Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari - Ботаника - Рефераты

Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

Yuksak o'simliklarning organlari to`qimalari va funksional tizimlari Reja: 1. O'simlik hujayrasining kimyoviy tarkibi 2. O'simlikdagi zahira moddalar.

Yuksak o'simliklarning tanasi ikkita katta qismdan ya'ni poya va ildizdan iborat, bo'lib ular o'simlikning asosiy o'zagini (o'qini) tashkil qiladi. Poya novda, barg, vegetativ kurtaklar (apikal va yon), gullar va mevalarni o'z ichiga olsa, ildiz tizimi- asosiy, yon va qo'shimcha ildizlardan tashkil topgan. Poya -tayanch va o'tkazuvchanlik vazifasini, ko'pchilik o'simliklarda esa vegetativ ko'payish organi hisoblanadi. Barg- havodan oziqlanuvchi maxsus organ bo'lib fotosintez, gaz almashinuvi va transpiratsiya jarayonlarini amalga oshiradi. Ildiz- tuproqdan oziq tortuvchi maxsus organ bo'lib suv va mineral tuzlarni yutadi hamda O'simlikning tuproqga birikib mustahkam turishi uchun xizmat qiladi. Vegetativ kurtaklar poyaning o'sishi va shoxlashi uchun xizmat qiladi. Generativ organlar esa o'simlikning jinsiy ko'payishi uchun xizmat qiladi. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan organlarning har biri bir nechta to'qimalardan, ya'ni ma'lum bir fiziologik vazifani bajaruvchi va morfologik tuzilishi jihatidan o'xshash hamda ushbu fiziologik funksiyani bajarilishini ta'minlovchi hujayralar guruhidan iboratdir. Masalan, qoplovchi to'qimalarga epidermis, rizoderma, periderma va boshqalar misol bo'lishi mumkin. O'simliklarda butun organizm uchun xos bo'lgan funksional tizimlar ham mavjud. Ushbu funksional tizimlarning har biri maxsus hujayralar va bir nechta tip to'qimalardan tashkil topgan. Bular avtotrof tizim (barglar), tuproqdan oziqlanish (ildizlar) O'simlikning ichki organi sifatida qarash mumkin bo'lgan o'tkazuvchi tizim tomirlari, tayanch tizimi (mexanik va boshq. to'qimalar), harakatlantiruvchi tizim (cho'zilish zonasi va qaytar turgor-plazmoliz holati hujayralari). O'simlik organizmining barcha xususiyatlari uning oziqlanishi bilan bog'liqdir. O'simliklarning hayvonlar singari oziq qidirishi shart emas. Chunki uning oziqlanishi uchun zarur CO 2 suv, mineral tuzlar va yorug'lik o'simliO'simlik organizmining asosiy funksiyalari va ular orasidagi o'zaro aloqani quyidagi sxema orqali ifodalash mumkin:

Sxemadan ko'rinib turibdiki, ushbu tashiluv hujayralari bir-biri bilan hujayra devorlari va plazmodesmalar bilan tutashgan bo'lib o'simliklar moddalar almashinuvining markazida ularning tashiluvi turibdi va u o'simliklar tanasida uzluksiz bir necha bosqichlardan iboratdir. Apoplast bo'yicha ya'ni hujayra oraliqlari va hujayra devorlari hosil bo'lishi davrida va simplast bo'yicha hamda ehtimol endoplast bo'yicha, ya'ni ER uzluksiz sisternalari bo'yicha. Ammo moddalarning uzoqqa tashiluvining asosiy yo'li bo'lib ksilema va flozma to'qimalaridan tashkil topgan o’tkazuvchi tizimlar hisoblanadi. Binobarin, yuksak o'simliklar murakkab biologik tizim bo'lib uning funksional faolligi 10-15 dona organning va 30-40 dona maxsus to'qimalarning hamda bir necha o'n guruh hujayralarning faoliyati tufayli ta'minlanadi. Yopiq urug'lilarda hujayralarning 80 donaga yaqin hujayra tiplari qatnashadi. Solishtirish uchun aytish mumkinki, sodda hayvonlarning eng birinchi vakillaridan bo'lgan gidraning tanasi ikkita to'qimadan, ya'ni ektoderma va endodermadan iborat bo'lib ularning tarkibiga 10 dona atrofidagi har xil hujayralar kiradi. Chuvalchanglarda esa 10-12 dona atrofidagi maxsus to'qimalar farqlanadi.

O'simlik hujayrasining kimyoviy tarkibi O'simlik hujayrasi ham xuddi hayvon hujayrasi kabi organik va anorganik moddalardan iborat. Suv va boshqa anorganik moddalar hujayraning asosiy qismini tashkil qiladi. Organik moddalardan oqsillar, uglevodlar o'simlik hayotida o'ta muhim vazifani bajaradi. Organik moddalar tarkibida uglerod, kislorod, vodorod va azot ko'proq uchraydi, shuning uchun ularni organogenlar deyiladi. Uglerod-45%, kislorod-42%, vodorod-6,5% va azot-1,5%. O'simlik qoldiqlari kuydirilganda kul tarkibida bir qator elementlarning oksidlari qoladi. Bularni barchasi o'simlik quruq massasini besh foizini tashkil qilishi mumkin. Bundan tashqari kul tarkibida juda oz miqdorda bo'lsada, mis, molibden, rux, marganes kabi elementlar uchraydi. Ularni mikroelementlar deb ataladi. O'simlikdagi zahira moddalar. Ular asosan ikki xil bo'ladi. Birinchisi-azotsiz birikmalar bo'lib ularga uglevodlar va yog'lar kiradi. Ikkinchisi oqsil birikmalaridir. Uglevodlar C, H, O dan tashkil topadi va ularning eng ko'p tarqalgan formasi-kraxmal-(C 6 H 10 O 5 ) n . U o'simliklarda fotosintez jarayonida hosil bo'ladi va kraxmal donachalari ko'rinishida to'planadi. Sholida-80%, bug'doyda 60- 70%, amarantda-60-65%, kartoshkada-20% kraxmal uchraydi. Kraxmal suvda erimaydi, ammo kolloid eritma hosil qiladi. Kraxmalga yod bilan sifatli reaksiya qilinganida uning ko'k rangga bo'yalishi kuzatiladi. Kraxmal hujayralardagi amilaza fermentlari ta'sirida dekstran va maltozagacha parchalanadi. amilaza (C 6 H 10 O 5 ) n + H 2 O C 12 H 22 O 11 Polisaxaridlarga kraxmaldan tashqari sellyuloza ham kiradi. U o'simlik hujayra po'stining asosini tashkil qiladi. Bargning 15-25%, yog'ochning-50%, paxta tolasining-90% sellyulozadan iborat. Sellyuloza suvda erimaydi. Gemisellyuloza ham hujayra po'stining asosiga kiradi, suvda erimaydi, ishqorlarda yaxshi eriydi. U o'simliklarning yog'ochlik qismida ko'p uchraydi. Pektin moddasi ham polisaxaridlardir. Ular mevalarda, poyalarda uchraydi. Hujayralarni o'zaro biriktirishda ishtirok etadi.

Zahira moddalarga anulin ham kiradi. U hujayra shirasida erigan holda uchraydi. Anulinning monomeri fruktoza hisoblanadi va anulaza fermenti ta'sirida hosil bo'ladi: amilaza (C 6 H 10 O 5 ) n +nH 2 O nC 6 H 12 O 6 fruktoza Anulin ko'pincha o'simliklarning ildiz va tuganaklarida uchraydi. Masalan, murakkabguldoshlar oilasiga mansub bo'lgan o'simliklardan topanamburning ildizmevasida ko'p uchraydi. Saxaroza esa disaxaridlarga mansub bo'lib, qand lavlagi va shakarqamishda zahira holda to'planadi. Glyukoza tabiatda monosaxaridlarning eng ko'p uchrovchi vakili bo'lib, uzumda 18% qand holida yig'ilishi mumkin. Lipidlar. Ularga yog' va yog'simon moddalar kiradi. Ular suvda erimaydi, asosan organik erituvchilarda (efir, aseton, benzol va h.k.) yaxshi eriydi. Lipidlar yog'lar, mumlar, fosfatidlar, glyukolipidlarga bo'linadi. Yog'lar o'simlikda ko'proq zaharli modda sifatida uchraydi. Chigitda-23%, kungaboqarda-25-40%, kunjutda-55%, bug'doyda-2%, amarantda-7% bo'ladi. Yog'larning faqatgina 1% tuzilma xarakterga ega. Yog'lar uglevodlar va oqsillarga nisbatan yuqori kaloriyali hisoblanadi. Shuning uchun nafas olish jarayonidagi oksidlanishda ko'proq energiya ajratadi. Masalan, 1 g yog'da 37,5 kJ energiya bo'ladi. Yog'lar lipaza fermenti ta'sirida o'zlarining tarkibiy qismi bo'lgan glitserin va yog' kislotalariga parchalanadi. Yog' kislotalari to'yingan va to'yinmagan kislotadan iborat. To'yinmagan yog' kislotalariga oleat (C 18 H 34 O 2 ), linolat (C 18 H 32 O 2 ), linoleat (C 18 H 30 O 2 ) kirsa, to'yingan yog' kislotalariga palmitat (C 18 H 24 O 2 ) kiradi. O'simlik tarkibidagi yog'larning 98% uchglitseridlardan iborat. Bir va ikki glitseridlar juda kam uchraydi. Yog'larning qolgan 1-2% erkin yog' kislotalari, karotanoidlar va vitaminlardan iborat.

Mumlar. O'simliklarning bargi, mevasi va yosh novdalarida juda oz miqdorida bo'lib neytral lipidlarga talluqlidir. Mevalarni saqlash davomida buzilishini kamayishi aynan mumlarga bog'liq. Mumlar bir atomli spirtlar va yog' kislotalarining efiri bo'lib, rangi har xil hamda qattiq moddadir. Mumlar o'simliklarni suvsizlanishdan, namlanishdan va mikroblar ta'siridan himoya qiladi. Fosfatidlar. Ular yog'simon moddalar bo'lib, oqsillar bilan birikib lipoproteinli membranalar hosil qiladi. Moyli o'simliklarda ko'p uchraydi. Masalan chigitda- 18% bo'lsa, bug'doyda-0,4% bo'ladi. Glikolipidlar -murakkab modda bo'lib, lipidlarning uglevodlar bilan hosil qilgan birikmasidan iborat. Uglevodlar tarkibidan galaktoza uchraydi. Glikolipidlar barglarda ko'p bo'lib, zahira moddasi holida ham to'planishi mumkin. Oqsillar. Ular azot tutuvchi murakkab birikmalar bo'lib, zahiraga aleyron ko'rinishida yig'iladi. Ma'lumki, aleyron donachalari bu qurib qolgan vakuolalardir, ular ko'pincha urug'larda uchraydi. Oqsillar proteolatik fermentlar ta'sirida parchalanib erkin aminokislotalarga parchalanadi. Oqsillar bug'doyda 13-15%, chigitda-35-40%, amarantda-19-21% bo'lsa, asosan dukkakli o'simliklar donida ko'p miqdorda uchraydi. Organik kislotalar. Ularga atsetit, olma, uzum, oksalat va limon kislotalarini misol qilish mumkin. Organik kislotalar o'simliklarda moddalar almashinuvida, xususan nafas olishda muhim rol o'ynaydi. Ularning hujayra shirasida ko'proq to'planishi nordon ta'mni beradi. Oshlovchi moddalar. Murakkab birikmalar bo'lib, asosan oqsillar bilan bog'langan bo'ladi. Oshlovchi moddalar fermentativ parchalanganda qand moddalari hosil bo'ladi. Oshlovchi moddalar asosan mikroblardan himoya vazifasini bajaradi shuningdek, nafas olish jarayonidagi oksidlanish reaksiyalarida ishtirok etadi. Pigmentlar. Hujayra shirasida ko'pincha erigan holda bo'yovchi moddalar pigmentlar uchraydi. Bulardan anchagina keng tarqalgani antosian hisoblanadi. Antosian kislotali muhitda qizil rangda bo'lsa, ishqoriy muhitda ko'k rangda

bo'ladi. O'simliklarning gullash davrida gullarning o'z rangini o'zgartirishi antotsian moddasining miqdoriga bog'liq. Alkaloidlar. Ular azot tutuvchi zaharli moddalarga kiradi. Alkaloidlarga moddalar almashinuvining mahsulotlari deb qaraladi. Bularga morfin, atropin, gossipol va boshqalar kiradi. Fitonsidlar. O'simliklarda hosil bo'luvchi organik moddalar bo'lib bakteritsidlik xususiyatiga ega. Fitonsidlar-tabiiy antibiotiklardir. O'simliklarni mikroorganizmlardan, hasharotlardan, zamburug' va sodda hayvonlardan himoya qiladi. Kimyoviy tabiatiga ko'ra fitonsidlar efir moylari, organik kislotalar, aminokislota va alkaloidlar bo'lishi mumkin. Ular suyuq va gazsimon bo'ladi. Piyozdan allitsin antibiotigi ajratib olingan, suvda yomon eriydi. Fitonsidlar odam va hayvonlarda kasallik tarqatuvchi patogenlarga ham ta'sir etadi. Fitoaleksinlar. Ular patogen makroorganizmlar ta'sirida hosil bo'luvchi, mikroblar faoliyatini to'xtatuvchi kichik molekulali moddalardir. Fitoaleksanlar kimyoviy jihatdan izoflavonoid, seskviterpenlar polipeptidlar hosilalari hisoblanadi. Shu vaqtgacha 20-ga yaqin fitoaleksanlar o'rganilgan. Kristallar. O'simlik barglarida hosil bo'ladi, bularga kalsiy oksalat, kalsiy karbonat va boshqalar kiradi va ular vakuolalarda uchraydi. Asosiy vazifasi o'simliklardagi ortiqcha kalsiyni neytrallashdan iborat. Chunki, ortiqcha kalsiy ionlari ta'sirida sitoplazma qovushqoqligi ortib zichlashadi va moddalar almashinuvi pasayadi.

Похожие

Yuksak o’simliklarning vegetativ organlari. Ildiz. Ildiz morfologiyasi va vazifalari

O'simliklarning o'sishi va rivojlanishi

O'simliklarning gazlarga chidamliligi

O'simliklarning ko'payish fiziologiyasi

O'simliklarning vegetative ko'payishi