Yuksak o’simliklarning vegetativ organlari. Ildiz. Ildiz morfologiyasi va vazifalari - Ботаника - Рефераты

Yuksak o’simliklarning vegetativ organlari. Ildiz. Ildiz morfologiyasi va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

276 KB

Yuksak o’simliklarning vegetativ organlari. Ildiz. Ildiz morfologiyasi va vazifalari R e j a : 1. Ildizning ta’rifi va vazifalari 2. Ildizning morfologiyasi 3. Ildizning birlamchi anatomik tuzilishi. 4. Ildizning ikkilamchi anatomik tuzilishi 5. Ildizning metamorfozlari. 6. Mikoriza. 7. Tugunak bakteriyalar

Asosiy tushunchalar: ildiz qini, bo’linish, o’sish, shimish va o’tkazuvchi zonalar, epiblema, dermatogen, ekzoderma, mezoderma, endoderma, markaziy silindr, birlamchi po’stloq proto -, va metaksilema, proto -, va matafloema. o’zak nurlari, metamorfoz (bir shaklni boshqa shaklga o’tishi), ildizmevalar, tugunak ildizlar, etdor ildizlar, tayanch, taxtasimon, soxta, nafas oluvchi, ilashuvchi va havo ildizlari. Mikoriza (zamburug’, ildiz ya’ni o’zaro hamkorlikning bir ko’rinishi). Odatdagi tuzilishi bo’yicha ildizlar yuksak o’simliklarning (moxlardan tashqari) yer ostki organi hisoblanib, u o’simlikning tadrijiy rivojlanishida quruqlikka chiqishi tufayli hosil bo’lgan. Ildiz quyidagi vazifalarni bajaradi: 1).tuproqdan suv va unda erigan moddalarni o’zlashtiradi; 2) ildiz yordamida o’simlik tuproqqa mustahkam birikadi; 3) ildizda turli moddalar hosil bo’ladi (aminokislotalar, gormonlar, alkaloidalar va boshqalar); 4) oziq moddalar zapas holda to’planadi; 5) ildizlar vegetativ ko’payish uchun xizmat qiladi; 6) ildizlar tuproqdagi boshqa o’simlik organizmlariga (mikroorganizmlar va zamburug’larga) ham ta’sir etadi.Ildizning yuqorida sanab o’tilgan vazifalari normal rivojlangan ildizlar uchun xosdir. Ildizning tuproqdan suv va unda erigan mineral moddalarni o’zlashtirishi uning asosiy va biologik jihatdan muhim vazifasi hisoblanib, bu uning ichki va tashqi tuzilishini belgilaydi. Ildizning eng uchki qismida apikal meristema hujayralar tashqi tomonidan ildiz qini bilan o’ralgan. Ildiz qini konussimon qalqon shaklida bo’lib, bir–birlari bilan kuchsiz bog’langan yupqa po’stli, bir oz cho’ziq va nozik hujayralardan tashkil topgan. Ildiz o’q organ, u shoxlanish xususiyatiga ega bo’lgani uchun nisbatan katta yuza hosil kiladi. Bu uz navbatida ildizni tuproq bilan o’zaro ta’sirini oshiradi va suv shimishni yengillashtiradi. Ildizning umumiy yuzasi yer ustki organlarga nisbatan oriq bo’ladi, tez usishi va shoxlanishi natijasida katta maydonlarni egallab oladi. Dastlabki ildiz o’simlikning urug’idagi murtakda rivojlanadi. Undagi asosiy

va yon ildizlar shakllanib ular ham o’z navbatida shoxlanib ketadi. Ana shunday ildiz tizimi ikki pallali o’simliklar uchun xosdir. Bir pallali o’simliklarda asosiy ildiz uncha o’smaydi va nobud bo’ladi, ildiz tizimi esa poyaning ostki qismidan rivojlangan qo’shimcha ildizlardan tashkil topadi. Bunday ildizlar rivojlanish darajasi bo’yicha deyarli bir xil, ular popuksimon ildiz tizimini hosil qiladi. Ildizlar odatda silindrsimon shaklda bo’lib, o’q organlar uchun xos bo’lgan radial simmetriyali tuzilishga ega. Bargsiz ba’zi bar o’simliklarda ildizlar qo’shimcha kurtak hosil qiladi va ulardan qo’shimcha novdalar shakllanadi. Ildizning uchi ildiz qini bilan himoyalangan, uning ostida o’sish nuqtasi joylashgan. Ildiz vegetativ organ sifatida ana shunday morfologik belgilar bilan tavsiflanadi. Ildiz qini ostida meristematik xarakterdagi hujayralardan iborat bo’linish zonasi joylashgan. Deyarli barcha bo’linuvchi hujayralar ana shu zonaga joylashgan va taxmina 1 mm o’lchamga ega. Bo’linish zonasi ildizchaning sariq rangda bo’lishi, uning hujayralari sitoplazma bilan to’lib turishi va vakuolalarning bo’lmasligi bilan ajralib turadi. Ildizning uchki qismida bo’linish zonasidan keyin o’sish zonasi joylashadi. Bu zonada hujayralar ildiz o’qiga nisbatan parallel yo’nalishda bo’lib, kuchli ravishda yiriklashadi, ammo bu zonada hujayralarning bo’lishi deyarli kuzatilmaydi. Ildiz hajmining ortishi hujayralarning umumiy suv bilan to’yinishi va yirik vakuolalar hosil bo’lishi bilan bog’liq. O ’sish zonasi uncha katta emas, birnecha mm dan oshmaydi. O ’sish zonasining oxirlarida joylashgan hujayralar cho’zilish imkoniga ham ega emas va tuproq zarrachalari bilan uncha ishlashmaydi. Rizodermadan k o ’plab ildiz tuplari paydo b o ’ladi. Ular t o ’prok zarrachalari bilan shunday ilashib ketganki, hatto ular bir-biri bilan q o ’shilib ketganday seziladi. Ildizning ildiz tuklariga ega bo’lgan qismiga shimish zonasi deyiladi. Tajribalarning ko’rsatishicha, suv va mineral moddalarning shimilishi ana shu

joyda kuzatiladi. Shimish zonasi bir necha o’n santimetrga borishi mumkin. Ildiz tuklari uzoq yashamaydi, tezda nobud bo’ladi. O ’tkazuvchi zona bir necha metrga borishi mumkin. Bu zona orqali suv va mineral moddalar o ’simlikning barcha organlariga yetib boradi. Ildizning birlamchi ichki tuzilishi . Funksional jihatidan ildizning muhim qismi shimish zonasi hisoblanib, u suv va mineral moddalarni shimishga molashgandir. Ildizda to’qimalar halqa shaklida joylashgan bo’ladi. Uning ko’ndalang kesimida epiblema, birlamchi po’stloq va markaziy silindr ajratiladi. Epiblema . O ’sish konusining tashqi qavatidagi hujayralar, ya’ni dermatogendan hosil b o ’ladi. Bu to’qima shimish vazifasini bajaradi. Ildiz tuklari silindrsimon, uzunligi bir necha mm dan oshmaydi. Diametri 5– 15 mk. Soni esa juda k o ’p b o ’ladi. Qulay sharoitda 1 mm kvadrat yuzaga 200–300 ta tuk to’g’ri keladi. Birlamchi po’stloq . U shimish zonasidagi ildizning ko’ndalang kesimida asosiy qismini egallaydi. Birlamchi po’stloq ixti-soslashgan bo’lib, bir necha umumiy to’qimalardan tashkil topadi. Ular ekzoderma, mezoderma va endodermalardir. Ekzoderma birlamchi po’stloqning eng tashqi qavati hisoblanib, bir yoki bir necha qavat hujayralardan iborat. Ekzoderma hujayralarining devori qalinlashish xususiyatiga ega. U ayniqsa bir pallali o’simliklarda yaxshi rivojlangan. Ekzoderma po’kak hosil bo’lgunga qadar ildizni himoya bo’lgunda qadar ildizni himoya qiluvchi to’qima sifatida xizmat qiladi. Birlamchi po’stloqning asosiy qismini tashkil etuvchi mezoderma bo’lib, u g’ovak holda joylashgan yupqa devorli shimuvchi parenxima hujayralardan iboratdir. Uning hujayralari orqali tuproqdan ildiz tuklari faoliyati natijasida o’zlashtirilgan suv va mineral moddalar ildizning markaziy silindrdagi naylarga o’tkaziladi. Birlamchi po’stloqning markaziy silindr bilan chegaralab turuvchi ichki qavati endoderma bo’lib, hujayralarining devorlari qisman po’kaklashgan. Markaziy silindr. O ’q organning bir qismi hisoblanib, unda o ’tkazuvchi t o ’qimalar joylashgan. Ildizning markaziy silindrida o ’tkazuvchi t o ’qimalar radial

o ’tkazuvchi boylamlar hosil qiladi. Yog’ochlik naylardan iborat bo’lib, u yog’ochlik nurlarini hosil qiladi. Yog’ochlik nurlari turli o’simliklarda turlicha sonda bo’ladi. Ikkitadan boshlab bir nechtagacha diarx (ikki nurli), sabzi va lavlagi ildizlarida triarx (uch nurli) yog’ochlik nurlari ajratiladi. Dastlab yog’ochlik nurlaridagi chekka tomonlarda joylashgan naylar hosil bo’lgan. Ular ildizdagi mayda naylar bo’lib, protoksilema deb birlashtiriladi. Keyinroq hosil bo’lgan ya’ni markazga yaqin joylashgan naylar metaksilemani tashkil etadi. Lub elaksimon naylardan iborat b o ’lib, ular yog’ochlik nurlari orasidan joy oladi. Lubning dastlabki elementlari nozik va mayda elaksimon naylar protofloemani , ulardan keyinroq hosil bo’lgan ancha yirik elaksimon naylar metafloemani tashkil etadi. Markaziy silindrning eng tashqi qavati, ya’ni endodermaning ostida peritsikl joylashgan. U bir yoki bir necha qavat parenxima hujayralardan iborat bo’lib, hayotiy nuqtai nazardan potensial hosil qiluvchi to’qimadir. Undan yon ildizlar, qo’shimcha kurtaklar, qisman kambiy va po’kak kambiylar rivojlanadi. Peritsiklni uchki meristemaning bevosita davomi deb qarash mumkin. rasm. Ildizning birlamchi ichki tuzilishi. 1- rizoderma; 2-ektoderma; 3- mezoderma; 4- endoderma; 5- endodermaning o’tkazuvchi hujayralari; 6- peritsikl; 7- ksilema; 8- floema.

Ildizning ikkilamchi tuzilishi . Ikkilamchi o’zgarish faqat ikki pallali o’simliklar ildizi uchun xarakterlidir. Ikkilamchi o’zgarish markaziy silindrda kambiyning paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Kambiy hujayralarning bo’linishi natijasida odatda ichki tomonga ikkilamchi yog’ochlik, tashqariga esa ikkilamchi lub elementlarini hosil qiladi. Shunday qilib, birlamchi lubda kollaterial turdagi ikkilamchi o’tkazuvchi boylamlar kelib chiqadi. Ularning soni yog’ochlik nurlari soniga tengdir. Birlamchi lub ikkilamchi lub bilan qo’shilib ketadi. Keyinchalik ikkilamchi to’qima tazyiqi natijasida uning hujayralari siqilib, erib ketadi va sezilmay qoladi. Uning elementlari yulduzsimon yoki urchuqsimon shaklda, vaqt o’tishi bilan birlamchi yog’ochlik ham yo’qolib ketadi. Ildizning ikkilamchi tuzulishida suyuqlik harakati ikkilamchi o’tkazuvchi elementlar orqali sodir bo’ladi. Birlamchi yog’ochlik ostidagi qismdan (peritsikldan) o’zak nurlari shakllanadi. Ular kelib chiqishi jihatidan birlamchi hisoblanadi. O’zak nurlari ikkilamchi o’tkazuvchi boylamlarorasidan joy oladilar. Ko’pchilik ikki pallali o’simliklarda ana shu vaqtga kelib birlamchi po’stloq tushib ketadi. Qoplagich to’qima vazifasini hosil bo’lgan periderma bajaradi. Ko’pchilik o’simliklarda kambiyning faoliyati har yili yangilanib turadi. Uni yog’ochlik qismda ko’rish mumkin. Ildizning shakl o’zgarishlari nihoyatda xilma–xildir. Ildizevalar – ildizning parenxima hujayralari zapas oziq moddalar to’plashi natijasida asosiy ildizning yo’g’onlashib ketishi. Ildizmevalar sabzi, lavlagi, rediska, sholg’om va boshqa o’simliklar uchun xosdir. Ildizmeva uch qismdan iborat: bosh, bo’yin va ildiz. Ildizmevaning bosh qismi poyaning bir bo’lagi bo’lib qisqargan novda – rozetkasidir. Uning bo’yini, ya’ni yo’g’onlashgan qismi gipokotilning yo’g’onlashishi natijasida kelib chiqqan. Haqiqiy ildiz esa o’zining odatdagi tuzilishini saqlab qolgan. Ortiqcha sug’orish yoki oziq berish natijasida ildizmevali o’simlikning birinchi bo’g’im oralig’i yo’g’onlashishi mumkin. Oqibatda ikki – uch qo’shaloq ildizmevalar kelib chiqadi. Parenxima turli to’qimalarda rivojlanishi mumkin. Sabzi, petrushka va boshqa seldereydoshlarda ko’p miqdorda, lubda,

sholg’om, rediska, turp va boshqa karamguldoshlar oilasi vakillarida, aksincha yog’ochlik kuchli ravishda parenximalashgan. Tugunak ildizlar. Yon yoki qo’shimcha ildizlarning yo’g’onlashishi natijasida kelib chiqadi. Ular batat, kartoshkagul, shirach, qo’ziquloq , tugunakli fyiqtovon va boshqa o’simliklarda uchraydi. Etdor ildizlar. Salabdoshlar, seldereydoshlar kabi oila vakillari va boshqalarda uchraydi. Ular ildizning nosimmetrik yo’g’onlashgan qismi hisoblanadi. Odatda qo’shimcha ildizlar yon shoxlari bilan etdor bo’lib qoladi. Tayanch ildizlar, taxtasimon va soxta ildizlar tropik o’rmonlardagi daraxtlar tanasini ushlab turishga xizmat kiladi. Ular kelib chiqishi bo’yicha qo’shimcha ildizlar ko’pchilik tropik lianalarda uchraydi. Tayanch taxtasimon va soxta ildizlarda mexanik to’qima kuchli taraqqiy etgan bo’ladi. Taxtasimon ildizlar nozik daraxtlar tanasining asosidan 1 -13 m balanlikda o’sib chiqadi. Ular shoxlanib yirik daraxt tanasini ushlab turadi. Shoxlangan qismlarida maxsus bo’shliqlar bo’ladi. Soxta ildizlar ham tayanch ildizlar hisoblanib, daraxt va yuqoridagi ildizlar kabi vazifa bajaradi. Odatda soxta ildizlar mangra o’rmonlarini hosil qiluvchi, ya’ni dengiz bo’ylardagi to’lqinlar ta’sirda suvga botib turuvchi o’simliklarda uchraydi. Soxta ildizlarga yana tropiklardagi lianalarning havo ildizlarini ham kiritish mumkin (masalan, monstera). Nafas oluvchi ildizlar botqoqlik yoki botqoqlashgan joyda o’suvchi o’simliklarda uchraydi. Bunday ildizlar uchun aerenxima to’qimasining kuchli taraqqiy etganligi xarakterlidir. Nafas oluvchi ildizlar mangra o’simliklarida, xususan Amerikada o’suvchi botqoqlik sarvisida uchraydi. Ilashuvchi ildizlar plyush o’simligi turlarida uchraydi. Ular novdalardan qo’shimcha o’sib chiqadigan cho’tkasimon ildizlardir. Ilashuvchi ildizlarlari yordamida o’simlik tik tayanchga ilashib yuqoriga tomon o’sib boradi. Ilashuvchi ildizlar vanilda, fikusning ba’zi turlari va boshqalarda hosil bo’ladi. Havo ildizlar daraxt tanalarida yashovchi epifit o’simliklar uchun xarakterlidir. Havo ildizlar po’stloq parenximasida xloroplastlar uchraydi.

Po’stloqning tashqi qavati hujayra devorlari spiral qalinlashgan o’lik hujayralar qatlamidan tashkil topgan. Havo ildizlar epifit holdagi salabdoshlar, kuchaladoshlar va bromeliyadoshlar va boshqalarda keng tarqalgan. Yuksak o’simliklar ildizlar yordamida bakteriya va zamburug’lar bilan o’amkor holda yashashi mumkin. Ildizning keng tarqalgan hamkor yashash ko’rinishlariga mikoriza va tugunak bakteriyalarning bargalikdagi yashashi misol bo’la oladi. Mikoriza ko’pincha o’simlik ildizning ichki to’qimalarida yoki yuzasida zamburug’larning yashashida kuzatiladi. Ba’zi bir o’simliklar, ayniksa daraxtlarda (eman, oddiy qarag’ay, tog’terak va boshqalar) Mikorizaning bo’lishi zaruriyat hisoblanadi. Chunki ularda maxsus turdagi mikotrof oziqlanish kelib chiqqan. Mikorizasiz bu o’simliklar juda yomon O’sadi. Mikoriza faqat daraxt o’simliklarda bo’lmay, balki o’t o’simliklar, don – dukkakli va boshoqli o’simliklar uchun ham xarakterlidir. Mikoriza tuzilishiga ko’ra ikki asosiy turga ajratiladi: tashqi (ektotrof) va ichki (endotrof) mikoriza. Ektotrof mikorizada o’simlik ildizning uchki qismini zich g’ilof ko’rinishda zamburug’ mitsiliysi o’rab oladi va undan zich to’rsimon zamburug’ iplari tarqalib ketadi. Bu turdagi mikoriza asosan daraxt o’simliklar ildizida tarqalgan (oq qayin, arg’uvon, eman, tog’terak va boshqalar). Tashqi mikorizada o’simlikning ildiz tuklari yo’qolib ketadi. Uning o’rniga zamburuh gifalari xizmat qiladi. Endotrof mikorizada zamburug’ ildiz yuzasida yashamay, balki uning ichki qismiga kirib boradi. Zamburug’ kirib olgan ildiz hujayralari tirik holda bo’lib, zamburug’ gifalari hujayrada sekin – asta parchalanadi va u o’simlik hujayrasi tomonidan o’zlashtirib yuboriladi. Ichki mikoriza ko’pincha o’t o’simliklarda uchraydi. Ayniqsa, vereskdoshlar va salabdoshlar kabi oila vakillari uchun xarakterli. Mikorizadan tashqari yuksak o’simliklarning bakteriyalar bilan hamkorlikda hayot kechirishi ham ma’lum. Bu turdagi hamkorlik asosan dukkakli o’simliklar (loviya, beda, no’xat, sebarga, yantoq va boshqalar)da keng tarqalgan. Tugunak bakteriyalarning dukkakli o’simliklar bilan hamkor hayot kechirishida ularning ildizida maxsus o’simtalar – shishlar, ya’ni tugunaklar hosil bo’ladi. Bunday tugunaklarning hosil bo’lishi tugunak bakteriyalarning faoliyati bilan bog’liq.

Tugunak bakteriyalar tuproqdan ildiz tuklari orqali uning ichiga kirib oladi.Bakteriyaning ta’siri natijasida ildizning chekka qismlarida parenxima hujayralarining kuchli bo’linishi va hajmining ortishi kuzatiladi. Natijada ildiz hujayralari o’sib ketadi va unda o’simtalar, ya’ni tugunaklar hosil bo’ladi. Tugunak bakteriyalarning fiziologik roli shundan iboratki, ular atmosferadagi erkin azotni o’zlashtirish qobiliyatiga ega va shu bilan yuksak o’simliklarning azotga bo’lgan talabini qondiradi. Ushbu hamqorlik amalda muhim ahamiyatga ega. Dukkakli o’simliklar qo’shimcha azot manbiga ega bo’lganligi uchun ham oqsillarga boy. Ular qimmatli oziq va yem – xashak mahsulotlarni beradi.

Adabiyotlar: 1. S . M . Mustafayev , O . A . Ahmedov Botanika ,Toshkent, 2006. 2. Ikramov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. Toshkent. «O’zbekiston». 2002. 3. Xrjanovskiy V. T. Kurs obshey botaniki, M.: Visshaya shkola, 1982. 4. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. Toshkent, 1994. 5. Yoziyev L.X. Botanika. Qarshi: Nasaf, 2006.

Похожие

Vegetativ a`zolar. Ildiz va uning vazifasi

O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi. Azotning fiziologik ahamiyati

Ildiz mevalilar. Kand lavlagi ekini

O`simliklarning ildiz orqali oziqlanishi

Yuksak o’simliklarning hayot sikli