Xujayra tiriklikning elementar birligi - Ботаника - Рефераты

Xujayra tiriklikning elementar birligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Xujayra tiriklikning elementar birligi Reja: 1. Xujayrini о ‘rganadigan fan va uning ta’rifi. 2. Xujayraning organoidlari va ularning vazifalari.

Sitologiya hujayralarning taraqqiyoti tuzilishi va faoliyatini о ‘rganadi. Sitologiya s о ‘zi lotincha, yunoncha s о ‘zdan olingan, hujayra haqidagi ta’limot degan ma’noni bildiradi. Bu fanning predmeti tirik organizmdagi hujayralardir. Hujayra–barcha tirik organizmlarning takomillashishi, rivojlanishi, tuzilishi va yashash jarayonining asosi b о ‘lib hisoblanadi. Tirik organizmning butun hayot davomidagi hayotiy jarayonlar: moddalar almashinuvi, hujayralarning hosil b о ‘lib, doimo yangilanib turishi, irsiy belgilarning ijro etilishi, nasl qoldirishi va organizmni tashqi muhit bilan bog‘lab turish hujayraning harakterli xususiyatidir. Sitologiya fani о ‘z oldiga quyidagi aniq asosiy vazifalarni q о ‘yadi: 1. Hujayralarning ultrastrukturasi, funksiyasi va rivojlanishi qonuniyatlarini о ‘rganish. 2. О ‘simlik, hayvon va odam organizmining sitologik tuzilishidagi ekologik sharoitga va yoshga bog‘liq о ‘zgarishlarni. 3. Hujayralardagi morfogenez jarayonlarni boshqarishda nerv, endokrin va immun sistemalarning rolini aniqlashtiradi; 4. Turli xil biologik, fizik, kimyoviy va boshqa omillar ta’sirida tirik organizm hujdayralarning moslanishuvini, о ‘zgarishlarni analiz qiladi; 5. Hujayralarning differensiallanish va regeneratsiyasi qonuniyatlarini о ‘rganadi. Sitologiyaning rivojlanishi hujayraning о ‘rganilishi, mikroskopning kashf etilishi bilan bog‘liqdir. Birinchi mikroskop 1609-1610 yillarda G.Galiley tomonidan loyihalashtirildi. Mikroskop iborasini birinchi b о ‘lib 1625 yilda Iogan Faber tavsiya qildi. R.Guk mikroskop yordamida о ‘simlik hujayralarini о ‘rgangan. Hujayralardan tashkil topgan tirik tabiatdagi barcha organizmlar 2 ta yirik guruhga b о ‘linadi. 1.Prokariotlar (pro-avvalgi karyon-yadro) Ya’ni bakteriyalar, k о ‘k-yashil suv о ‘tlari yadrosiz hujayralar. Ular geterotrof, xemavtrof yoki fotoavtrof oziqlanadi. 2.Eukariotlar (t о ‘la yadroli Ya’ni zambrug‘lar) о ‘simlik va hayvon hujayralari ular turli xil y о ‘llar bilan oziqlanadi. Jinssiz va jinsli k о ‘payadi.

Hujayralarning tarkibiy qismlari va ularning vazifalari. Membrana. Hujayra qobig‘i hujayraning tashqi muhit bilan va boshqa hujayralar bilan о ‘zaro munosabatlarini ta’minlaydi va shunga k о ‘ra 3 xil asosiy vazifani bajaradi. 1) himoya t о ‘siq, 2) moddalarni о ‘tkazish, 3) retseptor. Hujayra qobig‘ining asosiy qismini plazmatik membrana-plazmolemma tashkil etadi. Hayvon hujayralarining qobig‘i juda yupqa va elastik b о ‘ladi. Uni faqat elektron mikroskopdagina k о ‘rish mumkin. О ‘simlik hujayralarining qobig‘i hayvon hujayralarinikidan farq qilib qalin b о ‘ladi. Uning tarkibida sellyuloza moddasi k о ‘p, shuning uchun ham о ‘simlik qobig‘ining asosiy funksiyalaridan tayanch funksiyasi hisoblanadi. Sitoplazma. Hujayraning asosiy massasi uning ichki muhiti hisoblanadi. Sitoplazma hujayraning hamma tarkibiy qismlarini bir-birlari bilan bog‘lab ular orasidagi aloqalarning amalga oshishida muhim rol о ‘ynaydi. Sitoplazma tashqaridan plazmatik membrana, ichkaridan esa yadro qobig‘i bilan chegaralanadi. Sitoplazmaning tarkibiy qismlariga shaloplazma, organoidlar va kiritmalar kiradi. Gialoplazma sitoplazmaning asosiy rangsiz shaloplazmaning tarkibida oqsillar har xil fermentlar, RNK polisaxaridlar lipidlar uchraydi. Endoplazmatik t о ‘r. Sitoplazmaning ichkariroq qismida–endoplazmada k о ‘proq joylashganligi uchun shunday nomlanadi. Endoplazmada hujayraning hamma qismlarini bir-biri bilan plamolemmoni boshqa organoidlar va yadro qobig‘i bilan bog‘lab, umumiy t о ‘rni hosil qiladi. Endoplazmatik t о ‘r о ‘z tuzilishiga k о ‘ra ikkiga: donador va silliq endoplazmatik t о ‘rga b о ‘linadi. 1) Donador (granullyar) endoplazmatik t о ‘r membranasining tashqi qismida ribosomalar joylashganligi uchun shunday ataladi. Donador endoplazmatik t о ‘rning asosiy funksiyasi uning membranasida ribosomalar ishtirokida oqsil sintezida qatnashishdir. Asosan hujayradan tashqariga chiqarpiladigan va Golji apparatiga yetkazib beriladigan oqsillar sintezlanadi.

Donador endoplazmatik t о ‘r oqsil k о ‘p miqdorda sintezlanadigan hujayralarda yaxshi rivojlangan. Silliq endoplazmatik t о ‘r membranalarida ribosomalar b о ‘lmaganligi uchun ham shunday deb ataladi. Silliq endoplazmatik t о ‘r membranalarida yog‘ va uglevod almashinishida ishtirok etuvchi fermentlar joylashadi. Teri bezlarining hujayralarida, jigar hujayralarida, о ‘simlik urug‘larida silliq endoplazmatik t о ‘r yaxshi rivojlangan. Shunday qilib, endoplazmatik t о ‘r hujayralar ichida va hujayralar о ‘rtasida moddalarning tashishini, aylanishini ta’minlovchi umumiy sistema hisoblanadi. Ribosoma (ribonuklein kislota, soma-donacha s о ‘zidan olingan hujayrada oqsil sintezini amalga oshiruvchi organoid b о ‘lib, membranasiz organoidlar qatoriga kiradi). Mitoxondriyalar va plastidalar ichida ham ribosomalar uchraydi. Ular sitoplazma ribosomalaridan kichikroq b о ‘ladi. Ribosomalar ribonuklein kislota va oqsil molekulalaridan tashkil topgan. R-peptid va A-aminokislota qismlari mavjud. Sitoplazmada ribosomolar alohida t о ‘plangan poliribosomolar va bog‘langan endoplazmatik t о ‘r membranasi holatida b о ‘lishi mumkin. Ribosomolarning asosiy funksiyasi sintezdir. Ribosomalar yadrodagi yadrochada sintezlanib keyin sitoplazmaga chiqariladi. Golji aparati. Golji apparati yassilangan b о ‘shliqlar yirik vakuolalar va mayda pufakchalardan tuzilganligini k о ‘rish mumkin. Endoplazmatik t о ‘rda sintezlangan modda golji apparati b о ‘shlig‘iga о ‘tadi. U joyda konsentratsiyalanib (miqdor) ma’lum shaklga kirib tashqariga chiqish uchun tayyorlanadi yoki hujayraning о ‘zida sarflanadi. Bu organoid hayvon hujayralaridagina emas balki bir hujayrali organoidlarda, tuban va yuksak о ‘simliklarning hujayralarida uchrashi ham aniqlandi. Lizosomalar. Lotincha lizeo-eritaman, soma-tana s о ‘zlaridan olingan. Hayvon va zambrug‘ hujayralari tarkibida uchraydigan organoidlar b о ‘lib, hujayra ichidagi hazm b о ‘lish jarayonlarini amalga oshiradi. Lizosomalar bitta membrana bilan о ‘ralgan. Lizosomalar matriksida va membranasida 40 ga yaqin gidrolitik

fermentlar joylashgan b о ‘lib, ular oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar, lipidlar va boshqa moddalarni parchalashi mumkin. Moddalarni fermentlar yordamida parchalash lizis deyilgani uchun organoid lizosoma deb ataladi. Lizosomalar golji apparatida hosil b о ‘ladi. Lizosomaning hamma fermentlari kislotali sharoitdagina ta’sir qiladi. Hujayrada lizosomalar soni 10-100 tagacha va hatto undan ham ortiq b о ‘lishi mumkin. Golji apparatida hosil b о ‘lgan lizosomalarni birlamchi lizosomalar deyiladi. Dastlab ularning fermentlari noaktiv holatda b о ‘ladi. Hujayrada pinatsitoz yoki fagotsitoz vakuolalari hosil b о ‘lganidan keyin birlamchi lizosomalar ularga yaqinlashib q о ‘shiladi va fermentlari aktivlashib ikkilamchi lizosomlarga aylanadi, s о ‘ngra hazm qilish jarayoni boshlanadi. Mitoxondriyalar. О ‘simlik, hayvon hujayralarida uchraydigan organoidlardir. Mitoxondriya nomi (yunoncha- ip dona) degan ma’noni bildiradi. Mitoxondriya asosan sitoplazmada bir tekis joylashadi. Ular qayerda energiya k о ‘proq kerak b о ‘lsa, о ‘sha yerga t о ‘planadi. Masalan, k о ‘z t о ‘r pardasining tayoqcha va kolbachasimon hujayralarida esa ichki b о ‘g‘inining bir qismiga yig‘iladi. Har xil t о ‘qimalarning hujayralarida mitoxondriyalar soni har xil b о ‘ladi. Jigar hujayralarida ularning soni 2500 tagacha, qon hujayralarida esa limfotsitlarda 25-50 tagacha b о ‘lishi mumkin. Energiya sarflanishi yuqori b о ‘lgan mushak hujayralarida mitoxondriyalar soni juda k о ‘p b о ‘ladi. Mitoxondriyalarning asosiy funksiyasi-energiya hosil qilish ularni shuning uchun ham hujayraning «akumlyatorlari» deb atash mumkin. Mitoxondriyalar yumaloq yoki ch о ‘zinchoq shaklda b о ‘lib, tashqi tomondan ikkita membrana bilan chegaralangan. Ichki b о ‘shliq mitoxondriya matriksi deb ataladi. Ichki membrana burmalar hosil qilib ularni membrana kristalari deb ataladi. Mitondriyaning asosiy funkfiyasi ADF va ATF hosil b о ‘lishini va krebs sikli oraliq moddalarining oksidlanish y о ‘li bilan parchalanishini ta’minlaydi. Hujayra markazi. Hayvon hujayralarining va ba’zi о ‘simlik hujayralarining membranasiz organoidi hisoblanadi. Yadroning yoniga joylashgani uchun uni sentrosoma (lotincha sentrum-markaz, soma-tanacha s о ‘zlaridan olingan) deb

ataladi. Diploid hujayralar ikki juft sentriolalardan tashkil topadi. Sentriolaning devori 9 ta mikronaychaga tripletlari uchliklari hosil qiladi. Hujayra markazi deb u b о ‘linish dukining ustki qismidagi tuzilmani atagan. Hujayra markazi hamma hayvon hujayralarida topilgan b о ‘lib, faqatgina tuxum hujayrasining yetilish davrida y о ‘qoladi. Sitoplazmaning kiritmalari. Kiritmalar sitoplazmaning doimiy b о ‘lmagan tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ular hujayra ichidagi modda almashinuvi, sekretsiya va pigment hosil qilish jarayonlari davomida va fagotsitoz y о ‘l bilan tashqi muhitdan hujayraga moddalar kirishidan hosil b о ‘ladi. Mikroskop ostida kiritmalar har xil zichlikdagi granulalar yoki suyuq vakuolalar holida k о ‘rinadi. Kiritmalarning kimyoviy tarkibi turlicha. Bir necha guruh kiritmalar farqlanadi. 1. Trofik kiritmalar (yog‘ tomchilari, oqsil granulalari, glikogen t о ‘plamlari, vitaminlar va boshqalar). 2. Sekretor kiritmalar (zimogen, granulalar va boshqalar). 3. Ekskretor kiiritmalar ( о ‘t kislotasi, mochivina va boshqalar). 4. Pigment kiritmalar (gemoglabin, melonin, mepofussit va boshqalar). Yadro hujayraning eng muhim tarkibiy qismlaridan b о ‘lib, u eukariot organizmlar hujayralarining hammasida uchraydi. Faqat ayrim yuksak darajada tuzilgan hujayralardagina yadro b о ‘lmasligi mumkin. (sut emizuvchilarning qizil qon tanachalarida). Yadro quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi: 1. Irsiy axborotni saqlash va k о ‘paytirish. 2. Hujayradagi moddalar almashinuvini idora qilish. Interfaza (tinim davri) holatidagi hujayraning yadrosi quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1) yadro qobig‘i, 2) yadro shirasi, 3) xromosomalar, 4) yadrocha. Moddalar almashinuvi. 1) Plastik almashinuv. Hujayradagi plastik almashinuvda genetik kod va RNK lar ishtirok etadi. 1960 yildan boshlab genetik kod haqida ma’lumotlar t о ‘planib bordi. Oqsil molekulasida 20 xil aminokislotalar b о ‘lib, ular о ‘zaro kombinatsiya hosil qilinadi. Genetik kodga k о ‘ra hujayralarda oqsil sintez qilinadi.

RNK ning 3 xil turi b о ‘lib, 1. I-RNK (informatsion-RNK) 1 necha 100 nukleotiddan iborat b о ‘lib irsiy axborotni DNK molekulasidan k о ‘chirib, uni yadrodan oqsil sintez qilinayotgan joyga sitoplazmaga chiqaradi. 2. T-RNK (transport-RNK) molekulasida 70 ga yaqin nukletid b о ‘lib, oqsil sintezi b о ‘layotgan joyga Ya’ni ribosomaga tegishli aminokislotalarni tashib keltiradi. 3. R-RNK (ribosomal-RNK) hujayradagi ribosomalarning tarkibiga kirib 4-6 ming nukleotiddan tashkil topgan b о ‘ladi. Oqsil biosintezi 4 bosqichda boradi. 1.Aminokislotalar faoliyatini oshirish . Bu bosqichda aminokislotalar ATF bilan birikib undagi energiya aminokislotalarga о‘tadi va ular polipeptid zanjirini hosil qilishda о‘zaro osonlik bilan birlashadi. 2.Initsiotsiya faollashgan aminokislotalarni T -RNK о ‘zining I -RNK mos keladigan nukleotidlari b о ‘lgan qismi bilan birlashadi. 3. Elongatsiya Ribosomada aminokislotalar bir-biriga ketma-ket birika boshlaydi. 4.TerminatsiY. Oqsil biosintezining tugallanishi haqidagi habarni 3 ta-U A A, U A G, U G A terminatsiya koddonlaridan biri beradi, chunki hujayrada bu kodonlar t о ‘g‘ri keladigan I-RNK Antikodon y о ‘q. Energetik almashinuv Energetik almashinuv asosan hujayralardagi mitoxondriyalarda b о ‘lib, u uch bosqichdan iborat: 1.Tayyorgarlik bosqichi. Bu etapda di- va poli-saxaridlarning yog‘larning, oqsillarning molekulalari kichik monomerlarga Ya’ni gulyukoza, glitserin va yog‘ kislotalarga, aminokislotalarga parchalanadi. Natijada hamroh miqdorda energiya ajraladi. 2.Kislorodsiz bosqich yoki anaerab bosqich ham deyiladi. 1-bosqichda hosil b о ‘lgan monomerlar, fermentlar ta’sirida parchalanadi. Masalan, muskullarda anaerab nafas olish natijasida glyukoza molekulalari 2 molekulaga pirouzum

kislotaga va u ham sut kislotaga parchalanadi. Bu reaksiyada fosfor kislota ADF ishtirok etadi. Hosil b о ‘lgan energiyaning 40% ATF saqlanadi, qolgani esa issiqlik energiya sifatida sarflanadi. 3.Kislorodli bosqich yoki aerob bosqichi parchalanishda fermentlar ishtirok etadi. Nafas olish natijasida hujayraga kirgan kislorod ishtirokida 2-bosqichda hosil b о ‘lgan moddalar suv va CO 2 gacha parchalanadi. Bu bosqichda k о ‘p energiya ajraladi va ATF da yig‘iladi. Shunday qilib, 2 molekula sut kislotasi parchalanishda 36 molekula ATF hosil b о ‘ladi. Energetik almashinuvda asosiy rolni aerob parchalanish о ‘ynaydi.

Adabiyotlar 1. 1.G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. 3.To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. 4.Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Xujayra tiriklikning elementar birligi

Xujayra yadrosi

Xujayra fiziologiyasi va patologiyasi

Irsiyat va о‘zgaruvchanlik tiriklikning funksiyanal xossalar

Tirik materiyaning tiriklik darajalari