Turk va mo'g'il xalqlarining harbiy san'ati - НВП - Рефераты

Turk va mo'g'il xalqlarining harbiy san'ati

Загружено в:

24.09.2023

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Turk va mo’g’il xalqlarining harbiy san`ati Reja: 1. Turk xoqonligi davrida harbiy ish. 2. Xoqonlikda qo’shin tuzush masalasi. 3. Jangovor qurol yarog’lar va harbiylarning kiyimlari 4. Mo’g’illarning harbiy sohasini o’ziga hos xususiyatlari.

Maqsad: Talabalarga turk va mo’g’ul halqlarining harbiy san’ati, qo’shin tuzush masalasi , jangovor qurol yarog’lar va harbiylarning kiyimlari haqida ma’lumotlar berishdan iborat. VI asr o’rtalariga kelib, Markaziy Osiyoda Ashina qabilasi xukmdori Bumin yabg’uning ta’siri kuchayib, o’zini “el-xoqon” deb e’lon qilishi bilan yangi davlat Turk xoqonligi tashkil topadi. Turk xoqonligining chegaralari sharqda Koreya bo’g’ozidan g’arbda to Shimoliy Qora dengiz bo’ylarigacha, shimoliy Ural tog’larigacha, Enisey va Bakalbo’yidan janubga tomon Afg’oniston va shimoliy Hindistongacha bo’lgan xududlarni egallashga muvaffaq bo’ladi. Turk xoqonligi tez orada dunyoning yirik imperiyalaridan biriga aylanishga muvaffaq bo’ladi. Albatta bunday yirik davlatga aylanish uchun xoqonlikning harbiy qo’shini ancha ilg’orlab ketganligidadir. Turkshunos olim L.N. Gumilev takidlaganidek, “Turkutlar (qadimgi turklar) ning erishgan g’alabalari tufayli dunyoning yarmiga egalik qilishlari tasodif emas edi. Ishonch bilan aytish mumkinki, ular umumko’chmanchilik darajasidan ancha yuqori bo’lgan qo’shin va boshqaruv tizimini yaratdilar hamda shunga yarasha g’alabalarga sazovor bo’lishdi”. O’z davrida turklar temir qazib olishni yaxshi bilgan. Ular temirdan qurol- yarog’ ishlab chiqarishda xususan mustahkam sovutlar, harbiy anjomlar, turli xil harbiy qurol yarog’lar yasashgan. Buning natijasida harbiy taktikalarning rivojlaganligini, shuning uchun katta janglarda ham ko’plab g’alabalarga erishganliklarini bilish mumkin. Turk xoqonligi o’zbek dalavlatchiligi tarixining muhim bosqichlaridan biri bo’lib, uning tarixiga bag’ishlangan ko’plab tarixiy voqealar, jangujadallar haqida ko’plab qiziqarli ma’lumotlarini o’rganish imkonini beradi. Qo’shin tuzulishi. Bu davrga oid yozma manbalardagi ma’lumotlar va qadimgi jangchilar tasvirlangan qoyatosh rasmlaridan ma’lum bo’lishicha, qo’shin ikki turda qurollanganligini bilish mumkin.

1. Og’ir qurollangan sovutli (zirhli) otliqlar; 2. Engil qurollangan jangchilar. Engil qurollangan qo’shin asasan otliq kamondozlardan iborat bo’lgan. Bunday qo’shin tarqoq jang qilish taktikasini qo’llagan. Dushmanga ma’lum masofada turib birdaniga o’q yog’dirishgan. Yozma manbalarda aytilishicha turklar otda turub kamondan o’q uzishlarini alohida ta’kidlab o’tishgan. Arab, fors, yunon va boshqa tillardagi manbalarda ham turklarning jangovor qo’shini odatda otliqlardan iborat bo’lganligini takidlab o’tishadi. Hoqonlikning g’arbiy qanotida qo’shin ikkita qanotdan iborat “O’n o’q” tizimidan tashkil topgan. O’n o’q qabilalari itifoqi har biri 5 ta qabiladan iborat sharqiy va g’arbiy ittifoqqa bo’lingan. Sharqiy qism 5 ta qabiladan iborat Dulu ittifoqi deb yuritilgan va ularga beshta “cho’r” boshchilik qilgan. G’arbiy qism esa Nushibi qabillar ittifoqi bo’lib, ularni beshta “erkin” boshqargan. Sharqiy yoki markaziy xoqonlikda esa qo’shin sharqiy qism to’las va g’arbiy qism – tardush qanotlardan iborat bo’lgan. Bitiktoshlarda uchraydigan “O’n o’q” atamasi har biri 10 mingdan jangchi etkazib beruvchi 10 ta turk urug’u mavjudligini anglatadi. Arab manbalarida yozilishicha xoqon xuzurida 10 nafar qo’lida bayroq (tug’) ko’targan otliq jangchi, ularning har biri 10 mingdan jangchini tug’ bayrog’i ostida turishi haqidagi ma’lumotlar berilgan. Xoqonlikni asosiy qo’shini turk urug’laridan iborat bo’lgan. Turk xoqonligida barcha erkaklar harbiy xizmatni bajarishgan. Xitoy ma’lumotlariga qaraganda turk o’g’loni uchun jangda xalok bo’lish sharaf bo’lgan. Kasallik tufayli vafot etish esa uyat hisoblangan. Xoqonning shaxsiy qo’riqchilari xitoy yilnomalarida “fulu” yani bo’ri deb atalagan. Turklarning bayrog’iga ham bo’rining boshi kiydirilib, bayroq xoqonning o’rda qarorgohi tepasiga ilib qo’yishgan. Bundan o’zlarini kelib chiqishlarini unutmaganliklarini bildirib turadi. Bundan tashqari xoqonlik qo’shini tarkibida harbiy jangchilardan tashqari ziroatkor shaxar aholisidan tuzulgan yordamchi piyoda va otliq otryadlar ham mavjud bo’lgan. G’arbiy xoqonlik asosan otliq jangchilardan tashkil topgan bo’lsada, janglarda tuyalardan ham foydalanishgan. Xitoy rohibi Syuan Szan (629-

645) turk xoqoni xuzurida bo’lgan paytda qo’shinlarning bir qismi otda, yana bir qismi tuyada ekanligiga guvoh bo’lgan. Shuningdek turkshunos Gumilevning bergan ma’lumotlarida turklar va sosoniylar o’rtasida bo’lib o’tgan Hirot yaqinidagi jangda xoqonlik qo’shini tarkibida jangovor fillar otryadi bo’lganligini aytib o’tadi. Xoqonlik qo’shini soni to’g’risida turlicha ma’lumotlar keltirib o’tiladi. Xitoy manbalarida 500, 2000, 10000, 100000, 1 000000 gacha bo’lganligi xaqida ta’kidlab o’tishadi. N.Ya. Bichurin ma’lumotlariga qaraganda hoqonlikning g’arbiy qanoti 100 ming jangchi bo’lganligi haqida takidlaydi. Jumladan Istemi boshchiligida g’arbiy o’lkalarga, eftalilarga qarshi yuborilgan qo’shinning soni 100 ming dan kam bo’lmaganligi haqida ma’lumot berib o’tadi. Turk xoqonligida qo’shinini o’nlik va ikkilik tartibida bo’lishga rioya qilingan. Aniqrog’i birinchi otryad 10, 100, 10000, va 100000 jangchidan iborat bo’lib ular o’z navbatida ikkita qanotga bo’lingan hamda 5, 50, va 50000 kishidan tashkil topgan. Bunday otryadlardan iborat butun armiya to’las va tardush yoki dulu va nushubi deb nomlanuvchi ikki qanotga ajratilgan. Bu bo’linmalar boshida jabg’u, kichikroq otryadlar tepasida tegin eltabar turgan. Jangovor qurol yarog’lar va harbiylarning kiyim kechaklari. Xitoy yilnomalaridan birida shunday ma’lumot berib o’tadi. “ularning qurollari shoxsimon yoy va xushtaksimon ovoz chiqaruvchi o’q, sovut, nayza, qilich va dudamali qilich (uzun og’ir qilich) lardan iborat ekanligi, turklarni otda turib jang qilishlari xaqida” takidlab o’tadi. Ularning qurollari po’latdan ekanligi aytib o’tiladi. Xususan Oltoy o’lkasidagi Baliq Sook degan joydagi mozor – qo’rg’on qazilganda qadimgi turk jangchisiga xos jang qurollari kiyim kechaklari bilan ko’milganligi aniqlangan. Bu topilmaning ahamiyatli tomoni shundaki, topilgan qurol yarog’lar mustaxkam temir va misdan yasalganligi hamda otliq jangchiga bu qurollar unchalik og’ir tug’dirmaydigan darajada engil qilib ishlanganligi aytib o’tiladi.

Xoqonlik jangchilarining mahoratini arab mualliflari shunday tariflashadi: Turk jangchisi joni boricha quvlagan holda, orqaga va oldinga, o’ng va chapga, yuqoriga va pastga qarab ota oladi. Harijit (arab o’qchisi) kamon ipiga bitta o’qni joylaguncha, u (turk) 10 ta o’qni otadi. Xarijit tekis joydan otini choptirgunicha, u o’z otida tog’ yoki vodiydan tushub, katta tezlik bilan choptiradi. Turkning to’rtta ko’zi bor – ikkitasi yuzida, ikkitasi gardanida. Bundan tashqari kamon o’qlari haqida gapiriladigan bo’lsa, o’qlar sadoqqa solingan. Sadoqlar asosan uchi qismi nisbatan kichikroq tag qismi esa kattaroq ishlangan. Buning sababi o’qning patlari yumshab ketmaslik uchun mo’jallangan. O’qlar xar xil turda bo’lgan. O’qlar uch parakli, ikki va to’rt parakli bo’lgan. Ikki parakli o’qlar asosan engil qurollangan dushmanni otishga mo’ljallangan. O’qlar asosan temirdan yasalgan, temir kam bo’lgan joylardagina suyakdan yasalgan o’qlarni ko’rish mumkin. Arxeologik topilmalar orasida o’qlar turli rangda bo’yalganligini ham bilish mumkin. O’qlarning bo’yalishini sabababi shundaki o’qlarni ajratib olish oson bo’lishni nazarda tutilgan. Qirg’izistonning Ketmen-to’ba vodiysidagi tosh xaykal yonidan topilgan sovut kiyimining qoldig’i jangchi tanasini butunlay qoplavchi mudofa kiyimi bo’lganligi xaqida aytib o’tiladi. Bundan bilish mumkinki turk jangchilari mudofa tizimida ham ancha o’zgarishlar qilishgan. Jang paytida otish uchun turli xil kamonlardan foydalanishgan. Engil qurollangan dushmanga qarshi jangda uch parrakli yoki yassi temir yoxud suyakdan yasaogan uchli o’qlardan mohirona foydalanishgan. YAqin masofada va qo’l jangida esa jangchilar dushmanga nayza, uzun og’ir qilich, shamshir va hanjarlar bilan xujum qilishgan. Manbalarda ta’riflanishicha, jangchi va ovchilarning kiyimkechaklari juda qulay bo’lgan: kiyim qismlari ayniqsa, kamarlarning ramziy ifodasi (simvolka) boshqa xalqlar uchun nihoyatda jozibador ko’ringan. Ular sochlarini, o’rib orqaga tashlab yurishgan. Bellariga naqshli kamarlar taqishgan.

Qo’shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar. Xoqon hamma narsadan avval “mangu el” (ya’ni imperiya) xotirjamligi, farovonligining kafolatini o’ylagan. “Mangu el” so’zining lug’aviy ma’nosi mangu abadiy davlat ma’nosida ifodalangan. Xoqon bitiktoshlar tili bilan aytganda “turk eli” uchun turk xalqi uchun tunlari uxlamasdan kunduzlari (ishsiz) o’tirmasligi shart bo’lgan. Bir so’z bilan aytganda xoqonning harbiy va diplomatik xuquqlari mutloq cheksiz edi. Turk xoqonligining g’arbiy qismida qo’shinning ikkala qanotida ham xoqonlik oila a’zolari – yabg’u, shad, tegin unvonli shaxzodalar turgan. Xoqonlikning mazkur vakillari tobe qabilalarni boshqarish, soliqlar yig’ishni bilan birgalikda, ularni harbiy ishlarga jalb etish, janglarga olib borish va harbiy xarakatlarda ham boshchilik qilishgan. Xoqonlikda shaxzoda – teginlar o’z qo’shiniga ega bo’lib, biror o’lkani boshqarishga ma’sul qilingan taqdirda Shad unvonini olgan. Qo’shin boshqaruvini turli darajadagi harbiy amaldorlar olib borishgan. Ular orasida eng yuqorilari – jabg’u (yabg’u), tegin, eltabar, bo’lib mazkur barcha mansablar otadan bolaga meros bo’lib o’tgan. Xitoy manbalari va turkiy bitiktoshlarda xoqonlikning boshqaruv tizimida qariyib 40 ga yaqin unvonlar bo’lgan. Turk xoqonligi boshqaruv tizimida xoqondan so’ng birinchi o’rinda yabg’u turgan. Dastlabki davrlarda yabg’u xoqonning vorisi hisoblanib, odatda xoqonlarning ukalari shu unvonga ega bo’lgan. Undan keyin esa tegin, ya’ni xoqonning o’g’illari – shaxzodalarga beriladigan unvon hisoblangan. Ularga ma’lum xududlar berilib o’zlarining qo’shinlari ham bo’lgan. Xokimyat akadan ukaga emas, otadan o’g’ilga o’tadigan bo’lgach, teginlar taxt vorisi hisoblanib, yabg’ularning mavqeyiga nisbatan ularning mavqeyi yuqoriroq bo’lishiga olib keldi. Yabg’u, shad, tegin, tudun, tutuq, cho’r, tarhon, erkin, inanchu, buyruq, kabi o’nlab unvonlar bo’lgan. Xoqonliklda mavjud unvonlar tizimida suboshi, chabish, bingboshi, beshyuzboshi, yuzboshi, o’nboshi, kabi unvonlar uchraydi.

Suboshi lug’aviy ma’nosi qadimgi turkcha su “qo’shin” va boshi “bosh rahbar” ya’ni qo’shin boshlig’i ma’nosida ishlatilgan. Chabish esa lug’aviy ma’nosi “lashkar boliqlaridan biri” ma’nosida ishlatilgan. Maxmud Qoshg’ariy chabish so’zini jangda saflarni tuzatib turuvchi odam shaklida tariflaydi. Jang taktikasi. Bu davrda turk xoqonligining jangchilari o’ziga yarasha kuch qudratga ega bo’lgan. Xatto ularni dushman o’rab turgan bo’lsa ham ular dushman bilan oxirigacha kurashgan. Hoqonlikda mavjud ananalarga ko’ra, xukumdor qo’shin jangovorligini doimo oshirib turgan. Ular bo’sh vaqtlarda kamondan o’q uzush, qilichbozlik mashqlarini amalga oshirib turushgan. Ular ovga ham chiqib turishgan. Turklar jangda xujumni avval kamondan ma’lum masofada turib o’q uzush bilan boshlab berishgan. Bu vazifani asosan o’q yoy bilan qurollangan engtl otliq otryadlari boshlab bergan. Jangni hal qiluvchi pallasida esa urushga og’ir qurolli otliq kirgan. Shu tariqa ular dushmanni yaqin masofada turib jang qilishga majbur qilgan. Bunday xujum albatta foyda berib, dushman bardosh berolmay, ko’p o’tmay chekingan. Zirxli otliqlar xujumda davom etib dushmanni batamom yakson qilish bilan jangni yakullashgan. Mavrikiyning bergan ma’lumotlariga qaraganda Turk xoqonligi rimliklarga va forslarga o’xshab janggovor qo’shinni bir chiziq bo’ylab joylashtirmaydi... Xoqonlikda xabarlashuv, ya’ni o’zaro aloqa bog’lash ham yo’lga qo’yilgan bo’lib, xat-xabarlar yozimalar orqali amalga oshirgan. Harbiy istehkom va qo’rg’onlar. Mintaqada harbiy mudofa inshoatlarini qurish ananasi ko’p asrlik tarixga ega. Xoqonlik voha davlatlarni boshqarish uchun ularning xududida harbiy garnizonlar qurgan. Ana shunday garnizonlardan biri Beshbaliq shaxri edi. Yozma manbalarda keltirishicha, g’arbiy turk xukmdorlaridan biri xoqonlikka xiroj va soliq etkazib turgan Gaochanni qo’riqlash maqsadida Beshbaliqda garnizon qurdirgan.

Xoqonlik qo’shinlariga mo’ljallangan maxsus qarorgox shaharqalalar mavjud bo’lgan. Ana shunday qarorgoh va garnizonlardan yana biri – jabg’ukat shaxri edi. Jabg’ukat Binkatdan shimol tomonga olib boradigan o’rta asr savdo yo’lida joylashgan ilk shaxarlardan biridir. Qadimda bu chiroyli shaxar Chochning harbiy lageri bo’lgan. Jabg’ukatning qachon va kim tomonidan barpo qilinganligi haqida turlicha farazlar bor. Ma’lumki 555-yilda Eftalitlar va Turk xoqonligi orasidagi chegara Sirdaryo havzalari va Toshkent vohasi xisoblanib, manbalarga ko’ra, V asr 60-yillarida Istami Eftalilarga qarshi xududlardan dastlab Choch vohasini qo’lga kiritadi. Aynan shu voqealar bilan bog’liq holda Jabg’ukat dastlab harbiy maqsadlarda (qo’shin saqlash va qo’shinni jangga tayyorlash) uchun mo’ljallab qurilgan bo’lishi mumkin. Turklarning keyingi Eftalilarga qarshi janglarida Jabg’ukat xarbiy baza istehkom vazifasini o’tagan bo’lishi mumkin. Bu kabi harbiy istehkomlar nafaqat harbiy maqsadlarda, balki vaziyat talab qilganida ma’lum vaqt oliy xukmdorning yashab turishi uchun istexkom vazifasini bajargan. Turk xoqonligida harbiy yutuqlari mintaqadagi boshqa davlatlarning harbiy ish rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Vizantiyalik harbiy mutaxasis Mavrikiy o’zining Strategikon nomli asarida vizantiya qo’mondonlariga turklarning tajribasini qo’llash zarurligi qayd etilgan. Chingizxon boshchiligidagi mo’g’il qo’shini 1194-yildan 1206yilgacha bo’lgan vaqt oralig’ida yapon dengizidan sariq dengizgacha bo’lgan hududlarni qo’lga kiritdi. Dastlab Xitoy qo’lga kiritilgan (1206, 1207 va 1209, 1215). 1218- yilda O’rta Osiyoga yurish boshlashdi. 1227yilda Chingizxon va uning o’g’li Jo’ji vafot etishdi. 1235-yilda O’qtoy quriltoy chaqirib, Koreya, Xitoy, Xindiston va Yevropani bosib olish uchun harbiy safarbarlik e`lon qildi. Harbiy harakatlar chog’ida ko’rsatgan jasorati uchun, harbiylarga yuz uydan iborat axoli punkitini taqdim etdi. Harbiy yurishlar natijasida bosib olingan hududlarni Chingizxon urug’lariga taqsimlab, o’g’illariga bo’lib berdi. O’z navbatida ularning asosiy vazifasi belgilangan vaqtda belgilangan miqdordagi askarlar bilan yetib borishdan

iborat bo’lgan. Ulus egasi ham shahzodalardan tayinlangan. Ulus ma`muriy jihatdan tuman, ming va yuzlikka bo’lingan. Bunday bo’linish odatda to’planish mumkin bo’lgan askarlar soniga qarab ajratilgan. Bo’linma raxbarlari no’yan (xo’jayin) deb nomlangan. Xon yoki shahzoda no’yanga boshqarish uchun berilgan yorliqni, bekor qilishi yoki unga berilgan hududni tortib olishi mumkin bo’lgan. Bu o’rinda shuni ta`kidlab o’tish lozimki, jo’yon o’z qo’lidagi erkin odamning mol-mulkiga egalik qila olmagan. Mo’g’il armiyasida askarlar ta`minoti quyidagicha bo’lgan. Bir askarga ikki yoki to’rtta ot narxi berilgan. O’nboshiga o’n askarga beriladigan haq berilgan. Yuzboshiga olti o’nboshini haqi to’langan. Ayrim hollarda askarlar ja`zo tariqasida ta`minotdan maxrum qilingan. O’z navbatida ularni taqdirlash uchun sovg’a, maoshiga ustama unvon va mansab hamda ismlariga botir, bahodir so’zlari qo’shib ishlatilgan. Alohida o’rnak va namuna bo’lgan bo’linmalarga bayroq va tug’ berilgan. Oddiy otliq askarlarining qurollari asosan kamon, 18-20 dona kamon o’qi, 10 dona kamon o’qining uchi, bolta, arra, igna, arqon va teridan tayyorlangan mesh olib yurishgan. Maxsus qism askarlari dubilg’a, qilich, kamon va ikkitadan ot olib yurishib, har besh kishi bir o’tovga birlashganlar. Bundan tashqari mo’g’illar armiyasida piyodalar bo’linmasi mavjud bo’lib, ular harakat chog’ida otda yurishib jang vaqtida piyodaga aylanganlar. Buning sababi nishonga aniq uzish uchun bo’lgan. Piyodalarning qurollari asosan qilich, kamon va 30 dona kamon o’qi bo’lgan. Ulardan asosan qamal vaqtida keng foydalanishgan. Amir Temur keyinroq maxsus tog’larda foydalanadigan piyoda qo’shin tashkil etgan. Mo’g’il armiyasida shuningdek zamonaviy qamal qurollari, «grek olovi»ni otuvchi moslamalarni tayyorlovchi va ishlatuvchi muxandislar ham mavjud bo’lgan. Har bir safda o’z o’rniga ega bo’lgan. O’z navbatida o’nlik, yuzlik va mingliklar ham jangovor safda aniq belgilangan joylarda turishgan. Har bir bo’linma bir-biridan farq qiluvchi kiyim, bayroq va tug’ga ega bo’lgan. Ayrim bo’linmalar ot zoti va rangiga qarab ham ajratilgan. Jang oldidan o’tkaziladigan ko’rik qa`tiy intizomga asoslangan.

Qo’shin dam olish uchun to’xtaganda, soqchilik bilan shug’ullanuvchi maxsus guruh qo’riqlovni amalga oshirgan va bu bir necha qatorni tashkil etib 3-5 kmgacha borgan. Jang uchun odatda tekis va katta kengliklar tanlangan. Alohida e`tibor suv bor joyga qaratilgan. Jangovar safda asosiy e`tibor ikki qanot va ichki zahira kuchlariga qaratilgan. Aynan Amir Temur zahira kuchlariga jiddiy e`tibor bergan. Jang ilg’or kuchlarni nayza va kamondan o’q uzishlari bilan boshlangan. So’ngra asosiy kuchlar jangga qo’shilgan. Dushman kuchlari zaiflashgach, zahira kuchlari jangga kiritilgan. «To’qqizinchi hujum g’alaba keltiradi»-deb ta`kidlagan Amir Temur. XIV asrning oxirlarida jang taqdirini hal qiluvchi asosiy kuch bu otliqlar hisoblangan. Sababi bu paytda hali o’q otar qurollardan keng foydalanilmagan. Shunday bo’lsada, qo’shin markazlashgan holda boshqarilgan. Askarlar qat’iy intizomga bo’ysunganlar. Harakat chog’ida ortda kelayatgan askar oldinda ketgan askar tushurib qoldirgan buyumni olishi shart bo’lgan aks holda jazolangan. Jang vaqtida og’ir ahvolda qolgan askarga yordam bermagan va o’z boshlig’ini himoya qilmagan askar o’lim jazosiga hukm qilingan. Shuningdek qo’shin tarkibida maxsus razvedka guruhlari faoliyat ko’rsatgan. Ular harbiy kengashga dushman qo’shini soni haqida batafsil malumot bergan. Shunga qarab jang taktikasi va strategiyasi ishlab chiqilgan. Agar g’arbiy Yevropa ritsarlari jang vaqtida asosan qo’l jangiga asoslangan bo’lishsa, mo’g’illar asosan kamondan o’q otishga usta bo’lganlar. Mo’g’illarning jangovar safi qanot va markaz bo’ylab 9 qatorni tashkil qilgan. Markaz qanotlariga, qaraganda zaif bo’lgan. Bu holat raqib qo’shinini qurshab olishiga qaratilgan. Jang vaqtida bo’linmalar tez harakat qila olgan. Agar jang vaqtida mo’g’illar qattiy qarshilikka uchrashsa darhol ortga qaytib yondan hujum qilishgan yoki yangi kuch bilan qaytadan jangga kirganlar. Mo’g’il otliqlarining tezkor harakati talofatsiz chekinish imkoniyatini bergan. Shu boiz mo’g’illar jangda u qadar ko’p talofat ko’rmagan. Mo’g’illarning ro’parama- ro’paro’ to’qnashuvdan qochishlarining yana bir sababi, ularning jussasining kichikligi va otlarining yevropaliklarnikiga nisbatan

past bo’yligida bo’lgan. Mabodo mo’g’il qo’shini qattiq qarshilikga duch kelsa, ortga chekinib otuvchi moslamalaridan o’q uzib, dushmanga katta talofat keltirib, xujumni qaytadan boshlaganlar. Mo’g’il qo’shini taminoti haqida so’z yuritar ekanmiz, bu o’rinda ularning o’ziga xos xususiyatlari haqida to’xtalib o’tishimiz kerak. Masalan arab qo’shinining ta`minot markazi vodiy va vohalarda joylashgan bo’lsa, mo’g’il qo’shini o’zi bilan chorvalarini olib yurgan. Askarlar o’q yoy va jang aslahalarini o’zlari tayyorlashgan. Ularning oziq-ovqati ayollar va bolalar zimmasida bo’lgan. Harbiy harakat chog’ida intizom va tartibga hamma birdek bo’ysungan. Boshqa xalqlardan mo’g’illarning harbiy taktikasi, dushmanga kamondan o’q otib tinkasini quritish bilan farqlangan. Arab xalifaligi inqirozga yuz tutgach, uning o’rniga bir necha davlatlar tashkil topdi. Bu yangi tashkil topgan davlatlarning o’zaro urushlari dastlabki vaqtda salbchilar uchun qo’l keldi. XI asrga kelib turklar bog’dodni qo’lga kiritishdi. Qisqa muddatda kichik osiyoni katta qismini qo’lga kiritishga musharraf bo’ldilar. 1329-yilda turk amiri Usmon vizantiyaga qarshi kurashib, kichik osiyoni qo’lga kiritdi. Uning o’g’li o’zini sulton deb e`lon qilib, Bursani poytaxtga aylantirdi. Turklarning qo’shinini asosiy qismini otliqlar tashkil qilgan. Turk jangchilari mahoratli kamonchi va qilichboz bo’lganlar. Turk qo’shinidi qo’riqlash va razvedka xizmati yaxshi yo’lga qo’yilgan. 1330-yilga kelib usmoniy turklar muntazam piyoda qo’shin tashkil qiladilar. Bu askarlarni yanicharlar deb atashgan. Yanicharlar qo’shin asosini tashkil qilgan. Turklar bosib olingan hududlardan bolalarni olib kelib, alohida tartib va jangovor mashqlar bilan tarbiya qilib, yanicharlar safini to’ldirganlar. Ular tarbiyasida islom dinini ta`siri katta bo’lib, ongiga g’azovot, g’ayridinlarga qarshi muqaddas urush ruhi singdirilgan. Yanicharlar piyoda kamonchilar bo’lishgan. Yanicharlar 10 likka birlashgan. Har bir 10 lik umumiy o’tov, qozon va yuk tashuvchi otga ega bo’lgan. 10 liklarni 8-12 tasi birlashib oda deb atalgan. XIX asrda turklar 66 ta oda ya`ni 5000 askarga ega bo’lganlar. Keyinchalik ularning soni 200 taga etgan. Yanicharlardan tashqari turklar otliq qo’shin sipohiylaridan ham foydalanishgan. Otliq qo’shin hujumkor taktikani amalga oshirgan. Yanicharlar asosan himoyaviy taktika bilan

kurashganlar. Turklar yollanma armiyadan ham keng foydalanganlar. Sipohiylarga hizmatlari uchun merosiy yer berilgan. Turk qo’shinining jangovarligini asosiy sabablaridan biri bu uzluksiz ta`minotdir. Bu holat ko’rilayotgan davr armiyasi uchun muammo hisoblangan. Jangda avvalo otliq qo’shin kirib chekingan. Yanicharlar himoya uslubida jang qilib, dushman hujumini to’xtatib, xoldan toydirgan. Ko’rilgan davr va xalqlarning harbiy ishi taktikasi va strategiyasida garchi o’xshash xususiyatlar ko’p bo’lsada, ularning taraqqiyot darajasi va uslublarida o’ziga xos xususiyatlar ham mavjud bo’lgan. 2. Chingizxon davlati - XII asr o'rtalariga borib Baykal ko'li atrofi, hozirgi Mo'g’uliston hududlarida yashagan turkiy va Tungus– Manchjur qabilalarining ko'pchiligi mo'g’ullar rahnomosi Esugay Bahodir ta'siriga o'ta boshlaydilar. Tatarlar ziyorat vaqtida Esugayni xiyonatkorona o'ldirganliklaridan keyin uning o'g’li Temuchinning nufuzi osha boradi. (Temuchin degani mo'g’ulchasiga Temur ustasi degan ma'noni anglatadi). U tarqoq mo'g’ul qabilalarini turli yo'llar bilan o'z qo'li ostiga mustahkam birlashtiradi. 1186-yilda Mo'g’ul sarkardasi Jamuxa ko'magi bilan o'zining eski raqibi markitlarni bo'ysindiradi. Qo'ng’irot va naymanlar ustidan o'z hukmronligini o'rnatadi. Temuchin kuchli harbiy tuzilmani tashkil etadi. Mo'g’ul qabilalarini mingliklar bo'ladi, minglik butun bir boshli harbiy okrug vazifasiga to'g’ri kelar edi. Mingliklarni o'z o'g’ullari Jo'chi, Chig’atoy, O'gidey, Tuli, xotini Burtz – Fujzn, safdoshlari Subutoy, Jebzlarga topshiradi. 1206-yili mo'g’ullarning umum qurultoyi chaqiriladi. Unda u oliy mo'g’ul hukmdori – xon deb tantanali e'lon qilinadi. Bosh shaman Teb–Tangriy unga «Chingizxon» (kuchli, buyuk) degan faxriy nom beradi. Qurultoyda Chingizxon o'z tug’i – bayrog’ini ko'taradi, 10 ta lavozim joriy etadi. Bu lavozimlarga o'z yaqinlarini tayinlaydi. Sahrodagi Qoraqum shahri mo'g’ullar davlatlarining markaziy poytaxti deb belgilanadi.

Chingizxon butun Mo'g’ulistonni 95 ta harbiyma'muriy birlikka bo'ladi. Qonunlar to'plami–yorliqlar (buyruqlar), yaso (qonunlar), bilik (nasihat)lar ishlab chiqiladi. Chingizxon shaxsiy 2 gvardiya ham tuzadi. Ularning soni 1000 kishigacha etkaziladi. 1204-yili uyg’ur alifbosi mo'g’ul yozuvi sifatida qabul qilinadi. Shuningdek mustaqil davlat belgisi muhr (tamg’a) hamda taqvim tasdiqlanadi. Mo’g’ullarning O’rta Osiyoga yurishlari - Chingizxon 1219-yili o'z o'g’illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlar bilan Xorazmshoh anushteginlar davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Chingizxonga uyg’ur xoni Baurchak, Qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori Sig’qioq teganlar o'z qo'shinlari bilan kelib qo'shiladilar. Chingizxon janubiy qozoq cho'llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O'tror shahri yaqinida o'z qo'shinini to'plab, uni 4 qismga bo'ladi. Chiqatoy va O'qtoy qo'shinning bir qismi bilan O'trorni qamal etib, egallash uchun shu erda qoldiriladi. Jo'chi boshchiligidagi ikkinchi qismi Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchiqliqkent, Siqnoq shaharlarini bosib olishga yuboriladi. Uchinchi qismi O'trordan janubga, Xo'jand va Banokantni egallashga jo'natiladi. Bu qismga O’loq Nuyon va Suketi Cherbi bosh bo'ladi. To'rtinchi qismiga Chingizxonning o'zi boshchilik qiladi. Unga taniqli sarkardalar Jebe va Subutoylar yordamlashadi. Ular Zarafshon vodiysi tomon - Buxoro hamda Samarqandni istilo etish uchun yo'l olishadi. O'tror mudofaasi - O'tror qal'asi hokimiyatchilari mo'g’ullarga olti oy davomida mardanovor qarshilik ko'rsatadi. Shahar hokimi ihtiyorida 20.000 kishidan iborat suvoriy bor edi. Xorazmshoh unga 50.000 kishilik qo'shin yuboradi. Yana Qoracha hojib boshchiligidagi 20.000 kishilik qo'shinni yuboradi. Biroq ayrimlarining hiyonatkorligi sababli besh oylik hamaldan so'ng Inolxonning o'zi qoladi va bir oy mobaynida o'z otryadi bilan qarshilik ko'rsatib turadi. Mo'g’ullar mard sarkardani tiriklayin qo'lga tushirib, Samarqandga Chingizxon

huzuriga yuboradi. Chingizxon ko'z o'ngida uning qo'li va ko'ziga kumushni eritib quyishni buyuradi. Mo'g’ullar O'trorni butunlay vayron qiladilar. Xo'jand qamali. Temur Malikning jasorati - Xo'jand hokimi Temur Malik mo'g’ullarga qarshi turish mumkin emasligini tushunib, tahminan 1000 nafar askari bilan Xo'janddan bir kilometr naridagi Sirdaryoning mo'jazgina oroliga joylashib oladi. Bu orolga mo'g’ullarning o'qlari, palaxmon toshlari etib bormas edi. Temur Malik 12 ta qayiq yasattiradi. O'q o'tmasligi, yonib ketmasligi uchun qayiqlarning ustini namat bilan yoptirib, sirka shimdirilgan loy bilan suvattiradi. Ammo orolchada uzoq muddat turib bo'lmasligini tushunib, bor oziqovqat zaxirasi va askarlarini 70 ta qayiqqa joylab, tunda daryoning quyi oqimi bo'ylab suzib ketadi. Mo'g’ullar daryoning ikki sohilida turib Temur Malik kemalariga to'xtovsiz hujum qilib turadilar. Banokat bo'yida esa daryoning u sohilidan bu sohiliga zanjir ham tortishadi. Uzoq, uzluksiz jang bilan ular Jandgacha etib keladilar. Mo'g’ul sarkardasi Ulus Idi Borchiliqkent va Jand yaqinida manjanaq (tosh otar zambarak) lar o'rnatib, daryoga tushurilgan qayiqlarini bir–biriga tutashtirib kemalarni cho'ktirib yuboradilar. Temur Malik Urganchga etib keladi va Urganch himoyasida faol ishtirok eta boshlaydi. Mo'g’ullarning qo'li baland kelib, Urganchni xam zabt etishadi. Keyinchalik, uzoq sargardonliklardan so'ng, Temur Malik darvesh sifatida o'z yurtiga qaytib keladi. Mo'g’ullar uni tutib olishadi va ular qo'lida mardlarcha halok bo'ladi. Buxoro va Samarqandning bosib olinishi - Chingizxon Buxoroga xujum qiladi. 1220-yilning fevralida Buxoro uch kun qamal holatida bo'ladi. Bu vaqtda Buxoroda 12000 kishilik shahar garnizoni va 20 000 kishidan iborat «Lashkari burun» bor edi. Mo'g’ullar bilan to'qnashuv natijasida sarkarda Inonchxon boshliq otryadi Amudaryodan o'tib qutulib qoladi. Sarkarda Hamid Pura qoraxitoy mardonavor halok bo'ladi. Qolganlar Buxoroga chekinishga majbur bo'ladilar. Shahar ahli Buxoro hozisi Badriddin Qozi boshchiligidagi bir guruh oqsoqollarni Chingizxon huzuriga yuboradilar. Mo'g’ullar 10 fevralda Buxoroga

chekinishga majbur bo'ladilar. Ammo shahar ahlining qarshiligi to'xtamaydi. Ular tunda yashirincha mo'g’ul askarlarga qarshi xujumlar uyushtirib turadilar. Chingizxon buyrug’i bilan shaharga o't qo'yadilar. Buxoro arkida 12 kun qattiq qarshilik ko'rsatiladi. Qal'adagi chuqurliklar odam va hayvon o'liklari bilan to'lib ketadi. Ko'kxon, boshchiligidagi 400 nafar mudofaachilarning qarshiligi ham foyda bermaydi. Ark mo'g’ullar qo'liga o'tadi. Mo'g’ullar 30.000 kishini qirib tashlaydilar. Chingizxon shundan so'ng Samarqandga qarab jo'naydi. 1220 yil mart oyi boshida Samarqandga etib keladi. Yonatrofdagi qishloqlarni yer bilan yakson qiladi. Samarqand ancha mustahkam edi. Shaqarda 110000 kishilik harbiy garnizon (60 000 nafari tojiklar edi), 20 ta harbiy ilimga o'rgatilgan fil mavjud edi. Samarqandni egallash uchun olib borilgan xattiharakatlarga Chingizxonning o'zi shahar tashqarisidagi Ko'ksaroy qo'rg’onida turib boshchilik qiladi. Hamalning beshinchi kuni shahar ahli ommaviy qirg’inning oldini olish uchun taslim bo'lishga qaror qiladi. Shahar mo'g’ullar tomonidan er bilan yakson qilinadi. Urganch kamali. Najmiddin Kubro jasorati - Chingizxon 1221yilning boshida Urganch tomon yurish boshlaydi. Urganchga Chingizxonning o'g’illari Jo'ji, Chig’atoy, O'gedey, taniqli sarkardalari Tulu Cherbi, Ustun No'yon va boshqalar etib keladilar. Urganch atrofini 100.000dan ziyod mo'g’ul qo'shini o'rab oladi. Shahar devorlarini buzish uchun manjanaqlar o'rnatiladi. Urganch qamali etti oy davom etadi. Ammo qo'rqoq «Sulton» Xumortegin shahar darvozasini ochib berib, mo'g’ullarga taslim bo'ladi. Shahar ichida qattiq janglar boshlanadi. Bu janglarda mashhur Xorazmlik alloma, faylasuf, olim, «Qubroviya» tariqasining asoschisi 76 yoshli Najmiddin alKubro al Xevaqiy (1145–1221) ham faol qatnashadi. Jaloliddin Manguberdining jasorati - Aholi orasida mo'g’ullarning zo'ravonligi va istibdodiga qarshi norozilik tobora zo'rayib, o'lkaning turli erlarida qo'zg’alonlar ko'tarila boshlandi.

Jaloliddin Manguberdi ham mo'g’ullarga qarshi kurashini umrining oxirigacha bir zum to'xtatgani yo'q. Jaloliddin Manguberdi dovyuraklikda tengi yo'q, hech qachon so'kinmagan, yomon so'zlarni o'ziga yep ko'rmagan, juda jiddiy, atrofdagilar oldida o'zini sipo tutadigan, hech qachon kulmas, faqatgina tabassum qilib qo'yadigan yigit edi. Jaloliddin og’ir bir vaziyatda mo'g’ullarga qarshi 11 yil kurash olib bordi. 14 marta mo'g’ullarga qarshi yurish qilib, uning 13 tasida qolib chiqdi. O'limi oldidan otasi uni taxt vorisi deb e'lon qilib, sultonlik ba'zi rutbalarini unga topshiradi. Jaloliddin o'z inilari O'zloqshoh va Oqshohlar bilan otasini dafn zegach, 70 kishisi bilan to'g’ri Urganchga keladi. Unga Xo'jand hokimi Temur Malik va boshqa erksevar kishilar kelib qo'shiladilar. Xalq Jaloliddinni shoduhurramlik va katta orzu–umidalar bilan qarshi oladi. Ammo inisi O'zloqshoh va uning tarafdorlari unga qarshi fitna uyushtirayotganini bilib qolib, 300 kishisi bilan yashirincha Xorazmni tark etadi. Chunki bu sharoitda u mo'g’ullarga qarshi kurashib bo'lmasligini yaxshi tushungan edi. Jaloliddin Manguberdi mo'g’ullar bilan ilk marta Jand viloyatidagi Irqiz dashtida to'qnash keladi. Keyinchalik u Niso yaqinida mo’g’ullarning 700 kishilik otryadini engadi. So'ngra Xuroson sari yo'l oladi. Inilari ham shu tomon Jo'nab ketishadi. Ammo shahzodalar Xurosonning Xabushan shahri yaqinida mo'g’ullar bilan to'qnashuvda qo'lga tushib, qatl etiladilar. Jaloliddining yana bir inisi Rukniddin Qursanjiy Eronning Ustunavand qal'asida 6 oy mo'g’ullar bilan kurashib, halok bo'ladi. Jaloliddin 1221-yilning fevralida g’aznaga kirib keladi. Chingizxon uning ustiga No'yon Shika Xutuxu boshchiligidagi qo'shinni yuboradi. Ammo ular Jaloliddindan engiladi. Keyingi jang Afg’onistonning Lagar daryosi bo'yidagi Parvona dashti yaqinida bo'lib o'tadi. Mo'g’ullar mutloq mag’lubiyatga uchraydilar.1221-yilning 25 noyabrida Sind daryosi bo'yida uch kun davom etgan hal qiluvchi jang bo'lib o'tadi. Bu jangda Jaloliddinning 7-8 yoshli o'g’li Chingizxon otryadi qo'liga tushib g’olib o'ldiriladi. Jaloliddin qurshovda qoladi, lekin uni yorib o'tib, Sind daryosi

bo'yiga chiqadi. Onasi Oychechak, barcha xaram ayollarini suvga cho'ktirishga ko'rsatma berishdan o'zga chorasi qolmaydi. O'zi esa oti bilan suvga sakrab, daryoning narigi sohili Hindiston tomonga suzib o'tadi. Taxminan 120 nafar tirik qolgan kishilari bilan hindiston qishlog’ida uchrashadi. Hind rojasi Shatra 40.000 chog’li otryadi bilan ularni qirib tashlamoqchi bo'ladi. Ammo Shatra o'ldirilib, qo'shini orqaga chekinadi. Jaloliddin Sind daryosi bo'yidagi yerlarni ishqol qila boshlaydi. Jaloliddin hokimiyatini Dehli sultoni va boshqa o'lkalar hokimlari tan oladilar. Hindistonda Jaloliddin 1223-yilning oxirigacha turadi. Keyin Eron va Iroq sari yo'l oladi. Keyinchalik Kirmon sultoni ukasi G’iyosiddin Pirsho? Bag’dod xalifalari va boshqalarga ittifoq tuzishni taklif etadi. Lekin ular rozi bo'lmaydilar. 1228-yil 25 avgustda Eronni zabt etish uchun kelgan Taynal No'yon boshchiligidagi mo'g’ul istilochilari bilan Isfaxon yaqinida hal qiluvchi jang bo'lib o'tadi. Jang vaqtida ukasi G’iyosiddin xoinlik qilib, o'z qo'shini bilan Luristonga chekinadi. Shunga qaramay Jaloliddin bu jangda ham g’alaba qozonadi. U Iroqqa borib qo'shin to'plamoqchi bo'ladi. Biroq Amida yo'li yaqinida unga to'satdan mo'g’ullar hujum qiladi. Jaloliddin bu 15 chog’li mo'g’ul otryadi ta'qibidan qochib, Mayafarihin (hozirgi Turkiyaning Silovan viloyati) yaqinida Aynaddar qishlog’iga keladi. U kurdlar qo'liga tushadi. Uni kurd kishisi o'ldirilgan inisi Xuni evaziga o'ldiradi. Bu voqea taxminan 1231-yilning avgust oyining 17-20 sanalarida ro'y beradi. Ertasi kuni sulton buyumlarini sotib yurgan kurd haqida Mayafarih hukmdori al - Malik al - Muzaffarga xabar etkazishadi. U qishloqqa o'z sarkardasi Shahobiddin G’oziyni yuboradi. U sulton jasadini olib, qishloq erkaklarining borini o'ldiradi va qishloqqa o't quyib yuboradi. Jaloliddin Manguberdi murdasi Mayafarihinga dafn etilib, mo'g’ullar kirib kelgudek bo'lsa, haqoratlanmasin degan o'y bilan go'ri yer bilan baravar qilib tekislab yuboriladi. Jaloliddin Manguberdi o'zbek xalqining ulug’ zotlaridan biri, mard, jasur, otashin qalbli farzandi, yurtboshimiz ta'kidlaganidek, g’anim oldida bosh egmagan, tiz cho'kmagan, Vatan deya halok bo'lgan milliy qahramonimiz.

Mo’g’il armiyasida askarlar ta`minoti quyidagicha bo’lgan. Bir askarga ikki yoki to’rtta ot narxi berilgan. O’nboshiga o’n askarga beriladigan haq berilgan. Yuzboshiga olti o’nboshini haqi to’langan. Ayrim hollarda askarlar ja`zo tariqasida ta`minotdan maxrum qilingan. O’z navbatida ularni taqdirlash uchun sovg’a, maoshiga ustama unvon va mansab hamda ismlariga botir, bahodir so’zlari qo’shib ishlatilgan. Alohida o’rnak va namuna bo’lgan bo’linmalarga bayroq va tug’ berilgan. Oddiy otliq askarlarining qurollari asosan kamon, 18-20 dona kamon o’qi, 10 dona kamon o’qining uchi, bolta, arra, igna, arqon va teridan tayyorlangan mesh olib yurishgan. Maxsus qism askarlari dubilg’a, qilich, kamon va ikkitadan ot olib yurishib, har besh kishi bir o’tovga birlashganlar. Bundan tashqari mo’g’illar armiyasida piyodalar bo’linmasi mavjud bo’lib, ular harakat chog’ida otda yurishib jang vaqtida piyodaga aylanganlar. Buning sababi nishonga aniq uzish uchun bo’lgan. Piyodalarning qurollari asosan qilich, kamon va 30 dona kamon o’qi bo’lgan. Ulardan asosan qamal vaqtida keng foydalanishgan. Amir Temur keyinroq maxsus tog’larda foydalanadigan piyoda qo’shin tashkil etgan. Mo’g’il armiyasida shuningdek zamonaviy qamal qurollari, «grek olovi»ni otuvchi moslamalarni tayyorlovchi va ishlatuvchi muxandislar ham mavjud bo’lgan. Har bir safda o’z o’rniga ega bo’lgan. O’z navbatida o’nlik, yuzlik va mingliklar ham jangovor safda aniq belgilangan joylarda turishgan. Har bir bo’linma bir-biridan farq qiluvchi kiyim, bayroq va tug’ga ega bo’lgan. Ayrim bo’linmalar ot zoti va rangiga qarab ham ajratilgan. Jang oldidan o’tkaziladigan ko’rik qa`tiy intizomga asoslangan. Qo’shin dam olish uchun to’xtaganda, soqchilik bilan shug’ullanuvchi maxsus guruh qo’riqlovni amalga oshirgan va bu bir necha qatorni tashkil etib 3-5 kmgacha borgan. Jang uchun odatda tekis va katta kengliklar tanlangan. Alohida e`tibor suv bor joyga qaratilgan. Jangovar safda asosiy e`tibor ikki qanot va ichki zahira kuchlariga qaratilgan. Aynan Amir Temur zahira kuchlariga jiddiy e`tibor bergan. Jang ilg’or kuchlarni nayza va kamondan o’q uzishlari bilan boshlangan. So’ngra asosiy kuchlar jangga qo’shilgan. Dushman kuchlari zaiflashgach, zahira

kuchlari jangga kiritilgan. «To’qqizinchi hujum g’alaba keltiradi»-deb ta`kidlagan Amir Temur. XIV asrning oxirlarida jang taqdirini hal qiluvchi asosiy kuch bu otliqlar hisoblangan. Sababi bu paytda hali o’q otar qurollardan keng foydalanilmagan. Shunday bo’lsada qo’shin markazlashgan holda boshqarilgan. Askarlar qat’iy intizomga bo’ysunganlar. Harakat chog’ida ortda kelayatgan askar oldinda ketgan askar tushurib qoldirgan buyumni olishi shart bo’lgan aks holda jazolangan. Jang vaqtida og’ir ahvolda qolgan askarga yordam bermagan va o’z boshlig’ini himoya qilmagan askar o’lim jazosiga hukm qilingan. Shuningdek qo’shin tarkibida maxsus razvedka guruhlari faoliyat ko’rsatgan. Ular harbiy kengashga dushman qo’shini soni haqida batafsil malumot bergan. Shunga qarab jang taktikasi va strategiyasi ishlab chiqilgan. Agar g’arbiy Yevropa ritsarlari jang vaqtida asosan qo’l jangiga asoslangan bo’lishsa mo’g’illar asosan kamondan o’q otishga usta bo’lganlar. mo’g’illarning jangovar safi qanot va markaz bo’ylab 9 qatorni tashkil qilgan. Markaz qanotlariga, qaraganda zaif bo’lgan. Bu holat raqib qo’shinini qurshab olishiga qaratilgan. Jang vaqtida bo’linmalar tez harakat qila olgan. Agar jang vaqtida mo’g’illar qattiy qarshilikka uchrashsa darhol ortga qaytib yondan hujum qilishgan yoki yangi kuch bilan qaytadan jangga kirganlar. Mo’g’il otliqlarining tezkor harakati talofatsiz chekinish imkoniyatini bergan. Shu boiz mo’g’illar jangda u qadar ko’p talofat ko’rmagan. Mo’g’illarning ro’parama ro’paro’ to’qnashuvdan qochishlarining yana bir sababi, ularning jussasining kichikligi va otlarining evropaliklarnikiga nisbatan past bo’yligida bo’lgan. Mabodo mo’g’il qo’shini qattiq qarshilikga duch kelsa, ortga chekinib otuvchi moslamalaridan o’q uzib, dushmanga katta talofat keltirib, xujumni qaytadan boshlaganlar. Mo’g’il qo’shini taminoti haqida so’z yuritar ekanmiz, bu o’rinda ularning o’ziga xos xususiyatlari haqida to’xtalib o’tishimiz kerak. Masalan arab qo’shinining ta`minot markazi vodiy va vohalarda joylashgan bo’lsa, mo’g’il qo’shini o’zi bilan chorvalarini olib yurgan. Askarlar o’q yoy va jang aslahalarini o’zlari tayyorlashgan. Ularning oziq-ovqati ayollar va bolalar zimmasida bo’lgan. Harbiy harakat chog’ida intizom va tartibga hamma birdek bo’ysungan. Boshqa xalqlardan mo’g’illarning harbiy taktikasi, dushmanga

kamondan o’q otib tinkasini quritish bilan farqlangan. Arab xalifaligi inqirozga yuz tutgach, uning o’rniga bir necha davlatlar tashkil topdi. Bu yangi tashkil topgan davlatlarning o’zaro urushlari dastlabki vaqtda salbchilar uchun qo’l keldi. 11asrga kelib turklar bog’dodni qo’lga kiritishdi. Qisqa muddatda kichik osiyoni katta qismini qo’lga kiritishga musharraf bo’ldilar. 1329-yilda turk amiri Usmon vizantiyaga qarshi kurashib, kichik osiyoni qo’lga kiritdi. Uning o’g’li o’zini sulton deb e`lon qilib, Bursani poytaxtga aylantirdi. 3 . Sohibqiron turk-mo’g’ul xalqlari, xususan Chingizxon lashkari tuzilishini, ularning jang olib borish amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur izgartirishlar kiritadi. Temurbek barpo etgan armiyaning tuzilishi Chingizxon tuzgan qo’shin tizimi va tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bolsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan farqlanar edi: 1. Chingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida Harbiy xizmatga chaqiriladigan xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq xarakteriga ega emas edi. 2. Chingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan edi. Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan. 3. Temurbek qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan. Ma`lumki, Chingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda tuzilgan Shaharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan. 4. Temurbek sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t ochar qurol, ya`ni to’plarni olib kirdi. 5. Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.

6. Temurbek jahon harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida yettita qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi. 7. Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang chog’i erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan. Temurbek qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, Eron, Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari yerlardan yig’ilgan askarlar tashkil qilar edi. Unda muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan- jangga takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslasha-anjom bilan ta`minlangan, qismlar birbiridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali ham farqlangan. Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l kelgan. Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga qo’qqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini hisobga olish, qal`a va qirg’onlarni uzoq muddat davomida muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuritish Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi. Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi. Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, g’aznaviylar, saljuqiylar, chingiziylar qo’shini jangovar tartibdan farqli o’laroq, yetti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik,

yuzlik, minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega bo’lgan qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yo’lganligi aksar hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan. Sohibqironning harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan yana biri- qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qismqanbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi Harbiy qism, tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV, Buyuk Fridrix, Chingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxassislarning, Napoleon sharq mamlakatlariga Harbiy safar qilishdan avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yiriqlarini sinchiklab o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi, har qalay, haqiqatdan yiroq emas. Xo’sh, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni yetti qismga bo’lishga Sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy. Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir Xusayn (1370-yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365-yili Jata (Mo’g’uliston) xoni Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan mushorabada ittifoqdoshlar qo’shini qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerak bo’ladi.

Adabiyotlar: 1. Мирзиёев Ш . М . Илм - фан ютуқлари – тараққиётнинг муҳим омили // Халқ сўзи . – 2016. – 31 декабрь . 2. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон давлатини бирга қурамиз . – Т .: Ўзбекистон , 2017. – 59 б . 3. Мирзиёев Ш . М . Фарзандлари соғлом юртининг келажаги буюкдир // Халқ сўзи . – 2017. – 6 январь . 4. Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги – инсон манфаатларини таъминлашнинг муҳим омилидир // Халқ сўзи . – 2017. –10 январь . 5. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак // Ишонч . – 2017. –17 январь . 6. Мирзиёев Ш . М . Миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатлик — халқимиз тинчлиги ва фаровонлигининг муҳим омилидир // Маърифат . – 2017. –25 январь . 7. Иванин М. Икки буюк саркарда. Тошкент, 1999 й. 8. Разин. Э. А. «История военного искусства». Т 1-3, Москва, Наука, 1955 г. 9. Авдиев. А. Военная история древного Эгипта. Москва, 1948 г. 10. Делъбрюк.Г. История военного искусства, М., 1983 г. 11. Военное дело древного и средневекового населения Северной и 16. Централъной Азии, (Сб. науч. трудов.) Новосибирск, 1990 г.

Похожие

Misr va mesopotamiya harbiy san'ati

Slavyan xalqlarining harbiy san`ati

Qoraxoniylar davrida harbiy boshqaruv

O’rta Osiyo xonliklarida harbiy unvon va mansablar

Qadimgi yunoniston va rimning harbiy san`ati