Viruslar va Bakteriyalarning tuzilishi, tarqalishi va ko’k–yashil suv o’tlar - Ботаника - Рефераты

Viruslar va Bakteriyalarning tuzilishi, tarqalishi va ko’k–yashil suv o’tlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5948.5 KB

Viruslar va Bakteriyalarning tuzilishi, tarqalishi va ko’k–yashil suv o’tlar Reja : 1. Viruslar va ularning tuzilishi, tarqalishi, ko’payishi. 2. Bakteriyalarning tuzilishi, shakllari, tarqalishi, ko’payishi. 3. Ko’k–yashil suv o’tlarining tuzilishi, tarqalishi, ko’payishi, ahamiyati

Viruslar tirik mavjudotlarning eng sodda tuzilgan shakliy elementlari hisoblanadi. Virus mayda ultromikroskopik tana bo’lib, uning diametri 450-500 n m dan oshmaydi. Masalan, qora mollarda YASHUR kassaligini qo’zg‘atadigan virusning diametri 20 n m keladi. Viruslarda hujayra strukturasi shakllanmagan va ularda membrana hamda energiyani regeneratsiya qiladigan apparat yo’q. Shunga qaramay virus o’zining xususiy geniga ega. Virus 1892 yilda rus olimi D.I.Ivanovskiy tomonidan tomaki mozayka kassaligini o’rganish jarayonida ochilgan. D. I. Ivanovskiy virus bilan kasallangan o’simlik shirasini filtrdan o’tkazilganda ham sog‘ o’simlikni kasallantirishi mumkinligini aniqlangan. 1956 yilda Amerikalik olim U. Stenli yetilgan virus ikki komponent: Oqsil va nuklein kislotalarining faqat bir turi DNK dan yoki RNKdan iboratligini, viruslarning tabiati esa oqsil komponenti bilan emas, balki nuklein kislotasi bilan aniqlanishini isbotlagan.

Keyingi vaqtlarda ko’pchilik viruslar kristall shaklida olingan. Bu kristallar sog‘ o’simlik tanasiga yuborilganda virus kasalligini quzg‘atadi va tez kunda sog‘ o’simlik tanasida kassalikni aniqlash mumkin. Viruslarning qiziq xususiyatidan yana biri shundaki, sun’iy ravishda hosil kilingan muxitda ular ko’paymaydi. Viruslar tiriklik xususiyatini faqat tirik organizmda, hujayra ichida namoyon qiladi. Ular o’z hayot jarayoni uchun xo’jayin o’simlik hujayrasidagi ferment apparatidan foydalanadi. Aniqlanishicha viruslar o’z genini- (genomini) xo’jayin geni - (genomi) bilan kushish kobilyatiga ega. Bu esa viruslarni xo’jayin hujayrasida maxfiy yashashi uchun sharoit tugdiradi. Viruslar bakteriyalar va hujayraning ayrim komponentlari simbioz munosabatda bulishi mumkin. Viruslarning yadro bilan simbiozi maxsus mutatsiyalarni vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Ko’pchilik bakteriyalar bir xo’jayinga, ya’ni o’simlik yoki hayvonning bir turiga moslashadi. Lekin viruslarning ayrim turlari bir nechta xo’jayinda parazitlik qilishi mumkin. Elektron mikroskopik tekshirishlar va rentgeno struktura analizlari natijasida viruslarning tuzilishi va strukturasi tug‘risida ma’lumotlarga ega bo’linadi. Viruslar shakliga ko’ra 3 gruppaga bo’linadi. 1. Silindrik tayoqcha shaklidagi viruslar (tamaki mozaikasi virusi)

2. Egilgan ip shaklidagi viruslar (tamakining chirish mozaikasi virusi) 3. Yumaloq yoki poliedrik viruslar ( polendor kasalligi virusi) Viruslarning kelib chiqishi tarixi tug‘risida ham har xil fikrlar bo’lib, bulardan biri viruslar qadimda hujayrasiz tirik mavjudotlardan paydo bo’lgan deb qaralsa, ikkinchisi ular hujayra nukleoproteidlardan hosil bo’lgan deb qaraydi. Viruslarning o’simliklar dunyosi sistemasiga qo’shishini mashxur filogenetik olimlardan F. Berkli, B. Kozo- Polyanskiy, K. Suxov va boshqa taklif etishgan. Viruslar vazni, kimyoviy va biologik xususiyatlarining umumiyligi bilan harakterlanadi. Mazkur xususiyatlariga asoslangan holda viruslar 19 gruppaga bo’linadi. Viruslarga faglar - parazit mikroorganizmlar ham mansub. Tabiatda faglar keng tarqalgan bo’lib, ularni suvda, tuproqda, xavoda va boshqa muxit sharoitlarida uchratish mumkin. Ularning diametrik 0, 05 dan 0, 10 NM gacha boradi. Fag bir yoki ikkita DNK yoki RNK ga ega. Faglarning ayrimlari yukumli kasalliklarni oldini olish uchun ishlatiladi. Mazkur bo’lim bakteriyalar va ko’k - yashil suv o’tlarni o’z ichiga oladi. Ularning juda mayda bo’lib yadro va yadrochasi borligi xozircha k o’ zatilmagan. Fototrof turlarida plastid a (xromotofor)lari yo’q Endoplazmatik tur, diktiosoma va tipik mitoxondriylar ham bo’lmaydi. Bo’linishi esa amitoz yuli bilan sodir bo’ladi. Oziqlanishga ko’ra avtotrof saprofit yoki parazitdir. Ko’pchilik vakillari atmosfera azotini fiksatsiya qiladi.

Mazkur bo’lim ancha tabiiy. Bakteriyalar va ko’k- yashil suv o’tlarini bir gruppaga birlashtirishni birinchi bo’lib 1853 yilda olim F. Kon taklif qilgan. Shundan keyin bu sistematik gruppa klassik adabiyotdan mustaxkam urin olgan. Keyinroq Vettshteyn - 1901 yilda- Engler-1912 yilda, Nemets-1929 yilda bu gruppani chukurroq urganganlar. Olib borilgan ko’zatishlar bakteriyalar va ko’k- yashil suv o’tlarning strukturasi va bioximyoviy jihatdan uxshashligi tasdikladilar. Asosiy uxshashlik belgilari: Yadro vazifasini bajarishni o’taydigan nukleotidlarda membrana yo’q. 2. Avtotrof formalarida fotosintez membrana bo’lmaydi. 3. Sitoplazma O’zining fizik xossalariga ko’ra Gel hisoblanadi. Shuning uchun ham termik ta’sir (yukori

temperatura) ga ega va kuchli suvsizlanishga moslashgan. 4. Tipik jinsiy ko’payishi bu gruppaga o’simliklarda yo’q. Jinssiz ko’payish esa maydalanish, parchalanish, bo’linish yuli bilan boradi. Shu sababli bularning nomi ba’zi adabiyotlarda uvoqlantiruvchilar ( Drobinyakalar) deb yuritiladi. 5. Hujayra pustining asosini oqsil tashkil etadi. Shu bilan birga bakteriyalar va ko’k -yashil suv o’tlarning uxshash bulmagan tomonlari ham bor: 1. Ko’pchilik ko’k - yashil suv o’tlarning hujayra pustida plazmadesmalar bor, bakteriyalarda esa plazmodesmalar bo’lmaydi. 2.Avtotrof bakteriyalarda maxsus xlorofil - bakteriofill va pigment bakterioviridin bo’lib, fotosintez anaerob holatda, ya’ni kislorod ajralmagan holda kechadi. Ko’k -yashil suv o’tlarda esa, xlorofill pigment - fikatsion va fikoeritrin bor, fotosintez aerob holda, ya’ni kislorod ajralish yuli bilan boradi. Bu bo’limga mansub organizmlarning paydo bulish tarixi tug‘risida ham har - xil fikrlar bor. Mutaxasis olimlardan A. Vologdinning 1963 yilda, Dj. Bernalning 1969 yilda olib borgan ilmiy tadkikotlariga ko’ra bakteriyalarga yakin tanalar 3,5 mld yil ilgari arxey yoki yukori arxey davrida paydo bo’lgan deb taxmin qilinadi. Bakteriyalar - (Bacteriophyta) bo’limi. Bakteriyalar Yer sharidagi sodda tuzilgan eng qadimgi va oddiy ko`z bilan ko`rib bo`lmaydigan organizmlar hisoblanib, hujayrasida mag`iz rosmana shakllanmaganligi va ko`payishda oddiy bo`linish yo`li bilan borishi xarakterlidir, jinsiy ko`payish uchramaydi. Ularning ko`pchiligida plastidalar bo`lmaydi, shuning uchun ular geterotrof oziqlanadi. Hujayra po`sti ham mur e in degan moddadan tashkil topgan. Bakteriyalar bir hujayrali, ba’zan ipsimon yoki shoxlangan, koloniyali organizmlar bo`lib, ularning shakli jihatidan 3 guruhga ajraladi, masalan: Sharsimon – koqklar. Tayoqchasimon – batsillalar.

Buralgan – vibrionlar, spirillalar. Bakteriyalarning morfologik xususiyatlari Mikroorganizmlarning asosiy shakllari . 1- koqk; 2- diploqoqk; 3- sarsina; 4-streptoqoqk; 5- stafeloqoqk koloniya shakllari; 6- tayoqchasimon bakterii(bir hujayrali va sepochka kletoq); 7- spirilla; 8- vibrion; 9- bakteriyalarni yopiq va ochiq shakli; 10- bakteriyalarni o’sishi va rivojlanishi; 11- bakteriya chereveobraznoy formi; 12- bakteriyani yulduzcha ko’rinishidagi hujayrasi; 13- aktinomitset; 1- miksobakteriyaning mevatanasi; 15- bakteriyalarni butun tana bo’ylab xivchin hosil qilgan turi

Caryophanon; 16- sianobakteriyalarda sporlari; 8, 15, 17,18- bakteriya xivchinlarini joylashishi; 19- bakteriya kapsulasi; 20 –Sphaerotilus, 21- bakteriya, obrazuyushaya shipi; 22- Gallionella sp. Koqklar yakka, ko`pincha ikkitadan – diploqoqk, to`rttadan – tetrakoqk, zanjirsimon – streptoqoqklar, uzum boshiga o`xshash – stafilakoqk yoki paketsimon ko`rinishdagi – sartsinalar kabi holatlarda uchraydi. Odatda bakteriyalar tayoqchasimon shaklda bo`lib, ularga tugunak bakteriyalarni misol qilib kursatish mumkin. Bakteriyani tuzilishi Tayoqchasimon bakteriyalarning ba’zi turlari faol harakatlanish xususiyatiga ega. Harakatlanish noziq va ingichka xivchinlar yordamida sodir bo`ladi. Buralgan bakteriyalarga vibrionlar, spirillalar va spiroxetalar kiradi. Ko`rinishi vergulsimon buralgan bakteriyalar vibrion, buqilishi 2 martta qaytarilgan bo`lsa spirillalar, juda ingichka bo`lib, chekkasining bir necha martta buqilishi bo`lsa spiroxetalar deb ataladi. Bakteriya asosan oddiy bo`linish yo`li bilan ko`payadi, ya’ni sharoit qulay bo`lsa bakteriyalar hujayrasi 20-30 daqiqada bo`linib turadi. Nazariy hisoblash bo`yicha uzunligi 2 mkm eni 1 mkm bo`lgan bakteriya hujayrasi har 30 daqiqada bo`linish natijasida 1 sutkada 636 mln. hujayralar hosil qiladi. Ushbu hujayralarning uzunligi 33 metrgacha yetadi. Sharoit o`zgarmasa ana shu

hujayralar 3 kundan so`ng hosil qilgan hujayralari bilan Yer shari ekvatori bo`ylab 14 martta aylantirib chiqishi mumkin. Bakteriyalarning ko`pchiligi suv, ozuqa moddalari yetishmasa va boshqa noqulay sharoitda spora hosil qilish xususiyatiga ega. Sporalar tashqi omillar ta’siriga ancha chidamli bo`lib, bir necha yilgacha o`z hayotini saqlab qoladi. Ular asosan shamol, suv yordamida tarqaladi. Shuning uchun ham suv, tuproq, ozuqa mahsulotlari, turar joylarda bakteriyalar ko`p uchraydi. Shuningdek, bakteriyalarning erkin kislorodsiz muhitda yashovchi- aerob va kislorodsiz- anaerob muhitda yashovchi turlari ajratiladi. Bakteriyalar tabiatda va inson hayotida juda muhim rol o`ynaydi. Ularning foydali va zararli tomonlari bor. Foydali tomonlariga organik moddalarning parchalanishi va chirishi, achish jarayonlari kiradi. Turli achish jarayonlaridan amalda sut mahsulotlarining tayyorlashda, bodring va karamlarni tuzlashda, yem- xashak o`simliklaridan silos bostirishda foydalaniladi. Shuningdek spirt va sirkalar olishda, tolalarni ajratib olishda bakteriyalarning turlaridan foydalaniladi. Avtotrof bakteriyalar organik moddalarni to`plash xususiyatiga ega. Buning uchun ular quyosh energiyasi yoki kimyoviy energiyadan foydalanadi. Ba’zi turlari tuproqda yashagan holda erkin azotni o`zlashtira oladi. Tugunak bakteriyalar yiliga 200 kg gacha azot to`playdi. Bakteriyalar faoliyati natijasida tabiatda azotning aylanishi amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda bakteriyalar ko`pincha biologik faol moddalarni (antibiotiklar, aminoqislotalar, vitaminlar va boshqalarni) tayyorlashda juda katta ahamiyatga ega. Basillus thuringiensis o`simlik zararkunandalariga qarshi kurashda foydalanilmoqda. Zararli tomonlariga odamlarda va hayvonlarda turli xavfli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi va tarqatuvchi parazit bakteriyalarni va saprofit bakteriyalarni ko`rsatish mumkin. Bakteriyalar asosiy bir hujayrali, ayrim xollarda ipsimon rangsiz tuban o’simliklar bo’lib, tipik hujayra yadrosiga ega emas hujayrasining vegetativ ravishda kundalangiga bo’linish yuli bilan va kisman sporalar yordamida

ko’payadi. Bakteriyalarning xozir 3000 ga yakin turi ma’lum. Tipik bakteriyalar ko’pincha bir hujayrali, xlorofillsiz bo’lib kundalangiga bo’linish yuli bilan ko’payuvchi mikroorganizmlardir. Bakteriyalar hujayralarining shakliga qarab har xil nomlanadi. Sharsimon bakteriyalar koqk deb, tayoqsimon tik bakteriyalar - betsilla, vergul shaklidagilari - vibrion, spiral egilgan va bir yoki bir nechta uramli bakteriyalar - spirala, spirallarga nisbatan o’zunroq buralganlari spiroxitalar deb ataladi. Juft joylashgan koqlar diploqoqklar, tayoqcha shaklidagilari - streptoqoqklar, shingil shaklida joylashganlari esa stafilakoqklar deb yuritiladi. Sharsimon bakteriyalar hujayrasining diametri 0,5- 1mkm, tayoqsimonlarining O’zunligi 2-5 mkm va diametri 0, 4 - 0,8 mkm keladi. Ayrim ipsimon bakteriyalarni kurollanmagan oddiy kO’z bilan kurish mumkin. Bakteriyalar pishik pustiga ega bo’lib, unda selyulloza va xitin yo’q. Bakteriyalarning hujayra pustida aminlar va aminakislotalar mavjud. Ularning ko’pchiligi -hujayra atrofida maxsus shilimshik kapsulalar hosil qiladi va bu shilimshik kapsulalar ko’pincha bakteriyalarning O’z xajmiga nisbatan bir necha marta ziyod bo’ladi. Ko’pchilik bakteriyalar protoplazmasida vakuola mavjud. Bularda zapas maxsulot - yog, glikogen, volyutin, kraxmal yo’q.

Protoplazmaning 40% dan ko’progi nukleoproteidlardan tashkil topgan, ular sharsimon, ellepsimon, buyraksimon, ipsimon tuplamlar hosil qiladi va yadro shaklini egallaganligi sababli ular nukleidlar deb ataladi. Lotincha «nukleus»- yadro va grekcha eydos kurinish uxshash ma’nosini bildiradi. Nukleidlar yadro pusti va yadrochalarning bo’lmasligi bilan yadrodan fark qiladi. Ulardan DNK yigilgan va ko’pchilik bakteriya hujayrasining bo’linishi oldidan reduplikatsiya iplari hosil bo’ladi. Nukleidlar eniga va buyiga bo’linadi. Elektron mikroskop yordamida O’zining tarkibi va xajmiga ko’ra ribosomalarga uxshash tanachalar borligi aniqlangan. Ayrim rangli bakteriyalarda kattaligi 0,05 ga teng bo’lgan pigment saklovchi elementlar topilgan bo’lib, ular bakterioxlorofill va karotinoidlardan tashkil topgan. Bu pigment saklovchi elementlar plastidlardan membranasining bo’lmasligi bilan fark qiladi. Bakteriyalarning ko’pchilik turlari xivchinlar yordamida harakat qiladi. Xivchinlar juda ingichka bo’lib, bakteriyalarning turiga qarab hujayra chetida bir yoki bir nechtadan, monotrixal bakteriyalarda hujayra uchida boglam shaklida litotrixal va peritrixal bakteriyalarda hujayra pustini tulik koplangan bo’ladi. (Rasm 66). Bakteriyalarda xivchinlar soni doimiy emas. U oziqlanish muxitiga qarab O’zgarib turadi. Bakteriyalar oddiy bo’linish yuli bilan ko’payadi. Qulay sharoitda bo’linish har yarim soatda takrorlanadi. Har qanday organizm bakteriyalar kabi shunchalik tez ko’paya olmaydi. Matematik xisob- kitoblarga karaganda qulay muxitda bitta bakteriya 6 soat ichida butun bir daryo yoki oqean suvlarini tuldirish, 10 soat ichida yer shariga teng xajmda ko’payishi mumkin. Nazariy xisoblarga karaganda buyi 2 mkm eni 1 mkm keladigan bitta bakteriyaning bo’linishi har 36 minutda takrorlanganda, 24 soatda 36 mln hujayra hosil bo’ladi. Bu hujayraning umumiy O’zunligi 33 metrga boradi. Muxit sharoitining qulayligi saklanganda 3 kun ichida bu hujayralar zanjiri yer sharini ekvatordan 14 marta urab olgan bulur edi. Lekin bakteriyalarning bunchalik tez ko’payishiga muxit sharoitining noqulayligi tuskinlik qiladi. Chunki bakteriya

mavjud oziq moddalarni O’zidan ajratadigan zaharli moddalar bilan tez zararlantiradi va uni yo’q qiladi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar esa bakteriyalarning potensial energiyasini naqadar kuchli ekanligidan kursatadi. Ko’pchilik tayoqchasimon va ayrim sharsimon bakteriyalar hujayrada bittadan endogen sporalar hosil qilish yuli bilan ko’payadi. Bu sporalar hujayra markazida yoki chetida sitoplazmatik maxsulotlarning siqilishi va zichlanishi natijasida hosil bo’ladi. Yangi hosil bo’lgan sporalar atrofida zich pust hosil bo’ladi. Bu sporalar noqulay muxit sharoitiga chidamli bo’lib kuruk, sovuk va issik sharoitni normal utkazadi. Qulay sharoitiga tushishi bilan ko’payib undan bakteriyaning yangi vegetativ tanasi hosil bo’ladi. Bakteriyalarning rivojlanish sikli tulik urganilmagan. Oddiy bulinganda hosil bo’lgan ikkita yosh hujayra o’sib ona hujayraga aylanadi, va bo’linish yana takrorlanadi. Lekin bunday bo’linish hamma bakteriyalarda bir xilda bormaydi. Masalan; bakteriyaning ayrim tayoqchasimon - Vasillus subtilis deb ataladigan turlarida xivchinlari harakatchan bulinib, harakatchan hujayralardan iborat ip, keyinchalik esa ular xivchinlarini ham spora hosil qiladi. Sporalar esa O’z navbatida qulay sharoitga tushishi bilan bakteriyaning yangi vegetativ tanasini hosil qiladi. Shunday qilib organizmlar rivojlanish siklida bir necha bir-biri konuniy almashtiradigan boskichlarni bosib o’tadi. Yakin -yakingacha bakteriyalarda jinsiy ko’payish ma’lum emas edi. Genetik analizlar yuli bilan olib boriladigan kO’zatishlar natijasida aniqlanishicha, bakteriyalarni ayrim turlarida jinsiy ko’payishi konyugatsiya yuli bilan sodir bo’ladi. Bakteriyalar tabiatda nihoyatda keng tarqalgan. Ularni tuproqda, suvda, xavoda, jonli va jonsiz organizm tanasida, atmosferada uchratish mumkin Bakteriyalar yer yo’zida mikdoran hamma Vaqt bir xil bo’lmaydi. Muxit sharoitining O’zgarishi bilan O’zgarib turadi. Xavoda bakteriyalar mikdoran kishda yoz oylariga nisbatan kam bo’ladi.

Katta shaharlarda 1m 3 xavodagi bakteriyalar kishda 4, 5 mingta bulsa, yoz oylarida uning mikdori 10 mingdan 25 minggacha ortadi, 1g qora tuproqda 5-6 mlrd, kumoq tupoqda 500 million bakteriya uchraydi. Axoli yashaydigan joydan O’zoqda bo’lgan 1 sm 3 toza oqar suvda 2-4 ming atrofida katta shaharlardan oqib chiqadigan iflos suvda ularning soni bir necha mingga yetadi. Bakteriyalarning vegetativ tanasi va ayniqsa sporalari noqulay muxitga yaxshi moslashgan bo’ladi. Ularning ayrim turlari 240 gradus S gacha kaynatilganda ham hayotchanlik kobilyatini saklab koladi. Lekin bakteriyalarning ko’pgina turlari kuyosh nuriga chiday olmaydi. Ko’k yashil suv o’tlari (Cyanophyta) bo’limi. Ko’k-yashil suv o’tlari o’simliklar dunyosining eng qadimiy vakillaridan hisoblanadi. Ular rangining ko’k-yashil bo’lganligi sababli shunday nom olgan. Lekin mazkur suv o’tlarining rangi ko’pincha qoramtir, to’q ko’kimtir, zaytun ko’k rangda ham bo’ladi. Hujayrasi odatda mayda, silindrik, yumaloq, bochkasimon va boshqa shakllarda. Uning ayrim hujayralari yoki trixomlar deb ataluvchi tuplami odatda shilimliklashgan jild bilan uralgan. Bunday jild goxo aniq kurinishli bulsa, goxida aniq kurinmaydi. Jildning massasi asosan pektin moddasidan iborat bo’lib, hujayra kobigini shilimshiklanishi yoki protoplazmaning ingichka poralari orqali hujayra tashqarisiga ajratib chikariladigan chikindidan vujudga keladi. Ko’pchilik turlarda trixomalar bittadan yoki bir nechtadan bo’lib ancha kattik gemitsellyuloza yoki sellyulozadan iborat kin urab turadi. Hujayra kobigi ancha murakkab tuzilgan. U pektin moddalaridan tashkil topgan tashki va ichki tomondan membrana bilan ta’minlangan. Bu esa hujayra pustining uch kabatli ekanligi tug‘risida fikr yuritishni takozo qiladi. Tashki membrana tulkinsimon harakterda bo’lib pustning alohida nuktalari bilan birlashadi va poralar yordamida ichki membrana bilan boglik turadi.

Ko’k-yashil suv o’tlar protoplazmasida optik ravishda ustki rangli xromotoplazma bilan ichki rangsiz sentroplazma (markaziy tana) yakkol ajralib turadi. Xromotoplazma murakkab submikroskop tO’zilmaga ega va uning asosiy elementlari pigment tashuvchi buqilgan plastidlar va ularni ajratuvchi katlam sitoplazmadan iborat. Bu lyamellyar tO’zilma ancha murakkab bo’lgan o’simliklarning xromotoforiga uxshash, ammo ulardan pigmentlarning tuzilishini individuallashganligi bilan fark qiladi. Ko’k -yashil suv o’tlarda rangli hosilalarni cheklaydigan maxsus membrana yo’q bulishi bilan birga xromotoplazma asta - sekin rangsiz sentroplazmaga almashinadi. Ko’k - yashil suv o’tlarning pigmentatsiyasiga xlorofil «A» asosiy rol uynaydi. Yashil pigment karotinoidlardan iborat bo’lib, ular orasida ksantinlar bor. Oqsil maxsuli xisoblangan fikobilin pigmenti ayniqsa ko’k yashil suv o’tlari uchun juda xarakterlidir. Sentroplazma tarkibida nuklein kislotalari (DNK va RNK) borligi aniqlangan va ular donachalar yoki tayoqchalardan iborat bo’lgan tudalar shaklida joylashgan. Bu tanachalar tuplami hujayraning xromidial apparatini tashkil etadi. Ayrim ma’lumotlarga karaganda bo’linish paytida ipsimon strukturalar soni xromosomalar singari ikki marta ortadi. Sentroplazmani yadroning fiziologik ekvivalenti sifatida karash mumkin. Faqat uning haqiqiy yadrodan farki shundaki, sentroplazma plazmaning boshqa bo’linishidan ajratib turuvchi membrana ham, yadrocha ham yo’q. Ko’k -yashil suv o’tlari protoplastining bunday tuzilishi organoidlarga differensiyalashgan hujayraga ega bulmagan qadimiy organizmlarning tuzilishiga uxshash bo’lib, reliktlar sifatida karaladi. Ko’k - yashil suv o’tlarning hujayrasida markaziy vakuola bo’lmaydi, faqat karib, ulayotgan hujayralarda vakuolizatsiya boshlanadi. Plazmaning O’zi kuyuk va kuruk muxit sharoitida tarkibidagi suvni yo’qotish va yogingarchilik paytida kayta tiklash kobilyatiga ega. Xromotoplazmada zapas oziq modda sifatida yod ta’sirida qo’ngir tusga kiruvchi polisaharid va metill spirti ta’sirida xavorang tusga kiruvchi fosforga hamda shakarga boy volyutin modda tuplanadi.

Ko’k -yashil suv o’tlarning hujayrasi ko’pincha koloniyalar va iplar shaklida ayrim xollarda yakka ravishda uchraydi. Koloniyada aftidan har bir hujayra fiziologik jihatdan mustakil organizm hisoblanadi. Ko’k- yashil suv o’tlarda jinsiy jarayon ko’zatilmaydi. Ko’payishi aksariyat suv o’tlarda vegetativ yul bilan boradi. Bir hujayrali ko’k-yashil suv o’tlarda bu jarayon oddiy bo’linish yuli bilan, koloniyali vakillarida koloniyaning parchalanishi, ipsimon vakillarida esa, iplarning bir necha bulakka bo’linishi yuli bilan sodir bo’ladi. Koloniyaning vegetativ ko’payish xizmatini bajaradigan qismi- gormogoniya deb yuritiladi. Ipsimon ko’k- yashil suv o’tlarning usishi hujayralarning bo’linishi xisobida sodir bo’ladi. Jinssiz ko’payganda oddiy hujayralardan kalin pust bilan uralgan sporalar vujudga keladi. Ular zapas oziqa moddalarga boy bo’lib, sporalarni tinim davrini utuvchi hujayralar sifatida karash mumkin. Xuddi shunday holda ko’k- yashil suv o’tlarning tabiatda 1400ga yakin turi tarqalgan. Ko’k - yashil suv o’tlarning xarakterli vakillaridan biri ossillyatoriya (Oscillatoria) hisoblanadi. Uning vegetitativ tanasi shoxlanmaydigan ip shaklida bo’lib, sporalar hosil qilmaydi. Iplar siljish yuli bilan harakatlanish kobilyatiga ega. Mazkur o’tlarning shilimshik moddaga boyigan holda yashaydigan plastinka yoki yostik shaklidagi vakillaridan yana biri nostoq (Nostoc) dir. Uning ipsimon koloniyasi yumaloq shar shaklidagi hujayralarning bir nechtasining birlashishidan tashkil topgan. Ko’k- yashil suv o’tlarning har xil turlari plankton va bentos holda har xil chuchuk suv xavzalarida, kullarda va dengizlarda uchraydi. Ular ko’pchilik organik chikindilar bilan ifloslangan joylarda keng tarqalgan tayyor organik moddalardan oziqa sifatida foydalanadi. Plankton holda uchraydigan ko’k- yashil suv o’tlarning ko’pchiligi suv gullashiga sabab bo’ladi. Qizil dengizda ham Vaqti -Vaqti bilan ko’k- yashil suv o’tlarni dengiz suvining ayrim uchastkalarida yoppasiga tarkalib, qizil doglar hosil qilganligi sababli shu nomni olgan. Ko’k- yashil suv o’tlarning nostoq va boshqa bir qancha vakillari zamburug’lar bilan simbioz holda yashab lishayniklarni hosil qiladi. Ular ayrim sodda tuzilgan hayvonlarda ham topilgan. Ko’k- yashil suv o’tlarning koldiklari proterozoy, balki

arxey erasidan, ya’ni 1, 5 - 2, 5 mlrd. Yildan beri ma’lum. Shunga ko’ra bu organizm yer yuzining eng qadimiy o’simliklari hisoblanadi. a. nostoq; 2- tolipotriks; 3- anabena b. Har bir xlamidomonada alohida yashil rangli plastinkadan iborat hujayradir. Ularning harakati xlamidomonada uchidan chiqib turuvchi ikkita sitoplazmatik xivchinlar yordamida sodir bo‘ladi. Hujayra oval shaklda, oxirida oq rangli ikkita xivchin chiqib turuvchi tumshuqchasi mavjud. Uning plastidasi (xromotofor) likopcha shaklida, perinoidli. Protoplazma, yadro, qizil ko‘z va ikkita vakuolasi ko‘rinib turadi. Xlami-domonadaning jinssiz ko‘payishi oddiy bo‘li-nish yo‘li bilan sodir bo‘lib, xlamidomonasi ichida ko‘p

sonli zoosporalar shakllanadi. Bu zoosporalar koloniya shaklida shilimshiq massada to‘planadi. Shundan so‘ng zoospo-ralar koloniyadan chiqib, xarakat holatiga o‘tadi . Yashash muhiti o‘zgarishi, suvning kamayishi bilan xivchinini yo‘qotib qalin po‘st bilan qoplanadi, ya’ni palmelloid holatga o‘tadi. Jinsiy jarayon izo-, getero- va oogamiya yo‘llari orqali sodir bo‘ladi. Kopulyatsiya qiladigan gametalarni tayyor preparatda kuzatish mumkin . Tashqi ko`rinishi jihatidan sodda tuzilgan ko`k-yashil suvo`tlar tashqi muhitning noqulay sharoitlariga ancha moslashuvchandir. Shuning uchun ham ularni chuchuk va sho`r suvlarda, tuproqlarda va uning yuzasida, qoyalarda, qorlarda hamda qaynar buloqlarda uchratish mumkin . Markaziy Osiyo cho`llarida ko`k-yashil suvo`tlar tuproq hosil bo`lishi jarayonlarida qatnashadi. Ular atmosferadagi erkin azotni o`zlashtirish xususiyatiga ega va tuproqni azotga boyitadi. Yaponiya va Xitoyda nostoqning ba’zi turlari ozuqa sifatida ishlatiladi.

Похожие

O’simliklar olami

O`simliklar sistematikasiga kirish

Xujayra tiriklikning elementar birligi

O’zbekiston Respublikasining karantin begona o’tlar bilan zararlanish holati

Zaharli begona o’tlar