo darida o’tkazildi. Amirlik qo’shini qaytadan tuzib chiqildi va dastlabki qo’shin otliq va piyodalar bo’linmasidan iborat bo’lgan bo’lsa, asta-sekin to’pchilar bo’linmasi tashkil topdi. Bundan tashqari qo’shin tarkibidan saralab olingan askarlardan iborat maxsus guruhlar tashkil qilindi. Harbiy harakatlar vaqtida qo’shinga jalb qilinuvchi yordamchi bo’linmalar Nasrullo davrida ma’lum bir tartibga keltirilib, yangi nomuntazam yordamchi bo’linmalarga asos solindi. Qo’shni O’rta Osiyo xonliklarida bo’lgani kabi Buxoro amirligida maxsus harbiy o’quv yurtlari bo’lmagan. Biroq, amirlikda harbiylarni tajribali sarkardalar va askarlar tomonidan alohida tarbiyalashga katta ahamiyat berilgan. Jumladan, qo’shinda mahsus bo’linmalar mavjud bo’lib, unga boshqa bo’linmalarning yosh, iqtidorli, o’ziga to’q vakillari saralab olinib, ularga turli jang uslublari, harbiylarni boshqarish usullari o’rgatilgan. Nasrullo o’z oldiga muntazam qo’shin tuzish maqsadidagina qo’ya olgan va ma’lum bir ma’noda bunga erishgan edi. Mamlakat mudofaa qobiliyatini shakllantirgan va tashqi xavfni imkon qadar bartaraf etgan. Xususan, bu davrda Buxoro amirligi Qo’qon va Xiva xonliklariga qarshi muvaffaqiyatli urushlar olib borgan. Buxoro amirligida qo’shin ta’minoti xonlik xazinasi hisobidan amalga oshirilgan. Qo’shinga qurol - yarog’ etkazib berishni davlat o’z zimmasiga olgan edi. Buxoro amirlari askarlar turmush darajasi va ta’minotini yaxshilash maqsadida turli vositalardan foydalanganlar. Harbiy harakatlar vaqtida qo’lga kiritilgan o’ljalar ham askarlarga taqsimlab berilgan. Bundan tashqari, askarlar kundalik ehtiyojlari uchun kiyim - bosh va oziq - ovqat mahsulotlari ajratilgan. Askarlarga oylik maosh berish bilan bir qatorda, ularning ekin maydonlari soliqlardan ozod

etilgan. Ayrim hududlarda askarlarga foydalanish uchun kichik yer maydonlari ham ajratilgan. Muntazam qo’shin safiga safarbar qilingan va chegara qal’alarida xizmat qiluvchi askarlarga to’y va dafn marosimlarini o’tkazish uchun pul, mato, oziq- ovqat mahsulotlari berilgan. Yaralangan, bemor askarlarni davolanishi uchun mablag’ ajratilgan. Biroq, bu tadbirlar markazlashgan xolda amalga oshirilgan. Ko’p hollarda yuqoridagi tartib - qoidalardan chetlashish xolatlari kuzatilgan. Amir Muzaffar va Sayyid Olimxonlar ham o’z navbatida harbiy islohotlarni amalga oshirib, qo’shinning qurollanish darajasiga katta e’tibor qaratdilar. Bu holat tabiiy ravishda qo’shinning qurol - yarog’ni takomillashuviga olib keldi. Qo’shinda o’sha davr talabiga mos keluvchi Yevropa andozalaridagi o’q otar qurollar to’pponcha, miltiq va to’plar soni ko’paytirildi. Tarkibi sifat jihatidan yaxshilangan qo’shinning taktik tayyorgarligiga ham jiddiy e’tibor berilib, chet ellik harbiy mutaxasislar jalb qilindi. Garchi, islohotlar o’z davriga nisbatan kechikkan va undan kutilgan natijalarni bermagan bo’lsada, hukumat markazlashuviga, ko’maklashgan, mamlakat harbiy qudratini sifat jihatidan yangi darajaga ko’targan omillardan biri bo’ldi. Buxoro amirligidagi harbiy ish va qo’shin tarixi tahlili davlat harbiy qudratiga salbiy ta’sir ko’rsatganligini quyidagi omillar ta’kidlashga imkon beradi: Birinchidan : Harbiy boshqaruvda an’anaviy, sodda uslubning saqlanib qolganligi. Bu davrda harbiy kuchlar mahalliy an’analarga asoslangan holda boshqarilardi. Buxoro amirligida Yevropa davlatlari va Rossiyadagi singari maxsus harbiy mahkamalar va murakkab boshqaruv uslubi mavjud emasdi. Ko’p xollarda markaziy va mahalliy boshqaruv tizimida muhim o’rin egallagan amaldorlar harbiy sohada tajribali bo’lmasalarda, ular ma’lum mansab va amallarga ega bo’lganlar. Bu esa o’z navbatida amirlik harbiy kuchlarining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Ikkinchidan : Bu davrda amirlikda rivojlangan mamlakatlarda faoliyat ko’rsatgan harbiylar tayyorlaydigan alohida zamonaviy oliy va o’rta maxsus o’quv

yurtlarining mavjud emasligi. Bu holat o’z-o’zidan askarlarga zamonaviy harbiy taktikadan boxabar bo’lish imkonini bermas edi. Uchinchidan : An’anaviy harbiy tayyorgarlikning betartib tarzda amalga oshirilishi hamda uning qisqa muddatli bo’lganligi, bo’linmalarda muayyan harbiy tayyorgarlikdan o’tgan va harb ilmidan saboq olmagan askarlarning yonma - yon xizmat qilishi ko’p hollarda jang vaqtida turli harbiy taktik uslublarni qo’llash imkoniyati chegaralanishiga olib kelar edi. To’rtinchidan : Harbiy boshliqlarni tayinlash va harbiy boshqaruv O’rta Osiyo xonliklarida saqlanib qolgan an’analarga asoslanganligi, ko’pincha tayinlovda merosiylikning saqlanib qolganligi iqtidorli sarkardalar etishib chiqishiga to’sqinlik qilardi. Shu bilan birga harbiy mansablarning ma’muriy mansablardan ajratilmaganligi harbiy sohada islohotlarni amalga oshirishga to’sqinlik qilgan edi. Beshinchidan: Harbiy sarkardalar va viloyat hokimlarining katta imtiyozlarga ega ekanliklari. Harbiy sarkardalarning o’z maxsus bo’linmalariga egaligi va viloyat hokimlari o’z hududlaridan to’plangan qo’shin ta’minotiga ma’sul ekanliklari, ko’p hollarda markaziy hokimiyatning nomarkazlashuviga xizmat qilib, markaziy hokimiyatga qarshi guruhlar shakllanishiga olib kelar edi. Oltinchidan: Qo’shinni qurol-yarog’ bilan ta’minlashda, mahalliy ustaxonalarda tayyorlangan, zamondan orqada qolgan qurollardan foydalanilganligi, qurol, xususan, to’plar ishlab chiqaruvchi maxsus, ixtisoslashgan zamonaviy yirik korxonalarning mavjud emasligi va harbiy sohada zamonaviy fan - texnika yutuqlaridan foydalanilmaganligi ham xonlik harbiy qudrati rivojiga salbiy ta’sir etgan. Ettinchidan: Hokimiyatda, ayniqsa, hukmdorlarning tez-tez almashinuvi natijasida qo’shin ta’minotdagi etishmovchiliklar, o’zaro urushlar va hokimiyat uchun kurashda tajribali sarkarda, askarlarning halok bo’lishi hamda muntazam qo’shinga nisbatan, yordamchi bo’linmalar sonining ortib ketganligi kabi omillar ham mamlakat harbiy qudratga putur etkazgan.

Oliy hukmdorlar tomonidan qo’shinga qanchalik e’tibor berilmasin, bu bilan amirlik chigal ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tugundan xalos bo’lolmadi. Oqibatda esa, Rossiya tajovuziga bardosh bera olmagan Buxoro amirligi davlat sifatida faoliyat yuritishdan mahrum qilindi va tugatildi. Buxoro amirligidagi harbiy ish va qo’shin tarixini o’rganish jarayonida, kelgusi tadqiqotlarda masalaning yoritilishi lozim bo’lgan ayrim jihatlarini inobatga olgan holda, quyidagilar taklif qilinadi. 1) O’rta Osiyodagi harbiy ish tarixini dastlabki davlat uyushmalaridan boshlab hozirgi kungacha tarixiy izchillikda va O’rta Osiyoda qadimdan mavjud bo’lgan jang uslublari, harbiy taktikani an’anaviylik hamda tarixiylik nuqtai - nazaridan o’rganish; 2) O’rta Osiyo davlatlari xususan, Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarining xorijiy mamlakatlar bilan harbiy sohadagi aloqalarini tadqiq etish; 3) Buxoro amirligi hududiga bostirib kirgan va uni bosib olishda muhim rol o’ynagan Rossiya qo’shini, uning taktikasi xonlikdagi ma’sul shaxslar tomonidan inobatga olinmagani va ular tomonidan umuman o’rganilmaganligi sabablarini tadqiq qilish lozim. Buxoro amirligidagi harbiy ish tarixini o’rganish, hozirgi kunda rivojlanib borayotgan O’zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlarining boy tarixga ega ekanligini ko’rsatadi. Vatanparvarlik, mardlik, botirlik, yovga nisbatan murosasizlik kabi holatlarni o’zida aks ettirgan. bu tarixning eng yorqin sahifalari zamonaviy o’zbek o’g’lonlari uchun ibrat namunasi bo’lib qoladi.

Adabiyotlar: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . – Тошкент : Ўзбекистон , 1997. – 325 б . 2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – 31б. 3. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – 176 б. 4. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз // Халқ сўзи. – 2016. –15 декабрь. 5. Мирзиёев Ш. М. Илм-фан ютуқлари – тараққиётнинг муҳим омили // Халқ сўзи. – 2016. – 31 декабрь. 6. Мирзиёев Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – 59 б. 7. Мирзиёев Ш. М. Фарзандлари соғлом юртининг келажаги буюкдир // Халқ сўзи. – 2017. – 6 январь. 8. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлашнинг муҳим омилидир // Халқ сўзи. – 2017. – 10 январь. 9. Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб- интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак // Ишонч. – 2017. –17 январь.

Похожие

O’rta Osiyo xonliklarida harbiy unvon va mansablar

Bakteriologik qurol. O’ta xavfli infeksiyalar

Turk va mo'g'il xalqlarining harbiy san'ati

Qurol yarog’larni ixtiro qilinishi, qadimgi mudofaa inshootlari

O‘zbekiston Respublikasida milliy armiyaning barpo etilishi va harbiy islohotlar