Zaharli begona o’tlar - Ботаника - Рефераты

Zaharli begona o’tlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Zaharli begona o’tlar Reja: 1 .Zaharli begona o’tlarning botanik xarakteristikasi. 2.Zaharlanish alomatlari. 3. Zaharli begona o’tlarga qarshi kurash choralari.

Zaharli begona o’tlarning botanik xarakteristikasi. Mamlakatimizning lalmi maydonlaridagi donli ekinlar orasida, yaylovlar va pichanzorlarda turli xil zararli yovvoyi o’tlar o’sadi, Bu o’tlarning urug’i shudgorlash vaqtida tuproqqa chuqur ko’milib ketadi. Shu sababli urug’lari unib chiqish qobiliyatini bir necha yilgacha yo’qotmaydi va erni qayta yumshatish vaqtida tuproq yuzaga yaqin joylanishi bilan unib chiqadi. Ko’p yillik o’tlar ildizi tuproqqa chuqur joylashadi. Bu ildizlarning uzilgan qismidan xam o’t ko’karib chiqaveradi. Ba`zi tur o’tlarda va ularning urug’larida zaharli moddalar bo’lganligi tufayli va ularni qushlar va kemiruvchilar, emaydi. Bu xususiyat ularning ko’p tarqalishiga asosiy sabab bo’ladi. Barcha o’tlar xam tuproqdagi oziq moddalarni ko’p o’zlashtirish va asosiy ekinlarni soyalab qo’yishi bilan ekinlarning hosilini kamaytiradi. Bundan tashqari, zaharli o’t urug’lari donlarga aralashgan holda odamlarni va mollarni ham zaharlab qo’yishi mumkin. Kampirchopon (Trichodesma incanum (Bge.Dc). Kampirchopon bachkilaydigan o’q ildizli ko’p yillik yirik o’tdir. U O’zbekistondagi lalmikor erlarning dengiz sathidan 400-1100 metr balandlikdagi erlarning deyarlik hammasiga tarqalgan. U tekis va adir erlarda aprelning birinchi yarmida, tog’li tumanlarda aprel oxirida va mayning birinchi yarmida o’sa boshlaydi. Urug’i yirik (6-10 mm), yalpoq, loviya yoki yurak shaklida, nayza uchli bo’ladi. Pusti kulrang, bir tomoni taram-taram yo’lli, ikkinchi tomoni g’adirbudur bo’ladi. Urug’i oq, sermoy. Ming donasi 55 gramm keladi. Birinchi yili poyasining bo’yi 30 santimetrga etib, ildizi 1,5 metrgacha o’sadi. Bargi bandsiz, tuxumsimon yoki keng xanjarsimon shaklda, nayza uchli, poyaga juftjuft bo’lib, qarama qarshi joylashgan. Poya va barglari oq tuklar bilan qalin qoplangan. İkki uch yil davomida tupi tarvaqaylab o’sib, bo’yi bir metrga, eni 0,5 metrga etadi. İldizining sirti g’adir budur bo’lib, yo’g’onligi 2-4 santimetrga , uzunligi 4 metrga etadi. Kampirchopon kombayn bilan o’rilgandan yoki ketmon bilan chopilgandan keyin tezda ildizdan sal yotiq o’sadigan bir necha poya chiqaradi (11-rasm).

Kampirchoponning gullari pastki qismidan ochila boshlaydi. Gullash davri may oxiri va iyun boshida (tog’larda iyulda) boshlanib, sentyabrgacha, qaytadan ko’karganlarida esa sovuq tushguncha davom etadi. Guli yirik (diametri 2,5 santimetr), havorang, keng og’izli qo’ng’iroqchaga o’xshaydi va beshta gulbargi bo’ladi. Gullagandan keyin 2-3 hafta o’tgach, urug’i etiladi. Etilgan urug’lar kuzgacha to’kilmaydi. Kampirchopon ekinlarning har gektarida 450 dan 5500 tupgacha, ba`zi joylarda 40 ming tupgacha o’sadi. Bir tup kampirchopon 150 dan 2000 donagacha urug’ tugadi. Urug’ida 2,7 foiz, barg va poyasida 1,5 foiz alkoloid (zahar) bo’ladi. Ko’kmaraz (tuyaqorin) (Heliotropium lasiocarpum F.et M) Ko’kmaraz bir yillik o’t bo’lib, O’zbekistonning ayniqsa ishlanmaydigan shudgorlarida, partov erlarida, siyrak chiqqan ekin orasida va tariq ekilgan erlarda ko’p o’sadi (12-rasm). Bu o’tning urug’i mayda (bo’yi 1,5-2 millimetr, yo’g’onligi 0,6-1 millimetr), tuxumsimon ko’kimtir kulrang, usti burishiq, ingichka yo’lli, oq kalta tuklar bilan qoplangan, sermoy bo’ladi. Ming dona urug’ining og’irligi 1,2 gramm keladi. Lalmi erlarda aprelda, nam erlarda esa kuzgacha unadi. Bu o’t may o’rtalarigacha tik o’sadi. Barg bandi uzun, barg tomiri o’st tomondan botiq, ost tomoniga bo’rtib chiqqan bo’ladi. Poya va barglari oq to’s kalta tuklar bilan qoplangan. Ko’kmaraz qalin o’sganda bo’yi 10 santimetrdan oshmaydi, odatda esa 30-60 santimetr bo’ladi; juda qulay sharoitda, unumdor erlarda bo’yi 1,3 metrga etadi. Ko’kmaraz may-iyun oylarida pastki to’pgul-gajaklaridan boshlab gullaydi, gullash davri uch oygacha davom etadi, gullari oq, mayda; gullari novdalarning o’stki tomonida bir qator bo’lib joylashadi. Urug’i iyul va avgo’stda etilib to’kiladi. Har gektar ekin maydonida 30 mingtagacha ko’kmaraz uchraydi. O’rtacha o’sgan har bir tup ko’kmaraz 4000 tagacha urug’ tugadi. Urug’ida 1 foiz, poya va bargida 0,4 foiz alkoloid (zahar) bo’ladi. Eshakmiya (Sophora pachycarpa C.A.M) Eshakmiya dukkaklilar oilasiga kiradigan ko’p yillik yirik o’tdir. Bu o’t ildizdan bachkilab o’sadi va asosan lalmi ekin orasida hamda tog’ etagidagi yaylovlarda

uchraydi. Urug’i tuxum shaklida, yon tomonlari siqilgan, to’q jigarrang bo’ladi. Murtak ildizchasi kertik ostidan 5-7 millimetr uzunligida va 3-6 millimetr kengligida chiqib turadi. Urug’ining ming donasi 58 gramm keladi. Urug’i tuproq nam bo’lgan paytda (aprelda va kechroq) unadi. Urug’dan chiqqan qalin va uzunchoq barglar oval shaklida, ost tomoni tuk bilan qoplangan bo’ladi (13-rasm). Birinchi yili poyasi 10 santimetrgacha o’sib, 5-10 barg yozadi, ildizining uzunligi esa bir metrga etadi. Etilgan eshakmiya tik o’sgan, shoxlab ketgan va tuk bilan qoplangan bo’lib, bo’yi 40-60 santimetr keladi. Barglari toq patsimon; 13 juftgacha, uzunchoq va uchi to’mtoq bo’ladi. İldizi 20 metr chuqurlikkacha boradi, yon ildizlari esa 10 metrgacha o’sadi. Yon ildizlaridan er ustiga bachkilar o’sib chiqib, yangi tuplarni hosil qiladi. Gullari sarg’ish oq bo’lib, uzunligi 20 santimetrgacha etadigan siyrak, boshoqsimon to’pgulga joylashgan. Bu o’t apreldan iyungacha gullaydi. Urug’lari maydan iyulgacha etiladi. Mevasi cilindr shaklida, bir urug’li bo’lganda esa to’qmoq shaklidagi dukkakdan iborat bo’lib, uzunligi 3-4 santimetr, eni 0,5 santimetr keladi. Urug’lari o’rtasida ba`zan bo’g’imlar bo’ladi. Yanchish vaqtida dukkaklar ko’pincha bo’g’imlardan sinib, bo’laklarga bo’linib ketadi va urug’ shu bo’laklar ichida qoladi.Ekinlarning har gektarida 30 mingtagacha eshakmiya o’sishi mumkin. O’rtacha bir tup eshakmiya 400 donaga yaqin urug’ qiladi. Unda 2,5 foizgacha zaharli moddalar bo’ladi. Achchiqmiya (Sophora alopecuroidea L) Achchiqmiya sug’oriladigan ekin maydonlarida va tekis erlardagi yaylovlarda uchraydi. Achchiqmiyaning eshakmiyadan farqi shuki, uning urug’i och jigarrang bo’lib, eshakmiya urug’idan ikki hissa kichik va ikki yarim hissa engil bo’ladi, murtak ildizchasi esa kertikdan chiqib turmaydi. Maysalarining barglari oval shaklda, uchta-uchtadan joylashgan. Tupi 1,5 metrgacha o’sadi, kam shoxlaydi, ildizi uncha rivojlanmagan bo’ladi. Bargi yirik, to’pguli qalin. Dukkagi marjonsimon, uzunligi 5-12 santimetr bo’ladi. Bu o’t ham zaharli bo’lib, deyarli eshakmiyaday rivojlanadi (14-rasm).

O’zbekistondagi lalmi ekinzorlarda, yaylovlarda va pichanzorlarda bulardan boshqa kakra, oqquray, yovvoyi bug’doy, qormug’, pechak, mastak, toshbaqa toli, afsonak (gandamiya) kabi zaharli o’tlar ham uchraydi. Bu o’tlarning urug’i aralashgan donlardan ovqat yoki em uchun foydalanilganda odam yoki hayvon zaharlanishi mumkin. Zaharlanish alomatlari Zaharli o’tlarning urug’laridan quyidagi hollarda zaharlanish mumkin. 1. Zaharli o’tlarning urug’i aralashgan donning uni ovqatga ishlatilganda. 2. Dalani zaharli o’tlardan tozalamay turib, donli ekinlar kombayn bilan o’rilganda yanchilgan o’tlarning shirasi donga yopishadi; bunday donning uni odamlarning zaharlanishiga sabab bo’lishi mumkin. 3. Donni yanchish, tozalash va un qilish vaqtida zaharli o’tlarning barglari va urug’laridan uchgan chang o’pkaga kirganda. 4. Uy hayvonlariga zaharli o’tlarning urug’i, bargi, poyalari bo’lgan yoki zaharli changi yoxud shirasi yuqqan don chiqitlari, poxol, silos va pichan berilganida. O’tlardan zahar aralashgan ovqatni uzoq vaqt iste`mol qilish natijasida zaharlanish odatda asta sekin avj oladi. Kampirchopon, ko’kmaraz va eshakmiyaning zaharli moddalari non yopish va ovqat pishirishda ham o’z kuchini saqlaydi. Zaharlanish belgilari ichki organizmda katta kasallik o’zgarishlari paydo bo’lgachgina ko’rinadi. Kampirchopondan zaharlanganda toksik gepatoencefalit avj oladi (veterenarlarning fikricha kampirchopon otlarning “so’yliq” bilan kasallanishiga sabab bo’ladi). Ko’kmarazdan zaharlanganda ascitli toksik gepatit avj oladi. Kampirchopon va ko’kmarazning zaharli moddalari odam va uy hayvonlari organizmiga har-xil ta ь sir etadi. Ular qustiradi, ich ketkizadi, qon bosimini pasaytiradi, juda bo’shashtiradi, bosh aylantiradi va noxush qiladi. Bundan tashqari kampirchopondan zaharlanganda falaj bo’ladi, oyoqlarning tomiri tortishadi, bosh qimirlaydi, orqaga siltanadi va ko’zlar qimirlaydi. Ko’kmarazdan zaharlanganda jigar sezilarlik darajada zararlanadi va qorinda suv yig’iladi (sariq

suv paydo bo’ladi ); eshakmiyadan zaharlanganda, odatda, bosh og’riydi, o’zini mastga o’xshash sezadi ba ь zan tomirlar tortishadi. Zaharli o’tlarga qarshi kurash choralari Kampirchopon, ko’kmaraz va eshakmiya juda xavfli bo’lgani uchun zaharli o’tlar jumlasiga kiritilgan; shu sababli bu o’tlarni barcha dehqon, fermer xo’jaliklarda hamda aholi tomorqalaridan yo’qotish majburiydir. Kampirchopon, ko’kmazar va eshakmiya urug’i bo’lgan donni sotish, qayta ishlash yoki xo’jalikdan olib chiqish qat ь iy ta`qiqlangan. Zaharli o’tlar tarqalgan xo’jaliklardagi donni o’simliklar karantini davlat inspekciyasining ruxsati (fitosertifikati) bilangina olib chiqish mumkin. Zaharli o’tlarga qarshi kurashish choralarini ko’rish mas`uliyati dehqon, fermer xo’jaliklari rahbarlariga, tuman va viloyat Qishloq va suv xo’jaligi boshqarma boshliqlari, o’simliklarni ximoya qilish xizmati xodimlariga, o’simliklar karantin inspekciyasi shuningdek sanitar epedemiologik xizmati xodimlariga yuklangan. Karantin qoidalari buzilganda darhol karantin ispektoriga, tuman va viloyat qishloq va suv xo’jaligi boshqarmasiga xabar qilish kerak. Agrotexnik tadbirlar . Kampirchopon, ko’kmaraz va eshakmiyaga qarshi kurashish uchun lalmikor dehqonchilik madaniyatini keskin taraqqiy ettirish kerak, Har-bir viloyatda shudgor-chopiq qilinadigan ekinlar va o’t dalalarida (o’tlardan muttasil mo’l hosil olinadigan erlarda) almashlab ekishni amalga oshirish kerak, lalmi donli ekinlarni ekish me`yorini 15-20% oshirib ekish yo’llari bilan yo’q qilish kerak. İldiz bachkilaydigan o’tlarga va kampirchoponga qarshi kurashish uchun quyidagi sxemada ishlangan quruq shudgor usulini qo’llanish kerak. Hosil o’rib olinishi bilan ikki yaro’sli plug bilan 10-12 santimetr chuqurlikda yumshatiladi. Kuzda va ko’klamda o’tlar o’sib chiqqanda, to’pbarg hosil bo’lguncha shudgor 8-12 santimetr chuqurlikda bir necha marta yumshatiladi. İyulda shudgor 30 santimetr chuqurlikda haydaladi, lekin baronalanmaydi, o’tlarning o’sib chiqishiga qarab shudgor ikki yaro’sli plug bilan 10-12 santimetr chuqurlikda ikkinchi marta haydaladi va yana yuza yumshatiladi, Shu usulda

ishlangan shudgorlarga eng qulay erta muddatlarda faqat bohorgi bug’doy ekish kerak. Zaharli o’tlar bilan ifloslangan erlardagi donli ekinlarni zaharli o’tlarni daladan chiqarmay (o’tamay) turub kombayn bilan o’rish qa`tiy ta`qiqlangan. Hosilning o’z vaqtida o’rib olish donni zaharli o’tlarning, ayniqsa ko’kmaraz urug’lari aralashishdan saqlaydi. Chopiq qilinadigan almashlab ekishda chopiladigan dalalarga urug’ini olish yoki silos qilish uchun maxsar va kungaboqar ekish kerak. Bu dalalar o’suv davrida bir necha marta kul ь tivaciya qilinadi. Almashlab ekishda chopiq qilinadigan ekin, kuzgi ekindan oldin va bahorgi ekindan keyin ekilishi kerak. Kunjut va poliz ekinlarini zaxarli o’tlar, ayniqsa ko’p yillik zaharli o’tlar bo’lmagan erlarga ekish zarur. Donni tozalash. Don mahsulotlari kompaniyasining don qabul qilish maskanlari har bir don xo’jaligida don tozalash punktlari tashkil etadi va shu punklarni don tozalaydigan dvigatelli va transmissiya oddiy hamda murakkab mashinalar va zarur asbob o’skunalar bilan ta`minlaydi. G’allani kampirchopon va ko’kmarazninig butun urug’laridan tozalash qiyin emas. G’alla dumaloq va uzunchoq teshikli g’alvirlar komplekti bo’lgan VİM, OS-1 va OS-3 ro’sumli mashinalarda yaxshi tozalanadi. Lekin bundan oldin g’allani seyalkali “Triumf” ro’sumli saralagichdan o’tkazish shart. Kampirchoponning butun urug’i g’alvirning 5 millimetrlik dumaloq ko’zlaridan o’tmaydi. Tegishli kattalikdagi g’alvirni o’rnatib, donni kampirchoponning yorma urug’laridan ham tozalash kerak. Ko’kmarazning urug’i tariqdan maydaroq bo’ladi. Bu urug’ dastlab 2 va 1,5 mm-li dumaloq ko’zli g’alvirdan o’tkazib ajratiladi. Tariqni tozalash uchun VİM markali mashinaga shunday g’alvirlar va trierlarni ham o’rnatish kerak. Tariqni tegirmonda ishlatiladigan separatorda ko’kmaraz urug’idan butunlay tozalash mumkin.Obdon tozalangan va karantin laboratoriyasida, nazoraturug’lik laboratoriyasida tekshirib, zaharli o’tlar yo’qligi aniqlangan donnigina ovqat yoki ekish uchun berish mumkin. Zaharli o’tlar bilan ifloslangan erlardan kombaynlar bilan o’rilgan donning namunalarini (500 grammdan) urug’lik laboratoriyasida

kimyoviy tahlil qilish uchun topshirish kerak. Bunday donlarda zaharli o’tlarning shirasidan yuqqan alkoloidlar bo’lishi mumkin. Bunday donlardan foydalanish masalasini tahlildan keyingina hal etiladi.

Asosiy adabiyotlar: 1. O’simliklar karantining umumiy asoslari fanidan amaliy mashg’ulotlar. Us.ko’rsatma. ToshDAU, 2011. -48 b 2. Sheraliev A., Ulmasbaeva R. -Qishloq xo’jalik o’simliklari ekinlari karantini. (o’quv qo’llanma) «O’qituvchi» nashriyoti. Toshkent, 2007. -37 b 3. Xo’jaev Sh.T. O’simliklarni zararkunandalardan uyg’unlashgan himoya qilishning zamonaviy usul va vositalari. Toshkent, 2015 4. O’zbekiston Respublikasi xududini karantindagi zararkunandalari va begona o’tlardan muhofaza qilishga doir qonun xujjatlari. Toshkent, 1999. .Karimov İ.A. «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda». Toshkent, 2000.

Похожие

O’zbekiston Respublikasi xududida uchramaydigan karantin begona o’tlar

Strigalar karantin ituzumdoshlar oilasiga kiruvchi begona o’tlar

O’zbekiston Respublikasining karantin begona o’tlar bilan zararlanish holati

Bioenergetika fanining rivojlanishi va begona o’tlarni klassifikasiyasi to’g’risida tushuncha O’zbekistonda chegaralangan holda tarqalgan begona o’tlar

Karantin begona o’tlarni ekspertizasi