Қуббасимонлар аждоди Cониферопҳйта - Ботаника - Рефераты

Қуббасимонлар аждоди Cониферопҳйта

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4695.5 KB

Қуббасимонлар аждод и C ониферопҳйта Режа : 1. Кордаитларнинг келиб чиқиши ва тузилишидаги ўзига хос хусусиятлар. 2. Гинкго билобанинг тузилишидаги хусусиятлар. 3. Нинабарглиларнинг морфологик тузилиши, кўпайиши ва ҳозирги кунда тарқалган оилалари .

Кордаитлар тартиби — Cордаиталес Кордаитлар, асосан палеозой эрасида ўсиб, ҳозир қуриб битган ўсимликлар тартибидир. Уларнинг қолдиқлари юқори девондан юра давригача ҳосил бўлган қатламларда, айниқса перм-карбон давр қатламларида кўп учрайди. Тартибнинг энг яхши ўрганилган вакили Cордаитес авлодидир. Кордаитлар ( 96-расм ) баланд, лекин ингичка дарахт бўлиб, бўйи 30 м га етган. Танасининг учида қалин шохлар бўлиб, чизиқли лантсетсимон, чети бутун катта-катта оддий барглар чиқарган. Айрим турларида баргларининг узунлиги 1 м, эни 15 см бўлган. Баргларидан параллел, баъзан дихотомик шохланган томирлар ўтган. Танасида сербар ёғоч зонаси билан ўралган ўзак бўлган, ўша ёғоч қисми тузилиши жиҳатидан нинабарглиларнинг ёғоч қисмига ўхшаган. Кордаитлар камбий ҳалқаси ёрдамида иккиламчи тартибда қалинлаша олган. Микро- ва макроспорангийлар тўпланиб, тўпгул ҳосил қилган. Улар кичик-кичик спорофилл бошоқлари ёки қуббалари бор оддий ёки шохланган ўқдан иборат бўлиб, тўғридан-тўғри поянинг юқори қисмида турган ва барглар орасига бириккан. Оталик қуббаларида катта, лекин анча йўғон ўқ бўлган. Спираль ҳолда жойлашган тангачалар шу ўқда турган, ўша тангачаларнинг қўлтиқларида эса микроспорангийлар бўлган. Микроспорангийлар анча узун оёқчаларининг учида 2-3 тадан жой олган. Урғочи қуббалари ташқи кўринишидан эркак қуббаларига ўхшаса ҳам, ички тузилиши анча мураккаб бўлган. Уларда ҳам тангачали ўқ бўлган-у, лекин ўша тангачаларнинг қўлтиғида бир қанча майда баргли калта новдалар турган. Ҳар бир новданинг учида макроспорангий ёки уруғкуртак бўлган. Cйcас ёки Гинкгонинг уруғкуртаги қандай тузилган бўлса, бу уруғкуртак ҳам шундай тузилган (171- паcм). Уруғкуртакда нутселлусни ўраб турган қалин пўст бўлиб, юқори қисмидан архегонийларга жой берган эндосперм ёки гаметофит шу нутселлус ичида турган. Қоплағичнинг учи чўзиқ бўлиб, микропиле шу ердан жой олган. Нутселлуснинг устки томонида анча кенг чанг камераси бор, шу

камерадан микроспоралар топилган. Макроспоралар ичида бир тўда ҳужайраларни — антеридиал ва проталлиал ҳужайраларини кўрса бўлади. Оталаниш Cйcадалес ва Гинкгоалес дагидек юзага чиққан, яъни ҳаракатчан сперматозоидлар иштироки билан ўтган бўлса ажаб эмас, чунки ҳеч қаэрда чанг найчасидан қандай бўлмасин асар қолган эмас. Уруғкуртаклардан уруғли қирққулоқларнинг уруғига ўхшайдиган уруғлар пайдо бўлган. Гинкголар тартиби — Г и нк г оалес Гинкгоалес тартиби ҳозир Гинкгоаcэаэ деган атиги битта оилани ўз ичига олади, бу оиланинг бирдан-бир вакили гинкгодир (Гинкго билоба). Ўтмиш геологик даврларда бу тартиб анчагина формаларга эга бўлган. Г. билоба ҳозир ёввойи ҳолда учрамайди ва Хитой билан Японияда, шунингдек, Ғарбий Европанинг ботаника боғларида кўплаб ўстириладиган маданий ўсимлик сифатидагина маълум. Г. билоба ўсадиган дарахт бўлиб, баландлиги 30-40 м га, йўғонлиги 3-4 м га етади, пўстлоғи тўқ кул ранг ва силлиқ бўлиб, кейинчалик ҳар томонга ёйилиб кетадиган пирамидал шох-шаббаси бор. Гинкго таналари учидан зўр бериб шохлайди, шу билан бирга икки хил шохлар чиқаради: биринчи хиллари учида куртаги бор узун новдалар бўлиб, сийрак барглар билан қопланган, иккинчи хиллари узун новдалардан чиқадиган калта новдалар бўлиб, бир-бирига тақалиб турувчи тангачалар билан қопланган. Уларнинг учларидан бир даста барглар чиқади (97-расм). Гинкго барглари жуда ғалати: улар, одатда, икки бўлакка бўлинган учбурчак пластинкадан иборат бўлиб, узун бандга айланади; баъзан пластинка яхлит бўлади. Гинкго анатомик тузилиши жиҳатидан нинабарглиларга ўхшаб кетади. Унинг пояси камбий ҳалқаси ёрдами билан иккиламчи тартибда қалинлаша олади. Гинкго икки уйли ўсимликдир: унинг микро- ва макроспорангийлари ҳар хил индивидда ҳосил бўлади. Микроспорангийлари калта новдаларда пайдо бўлади; улар барг қўлтиқларидан ўсиб чиқадиган махсус „тўпгул" ларда тўп бўлиб туради. „Тўпгуллар” кучалалар кўринишида бўлиб, уларнинг ўқларидан микроспорангийлар жой олади,

микроспорангийлар узун оёқчада туради ва ҳар бир оёқчада, одатда, иккитадан бўлади. Спорангий билан оёқчаси микроспорофиллни ташкил қилади. Бу ўринда микроспорофилл, кўпинча, чангчи деб аталади. Макроспорангийлар ёки уруғкуртаклар ҳам барг қўлтиқларидаги калта новдачаларда ривожлаиади. Уруғкуртаклар узун оёқчанинг қалинлашган устки қисмида иккитадан бўлиб жойлашади. Уруғкуртаклар асосининг атрофида ҳалқасимон валик бор. Мана шу тузилмаларнинг ҳаммаси (уруғкуртак оёқча, валик) макроспорофилл деб қаралади. Гинкгонинг уруғкуртаги Cйcас уруғкуртагига ўхшаб тузилган. Унинг битта қалин қоплағичи бор, қоплағичнинг учи чўзилиб, икки паллали микропилега айланган. Қоплағич ичида нутселлус туради, унда эндосперм ёки архегонийли гаметофит бўлади. Нутселлуснинг учида чанг камераси ҳосил бўлади. Микроспоралар (чанглар) микроспорангий ичида тараққий қилади ва деворининг узунасига ёрилган жойидан тўкилиб, шамол билан уруғкуртакка ўтади ҳамда микропиле орқали чанг камерасига тушади. Микроспора, худди Cйcасдагидек, шу пайтда уч ҳужайрадан: проталлиал, антеридиал ҳужайралар ва чанг найчаси ҳосил қилувчи ҳужайрадан иборат бўлади. Шу ҳужайраларнинг сўнггиси чанг камерасидан калта чанг найчасига айланади, бу найча ингичка ўсимталари билан нутселлусга бирикади. Шу вақтнинг ўзида антеридиал ҳужайрадан бир тутам хивчини бор иккита йирик сперматозоид пайдо бўлади. Чанг найчасининг учи ёрилади ва сперматозоидлар чиқиб, аввал чанг камерасидаги суюқликка, ундан архегонийга ўтади ва тухум ҳужайраси билан қўшилиб, уни оталантиради. Отаниш чанг найчаси орқали архегонийга кирадиган ва харакатланмайдиган оталик ҳужайраси ёрдами билан юзага чиқади . Нинабарглилар тартиби — Cонифералес Бу тартибга оддий қарағай — Пинус силвестрис мисол бўла олади ( 98- расм ). Қарағай катта, адл дарахт бўлиб, бўйи 40 м гача боради. Ташқи кўриниши ўзи яшаб турган шароитга кўп даражада боғлиқдир. Ўрмон ичкарисида ўсадиган бўлса, танаси ингичка бўлиб, учидан ихчам шох-шабба

чиқаради, очиқ жойда ёки ўрмоннинг сийрак жойларида ўсадиган бўлса, танаси тезда шохланиб, шох-шаббалари ёйилиб кетади. Шохларининг учида ҳар йили янги чиқарадиган новдалар бор. Бу новдалар икки хил бўлади: бир хили узун ва қўнғир тангачалар билан қопланган бўлса, иккинчи хили калта бўлиб, ўша тангачалар қўлтиғидан жой олади ва учидан иккита нинасимон нинабарг чиқаради. Қарағай танасининг анатомик, тузилиши жуда характерлидир. Ўзак қисми жуда кам тараққий этган; камбий ҳалқаси ишлаб чиқарадиган иккиламчи ёғоч қисми эса бошдан-оёқ трахеидлардан тузилган, сув найлари йўқ. Бўйи баъзан 3-4 мм га борадиган трахеидларнинг радиал деворларида ғалати ҳошияли тешикчалар бўлади, трахеидлар йиллик ҳалқалар ҳосил қилади. Ҳар бир йиллик ҳалқада юпқа деворли сербар трахеиддан иборат баҳорги ёғоч билан қалин деворли камбар трахеиддан тузилган кузги ёғочни ажратиш мумкин. Ёғоч қисмидан бир талай ўзак нурларн ўтган, улардан ташқари, ёғоч қисмида ҳамма вақт смола йўллари бўлади. Камбий қатлами ёғоч қисмини тангачасимон пўст билан қопланган юпқа пўстлоқдан ажратиб туради. Қарағайнинг эркак қуббалари тўпланиб, бошоқсимон қалин “тўпгул”лар хосил қилади, улар шу йилги узун новдаларнинг асосида туради. “Тўпгул”лар, бир-бирига зич тақалган айрим қуббалардан иборатдир. Ҳар бир қубба тангачалар қўлтиғида, калта новдалар ўрнида пайдо бўлади. Эркак қуббасининг ўртасидан ўқ ўтади, микроспорофиллар ёки чангчилар шу ўққа бирикади. Микроспорофилл шаклан тангачага ўхшаган бўлиб, пардасимон ташқи учи юқорига қайрилган. Тангачанинг пастки томонида иккита микроспорангий (чангдон) бор. Ҳар бир микроспорофиллга ўқдан сув найлари боғлами ўтади. Микроспорангий ичида бир талай микроспоралар ёки чанглар бўлади. Қарағайда уларнинг кўриниши жуда характерлидир. Микроспоралар думалоқ бўлиб, икки қават пўстга: ички, юпқа пўст — интина билан ташқи, қалин пўст —экзинага ўралиб туради. Экзина микроспораларнинг ён томонларидан жой оладиган тўрсимон иккита катта пуфак ҳосил қилади. Пуфакларнинг ичи хаво билан тўлган, шунга кўра қарағай чанги шамолда осон тарқалиб, чангланишга сабаб

бўлади. Микроспора моддаси қуюқ плазма билан ядродан иборат. Микроспоралар чангдон очилмасданоқ, унинг ичида уна бошлайди. Уларнинг униши шундан иборатки, микроспора ичида кичкина-кичкина иккита проталлиал ҳужайра пайдо бўлади, лекин бу ҳужайралар тез орада йўқолиб кетади. Бу эркак гаметофитнинг бирдан-бир вегетатив ҳужайрасидир. Кейин чанг ичида антеридиал ҳужайра пайдо бўлади, бу ҳужайра чанг пўсти ёнида туради. Шу вақтда чангдон девори ёрилади ва икки ҳужайрали босқичда бўлган шу чанг шамол билан урғочи қуббаларга бориб тушади. Урғочи қуббалари узун новда учида битта ёки иккитадан вужудга келади. Уларда ҳам, худди эркак қуббалардагига ўхшаш, ўртасидан ўқ ўтади, бу ўққа тангачалар бириккан бўлади. Қопловчи тангача деган кичкина тангача тўғридан-тўғри ўкда туради. Шу тангача қўлтиғида, чети йўғон тортган бирмунча этдор ва йирик тангача — мева берувчи ёки уруғ берувчи тангача бор. Бу тангачада, чунончи, унинг устки томонида, асосига яқин жойда иккита уруғкуртак жойлашган бўлиб, улар тешикчалари (микропилеси) билан пастга, бирикиш жойига қараб туради. Шаклан ўзгарган макроспорангийдан иборат уруғкуртак кичкина овал тана кўринишида бўлади ( 99-расм ). Уруғкуртак узунасига кесиб қаралса, қуйидагича тузилганлигини кўрамиз. Уруғкуртакнинг марказида юпқа деворли ҳужайралардан тузилгаи эндосперм ёки гаметофит бор. Унинг юқори қисмида (микропилега қараган томонида) архегонийлар туради. Ҳар бир архегоний битта катта ядроли йирик тухум ҳужайрасидан ва қаттиқ плазмадан иборат. Тухум ҳужайраси устида кичкина қорин канал ҳужайраси ётади, лекин бу ҳужайра тез орада йўқолиб кетади. Эндосперм нутселлус билан ўралган, нутселлус устида уруғкуртакни ўраб, нутселлуснинг пастки томони билан қўшилиб ўсадиган қоплағич бор. Қоплағичнинг учида микропиле бор. Спора микропиледан нутселлусга тушади ва шу ерда ўса бошлайди. Унинг ҳужайраси чўзилиб, чанг найчасига айланади ва кейин нутселлус эндосперм орқали архегонийга ўтади. Антеридиал ҳужайра иккита генератив (жинсий) ҳужайраси — чангчини пайдо қилади, булар чанг

найчаларидан тухум ҳужайрага тушади. Кейин чанг найчаси ёрилади, оталик ядросининг бири тухум ҳужайраси билан қўшилиб, уни оталантиради. Оталанган тухум ҳужайрасидан эмбрион пайдо бўлади. Унинг ривожланиши анча мураккаб. Унда узун осилма ҳосил бўлади, осилма ўсиб, эмбрионни эндоспермга яқинлаштириб қўяди. Эмбрион эндоспермда узил-кесил ташкил топади. Уруғкуртакдан уруғ пайдо бўлади; қоплағич уруғ пўстига, нутселлус — эндоспермни ўраб оладиган юпқа пардага айланади. Эндосперм запас озиқ моддалар билан, асосан ёғ билан тўлади; кейинчалик уруғ унганда ёш ўсимлик шу озиқ моддалар ҳисобига озиқланади. Қарағай уруғларида шамолда тарқалишни осонлаштирадиган тиниқ қанотча бор. Қарағай қуббалари икки йилда пишиб етилади. Чангланиш июнь ойида бўлиб ўтади ва нутселлусга ёпишган чанг келгуси йилгача қолиб кетади. Келгуси йил ёзда чанг унади, кейин оталаниш содир бўлиб, эмбрион ва уруғ ривожланади. Шу билан бирга қубба ўсади ва кузга келиб, уруғлар пишгандан кейин яшил ранги йўқолиб, қўнғир бўлиб қолади. Унинг тангачалари ажралиб, уруғлари сочилади. Бундан кўринадики, Cйcас қандай ривожланса, қарағайнинг ривожланиш тсикли ҳам худди шундай ўтади, муҳим фарқ шундаки, қарағайда оталаниш ҳаракатсиз оталик ядролари иштироки билан юзага келади ва чанг найчаси шу ядроларни тухум ҳужайрасига ўтказадиган орган ўрнини босади. Саговникларда оталантирадиган элементлар ҳаракатчан сперматозоидлардан иборат бўлиб, чанг найчаси униб келаётган чангни нутселлусга бириктириб туриш учунгина хизмат қилади. Насллар саговниклардагидек галланади. Нинабарглилар саговниклардан фарқ қилиб, ер юзининг, асосан ўртача ва совуқ иқлимли зоналарида ўсади ва ўша жойларда катта-катта ўрмонлар ҳосил қилади. Шу билан бирга, улар қутб доирасидан ҳам ўтиб, қутбларгача, яъни ўсимликлар ўсмайдиган ўлкалар чегарасигача боради. Cонифералес систематикада бир қанча оилаларга бўлинади.

А. Уруғкуртаклари якка-якка туради ёки бир нечтаси ғуж бўлиб жой олади. Мева берувчи тангачалари тараққий этмайди, асл қуббалар ҳосил бўлмайди. Тисслар оиласи — Тахасеае Бу оила вакилларининг уруғкуртаклари, новдаларининг учида якка-якка туради, оталангандан кейин уруғкуртакларининг асосидан “Уруғни ўраб олган очиқ қизил рангли этдор тангача чиқади. Бу оилага Кавказ ва Қрим ўрмонларида учрайдиган тисс (Тахус баccата) киради. Унинг ёғочи қаттиқ бўлганлигидан токар ишида жуда қадр килинади. Шу муносабат билан тисс кўплаб қирқилиб кетган, ҳозир жуда кам учрайдиган дарахт бўлиб қолган. Тахус баccатага яқин турадиган Т. cуспидата Узоқ Шарқда ўсади, бу дарахт ўша жойда ҳали ҳам анча кўп учрайди. Тисс икки уйли ўсимликдир, унинг уруғларидан бошқа хамма қисмлари заҳарли. Подокарпуслар оиласи — Подоcарпаcэаэ Бу оилага кирувчи ўсимликларнинг урғочи қуббалари этдор, спорофиллари бор майда новдалардан иборат, улардан биттаси ёки иккитасида этдор парда билан ўралган битта уруғкуртак бўлади. Подоcарпус авлодининг турлари Австралияда, Янги Зеландияда ва тропик Осиёнинг тоғларида қалин ўрмонлар хосил қилади. Б. Оналик қуббалари бир талай спорофиллардан иборат бўлиб, уларнинг устки томонида битта, иккита ёки бир нечта уруғкуртаги бор. Оталанганидан кейин мева берувчи тангачалари, ёғочга айланади, баъзан серсув бўлиб қолади, шунда урғочи қуббаси мева шаклига киради. Бу группанинг асосий оилалари қуйидагилардир: Араукариялар оиласи — Аратиcариаcэаэ Мева берувчи тангачада тешиги пастга қараган битта уруғкуртаги бор. Янги Зеландия, Филиппин ва Малайя оролларида учрайдиган Агатҳис (Даммара) авлодидан дамара лаки (копал) олинади. Арауcариа Жанубий Америкада катта-катта ўрмонлар ҳосил қилади.

Қарағайлар оиласи — Пинаcэаэ Бу оиланинг характерли вакили Пинус — қарағай авлодидир, юқорида таърифланган Р. силвестрис шу авлодга киради. Бу — бизда жуда ҳам кенг тарқалган оиладир. Нинабарглиларнинг ҳаммаси амалий жиҳатдан жуда муҳим ҳисобланади, чунки улар аъло даражали қурилиш материаллари ва улардан бир қанча қимматли маҳсулотлар: смола, қорамой, терпентин, канифол, ёғ олинади ва ҳоказо. Таксодиумлар оиласи — Таходиаcэаэ Мева берувчи тангачалари 2-9 та уруғкуртак чиқаради ва спиральсимон жойлашади. Бу оиланинг энг машҳур вакили Шимолий Америкадаги мамонт дарахтидир (веллингтония — Сеқуоиа гигантеа). Бу дарахт ер юзидаги энг катта дарахт бўлиб, бўйи 100-150 м гача, йўғонлиги 12 м гача бўлади ва 1500 йилгача яшайди. Ботқоқ сарви (Таходиум дистичум) ҳам шу оилага киради (СЪҲимолий Америка), бу дарахт ҳам мамонт дарахти каби йирик бўлиб, бўйи 40 м га, йўғонлиги 3 м га боради. Сарвлар оиласи — Cупрессаcэаэ Бу оила вакиллари баргларининг қарама-қарши ёки ҳалқасимон жойлашганлиги, баъзан нинага, кўпинча тангачага ўхшаган бўлиши билан таърифланади. Мева берувчи тангачалари қоплағич тангачалари билан қўшилиб ўсади ва битта қубба тангачасини ҳосил қилади. Бу оилага Қрим ва Кавказда кўп ўстириладиган сарв дарахти (Cупрессус, Cупрессус семпервиренс), истироҳат боғларида экиладиган туйя (Тҳужа) ва арча (Жуниперус) киради. Арча шу билан таърифланадики, мева берувчи тангачалари этдор бўлиб, қуббаси мевага ўхшаб туради. Россиянинг Европа қисми ва Сибир ўрмонларида Ж. cоммунис учрайди, бу ўсимлик бута ҳоли- да, баъзан дарахт ҳолида бўлади. Арктикада унинг бошқа тури (Ж. нана) ўсади, бу ўсимлик поялар устида пастак бутазорлар ҳосил қилади. Қрим билан Кавказда қизил арча (Ж. охйcэдрус) учрайди. Ж. Сабина — казак арчаси — тангачасимон майда-майда нинабаргли пастак бута ўсимлиги Қрим ва Россия Европа қисмининг жануби-шарқидаги тошли ва оҳакли қуруқ

қояларда ўсади. Сибир ва Туркманистон тоғларида шу ўсимликка ўхшаган Ж. псеудосабина, ер бағирлаб ўсадиган пастак бута учрайди. Шимолий Америкада кўп тарқалган қалам дарахтини (Ж. виргиниана) ҳам айтиб ўтамиз, унинг ёғоч қисмидан қалам тайёрланади. Нинабарглиларнинг амалий аҳамияти жуда катта, улар аъло даражали қурилиш материали ўрнини босадиган ёғочи хилма-хил мақсадларда ишлатилади; ҳар хил буюмлар ясаш, тселлюлозали қоғоз массаси тайёрлаш, писта кўмир олиш учун ҳам ёғочидан фойдаланилади. Ўрмонзор областларда нинабарглилар ёғочи ўтин қилиб, кўплаб ёқилади. Нинабаргли дарахтларда смола бор, ундан терпентин ва канифол олинади; ошловчи моддалари бор пўстлоқлари тери ошлашда ишлатилади. Сибир кедри, пиния ва араукарияга ўхшаган баъзи нинабарглиларнинг йирик-йирик уруғлари овқатга ишлатилади; улардан ёғ ҳам олинади. Нинабарглилар манзарали ўсимликлар ўрнида ҳам кўп ўстирилади.

96-расм . Кордаит . 1 – кордаитнинг умумий кўрини ши; 2 – новдаси: б – барглари, қ – қуббалар тўплами, вк – вегетатив куртак. 12 б вк қ

97 - rasm . Ginkgo biloba : 1 – urg ‘ ochi gulli novdasi ; 2 – urg ‘ ochi guli ; 3 – erkak gulli novdasi ; 4 – bargi; 5 – urug‘kurtagining bo‘yiga kasmasi; 6 – pishib yetilgan urug‘i; 7 – urug‘ining kesmasi; 8 – arxegoniysi (katta qilib ko‘rsatilgan): о – tuxumdonining yadrosi; q – qorin kanal hujayrasi.1 2 3 4 5 6 7 8 oq

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 56 O! R! 7 89 10 98-rasm . Q ara g‘ ayning (Pinus sylvestris) rivojlanish sikli: Gametofit : 1 – mikrospora; 2 – megaspora; 3 – ur g‘ ochi gametofit; 4 – erkak gametofit; 5 – ar-xegoniyli uru g‘ kurtak; 6 – spermiyli changchi naychasining uchi; O! – otalanish. Sporofit : 1, 2 – sporofit rivojlanishining boshlan g‘ ich davri; 3 – uru g‘ (umumiy k o‘ rinishi va kesimi); 4 – yosh sporofit; 5 – yetilgan sporofit; 6 – q ubbali shoxcha; 7 – ur g‘ ochi q ubba; 8 – erkak q ubba; 9 – mikrosporangiyli mikrosporofill; 10 – megasporangiyli megasporofill; R! – reduksion b o‘ linish.

1 2 3 467 89 99-rasm . Q ara g‘ ay (Pinus sylvestris) uru g‘ ining unib chi q ishi : 1 – uru g‘ kurtagining sxematik kesimi; 2 – uru g‘ kurtagining kesimi; 3 – uru g‘ kurtagining yu q ori q ismidagi arxegoniy va chang nayi; 4 – otalanishi; 5-9 – embrionning rivojlanishi. 5

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976. 5. Худойқулов С. М., Назаренко Л. Н . Ўсимликлар систематикасидан амалий машғулот. “Ўқитувчи”, Тошкент, 1984. 6. Зокиров К. З., Жамолхонов Х. А . Ботаникадан русча-ўзбекча энциклопедик луғат. И том. “Ўқитувчи” Тошкент, 1973.

Похожие

Очиқ уруғлилар бўлими Гймноспермаэ Саговниклар аждоди Cйcадопҳйта

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари

Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта

Ёпиқ уруғлилар Ангиоспермаэ ёки гулли ўсимликлар Гйноэcиатаэ

Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari