Ёпиқ уруғлилар Ангиоспермаэ ёки гулли ўсимликлар Гйноэcиатаэ - Ботаника - Рефераты

Ёпиқ уруғлилар Ангиоспермаэ ёки гулли ўсимликлар Гйноэcиатаэ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Ёпиқ уруғлилар Ангиоспермаэ ёки гулли ў симликлар Гйноэcиатаэ Режа : 1. Ёпиқ уруғлилар ва о чиқ уруғлилар нинг ўхшашлик ва фарқли белгилари . 2. Ёпиқ уруғлиларнинг келиб чиқиши ҳақидаги назариялар. 3. Ёпиқ уруғлиларнинг таснифланиши.

Ёпиқ уруғлилар типи энг катта ўсимликлар типи бўлиб, хозиргача маълум ўсимлик турларининг ярмидан кўпроғини ўз ичига олади. Бу тип ўзига хос бир қанча хусусиятлари билан бошқа типлардан ажралиб туради. Бу ўсимликларда уруғчи борлиги ҳаммадан характерлидир, уруғчи бир ёки бир неча мева баргларидан (макро- ёки мегаспорофиллардан) вужудга келади, мева баргларининг четлари бир-бирига қўшилиб кетган бўлади, шунга кўра, уруғчининг пастки қисмида камгак жой, яъни уруғкуртак (макро- ёки мегаспорангий) ривожланадиган тугунча юзага келади. Оталанишдан кейин тугунча ўсиб, мевага айланади, мева ичида уруғкуртакдан юзага келган уруғлар (ёки битта уруғ) бўлади; бу ўсимликлар очиқ уруғлилардан ажратилиб, ёпиқ уруғлилар деб аталиши ҳам шунга боғлиқ (очиқ уруғлиларнинг уруғи ўсиб, катталашган мегаспорофилларда очиқ ҳолда туради). Бундан ташқари, ёпиқ уруғлиларга: саккиз ядроли эмбрион халтаси ёки шундай халтадан юзага келадиган халта борлиги қўш оталаниш бўлиши, оталанишдан кейингина юзага келадиган триплоид эндосперм бўлиши, чангни ушлайдиган уруғчи тумшуқчаси борлиги ва кўпчилигида бирмунча типик гул билан гулқўрғони бўлиши характерлидир. Анатомик белгилардан ёпиқ уруғлиларда асл сув найлари (трахеялар) борлиги кўринади, очиқ уруғлиларда эса фақат трахеидлар бўлади-ю, сув найлари камдан-кам учрайди. Ёпиқ уруғлилар билан очиқ уруғлиларда ўхшаш белгилар кўп бўлганига кўра, ёпиқ уруғлиларни қандай бўлмасин жуда оддий очиқ уруғлилардан келиб чиққан деб гумон қилиш керак бўлса-да, уларнинг энг яқин аждодларини ҳалигача аниқ кўрсатиш қийин. Ёпиқ уруғлиларнинг ҳаммадан қадимги ва жуда узуқ-юлуқ қазилма қолдиқлари (чанги, ёғочи) юра геологик қатламларидан топилган. Пастки бўр қатламларидан ёпиқ уруғлиларнинг камдан-кам баъзи қолдиқлари топилган, ўрта бўр қатламларида эса ёпиқ уруғлилар бирдан кўплаб учрайди, учраганда ҳам анча хилма-хил формалари учраб, бу формаларнинг ҳаммаси ҳозир ўсадиган ҳар хил оилаларга, ҳатто

авлодларга киради (магнолиядошлар, лаврлар, буклар, толлар, тутлар ва бошқалар). Ўсимликлар систематикасининг қуйи даражасида турган ҳар хил группалар — кейтониялар, уруғли қирққулоқлар, беннетитлар, гнетумлар (жумладан, гнетум ёки эфедра) ёпиқ уруғлиларнинг аждоди бўлган деб гумон қилинар эди. Кейтонияларда тугунча, тумшуқча бор эди-ю, лекин уларда тугунча ёпиқ уруғлилардагидан бошқачароқ бўларди; уларда бир нав гулга ўхшаган нарса ҳам бўлмай, спорофиллари оддий тузилган эди, шунга кўра бу ўсимликлар, чамаси эволюциянинг тумтоқ бир шохидир. Беннетитларда ўзига хос икки жинсли гуллари бўлгани билан уруғчиси йўқ эди, уларнинг уруғлари мегаспорофиллардан юзага келган мева ичида турмай, бепушт тангачалар орасида яширинган эди, холос. Уруғли қирққулоқларда гул бўлмаган, уруғлар ҳам очиқ турган. Ёпиқ уруғлилар гнетумлардан келиб чиққан деган назарияга кўра, энг оддий ёпиқ уруғлиларда бир жинсли майда-майда гуллар бор эди, бу гулларда гулқўрғони бўлмас ёки бўлса ҳам аранг кўзга илинадиган бўлар эди, деб фараз қилинади. Лекин, юқорида айтилганидек, қубба типида спираль бўлиб жойлашган бир талай аъзолари бор икки жинсли йирик-йирик гуллар, ҳозир бир қанча мулоҳазаларга кўра энг оддий гуллар деб ҳисобланади. Шунинг учун ҳозирги ёпиқ уруғлиларни қуриб итган қандайдир очиқ уруғлилардан, қубба типидаги икки жинсли гуллари (стробиллари) бўлган жуда оддий очиқ уруғлилардан келиб чиққан деб фараз қилса ҳам бўлади, очиқ уруғлиларнинг ўша гулларидаги гул ўрнида (ўқида) бир жинсли гулқўрғоннинг эркин (бир-бирига қўшилмаган) япроқчалари, микроспорофиллар (чангчилар) ва мегаспорофиллар (мева баргчалари) спираль ҳолда жойлашган эди. Очиқ уруғлилар системасида бу группа паст бир жойда, уруғли қирққулоқлар ва беннеттитлар ҳамда саговниклар орасида туриши керак. Уруғларнинг ёпиқ бўлиши уруғкуртаклар билан ривожланиб келаётган уруғларни ташқи муҳитнинг ноқулай таъсирларидан, биринчи навбатда

ҳавонинг қуруқлигидан сақлашда шубҳасиз катта рол ўйнади. Бироқ, ёпиқ уруғлиларнинг тез кўпайиб, ерда илгаридан устунлик қилиб келаётган архегониал ўсимликларни сиқиб чиқарганлигини уруғларининг ёпиқ бўлиши билангина тушунтириш қийин. Яшаш учун курашда ёпиқ уруғлиларнинг қандай сабабларга кўра ғолиб чиққанлиги тўғрисида рус ботаниги М. И. Голенкин (1927 йил) қизиқ гипотезани ўртага қўйди. У, бўр даврининг ўрталарида қандайдир умумий космогоник сабабларга кўра бутун ер юзида ёруғлик ва ҳаво намлиги кескин ўзгарди деб тахмин қилади. Илгари ерни доим ўраб турадиган қалин булутлар тарқалиб, равшан қуёш нурлари ерга тушадиган бўлиб қолди, шу муносабат билан ҳаво анча қуриди. Ўша вақтдаги юқори даражали архегониал ўсимликларнинг кўпчилиги равшан ёруғлик билан қуруқ ҳавога мослашган эмас эди ва мослаша олмади, натижада улар қурий бошлади ёки ўзининг яшаш майдонини анча торайтира бошлади (нинабарглилар ва ксерофит ўсимликлардан бошқалари). Ўша давргача жуда оз жойга тарқалган ва камгина формалардан иборат бўлган ёпиқ уруғлилар эса, аксинча, ёруғ қуёш нури билан қуруқ ҳавога яхши чидайдиган бўлиб қолди. Мана шу ҳол, шунингдек, ёпиқ уруғлиларнинг эволюцияда ҳаддан ташқари мулойим бўлиб, ҳар хил ташқи шароитларга турли йўллар билан мослаша олганлиги уларнинг бутун Ер юзасига тез тарқалиб, илгаридан ҳукмдор бўлиб келган юқори даражали архегониал ўсимликларни сиқиб чиқаришига сабаб бўлди. Ёпиқ уруғлиларнинг ғолиб чиқиши Ердаги хайвонлар оламининг ўзгаришига ҳам олиб келди; бу ўзгариш ҳашаротлар, хашаротхўр, сут эмизувчи ва қушларнинг, кейинчалик эса йиртқич ва мевахўр ҳайвонларнинг тез эволюция қилишига сабаб бўлиши керак эди. Ўз навбатида ёпиқ уруғлиларда ҳам шакл, химизм ва функциялар эволюция процессида мосланиш томонига қараб неча марталаб аста-секии ўзгариб борди. Ўсимликлар билан ҳайвонот олами ўртасидаги мураккаб ва хилма-хил ўзаро муносабатлар шунга сабаб бўлди. Ёпиқ уруғлиларнинг ғолиб чиқиши, Ер

юзидаги тириклик оламининг тақдирида бурилиш даври, зўр революция бўлди. Ёпиқ уруғлилар дастлаб қаэрда пайдо бўлган деган савол тўғрисида ҳар хил фаразлар бор. Баъзиларнинг фикрича, ёпиқ уруғлилар дастлаб Америка, Осиё ва Австралия орасида жойлашган, кейинчалик Тинч Океан сувларига чўккан гипотетик тропик материкда пайдо бўлган. Баъзилар ёпиқ уруғлиларнинг дастлаб пайдо бўлган жойи Арктика материгидир деб ҳисобласа, бошқалар субтропиклар ва шимолий ярим шарнинг ўртача иссиқ зоналаридаги тоғлардир деб ҳисоблайди. Ҳозир кўпчилик ботаниклар дастлабки ёпиқ уруғлиларни моноподиал типда бир нечта йўғон шох чиқарган калта танали дарахтлар бўлган деб ҳисоблайди. Симподиал типда шохланиб, бир талай йўғон ва ингичка шохлар чиқарган анча катта дарахтлар ўша дарахтлардан пайдо бўлган. Дарахтсимон ўсимликлардан ҳар хил даврларда ва ҳар хил филогенетик тараққиёт давомида буталар, ярим буталар ва ўтсимон ўсимликлар, аввал кўп йиллик ўсимликлар, сўнгра, иқлнм ва яшаш жойларининг ўзига хос шароитларига кўра ҳар хил авлодларда икки йиллик ва бир йиллик ўсимликлар пайдо бўлган. Ёпиқ уруғлилар жуда пластик (мулойим) бўлгани туфайли эволюцион тараққиётда уларнинг вегетатив органлари, айниқса, барглари, бир талай метаморфозларга учраган, гуллари билан мевалари ниҳоятда хилма-хил бўлиб қолган. Химиявий таркиби билан физиологик реакцияларнинг мураккаб ва хилма-хил бўлиши хам ёпиқ уруғлиларга хос хусусиятлардандир. Ёпиқ уруғлилар гулининг эволюцияси (бу ўсимликларнинг систематикасида асосан гул тузилишига аҳамият берилади) содда қилиб, умуман айтганда, узун (қубба типида) гул ўрни бор, актиноморф, икки жинсли гуллардан, аъзолари сон жиҳатдан нотайин бўлиб, эркин ҳолда (бир- бирига қўшилмай) спираль жойлашган, устки тугунчаси билан бир талай уруғкуртаклари бўлган гуллардан — бир жинсли, тсиклик, зигоморф

гулларга, ясси гул ўрнидаги аъзолари сон жиҳатдан жуда тайинли бўлиб, маълум даражада бир-бирига қўшилган ҳамда бир уяли пастки тугунчаси билан битта ёки бир нечта уруғкуртаги бўлган гуллар томонига қараб борган. Ёпиқ уруғлилар гулининг шу эволюцияси ҳар хил эволюцион қаторларда бир-бирига боғланмаган ҳолда мустақил давом этган. Ёпиқ уруғлилар хамма ерда, ўсимликлар дунёсининг деярли энг четки чегарасида ҳам тарқалган бўлиб, нинабарглилар ўрмони, торфли ботқоқликлар ва баъзи тундраларни айтмаганда, ҳамма жойнинг манзараси ёпиқ уруғлиларга боғлиқ. Одамнинг ҳаётида ва хўжалик фаолиятида ёпиқ уруғлилар бошқа ўсимлик группаларига қараганда беқиёс даражада катта рол ўйнайди. Озиқ-овқат, кийим-кечак, ем-хашак, дориворлар, хўшбўй моддалар, наркотиклар, дори- дармонлар, ошловчи моддалар, каучук, гуттаперча, пўкак ва бошқа бир талай нарсалар ёпиқ уруғлилардан олинади; қурилиш материаллари, ёқилғи, буюм ясаладиган материал, қоғозни ҳам маълум даражада ёпиқ уруғлилар беради. ХВИ асрдан бери неча ўнлаб системалар таклиф этилган бўлса-да, бошқа талайгина ўсимлик типлари сингари, ёпиқ уруғлилар тўғрисида ҳам ҳаммага манзур бўлган система йўқ. Қайси ўсимлик группаларини ҳаммадан содда деб ҳисоблаш керак ва ёпиқ уруғлиларни моно-, би- ёки полифилетик йўлларнинг қайси бири билан юзага келган деб билиш керак деган асосий қоида устидаёқ ихтилофлар чиқа бошлайди. ХИХ асрнинг охирлари ва ХХ асрнинг биринчи чорагида немис ботаниги А. Энглер билан австрия ботаниги Р. Веттштейн системаларини кўплар тан олар эди. Энглер системаси бир қанча қоидалари эскирган бўлса-да, хусусан, амалий мақсадларда ҳозир ҳам қўлланилади. Чунки Энглер системаси бошка системалар сингари тартиб ва оилаларгача эмас, балки авлод ва кенжа авлодларгача ишлаб чиқилган бирдан-бир энг янги системадир. Иккала системада — Энглер ва Веттштейн системасида, гуллари бир қоплағичли ва қоплағичсиз, майда, анемофил, кам аъзоли бўладиган оилалар (кавуарингуллар, қалампиргуллар, толгуллар, қайингуллар, буксимонгуллар ва бошқалар) ҳар хил сабабдан бўлса-да,

ҳаммадан содда оилалар деб қаралади. Ҳозир кўпроқ расм қилинган энг янги системаларда, аксинча, гуллари яхши ривожланиб, кўп аъзоли, алохида тожибаргли (икки қоплағичли) бўлиб олган ва ҳашаротлар билан чангланадиган (энтомофил) оилалар, масалан, кўп мевалилар (Полйcарпиcаэ} тартибига кирувчи магнолиягуллар, айиқтовонгуллар, хурмачагуллар, зиркгуллар ва бошқалар бош томонга қўйилади. Гуллари бир қоплағичли ва қоплағичсиз бўладиган оилалар эса, бир қанча мулоҳазаларга кўра, иккиламчи тартибда „оддийлашган" деб қаралади, масалан, улардан кўпларида ценокарп гинетсий, паст тугунча бор — бу белгилар мутлақо оддийлик белгилари эмас. Рус ботаниклари Козо-Полянский, Буш, Гроссгейм, голландиялик олим Галлер, америка олими Бесси, Пула, Шафнер, инглизлардан Гетчинсоннинг (Хачинсон) системалари шундай системалардир. Кўпчилик систематиклар, айниқса ўтмиш замон систематиклари ёпиқ уруғлиларни икки синфга — икки паллалилар ва бир паллалиларга бўлади. Икки паллалиларга характерли хусусиятлар қуйидагилар: уруғи икки паллали бўлиб, ўтказувчи тўқимаси (камбийли тўқима) очиқ туради, бош илдизи бир умр сақланиб қолади (уруғдан чиққан индивидларда), барглари элаксимон ва патсимон томирланиб, гуллари 5-4-2 аъзоли бўлади. Бир паллалилар бунга қарама-қарши белгилар билан таърифланади: уруғлари бир паллали бўлиб, ўтказувчи тўқимаси ёпиқ туради (камбийсиз), бош илдиз барвақт қуриб, ўрнига ён илдизлар пайдо бўлади, барглари параллел ёки ёйсимон томирланади, гуллари уч аъзоли бўлади. Биринчи группага хос айрим белгилар, иккинчи группанинг вакиларида ҳам учраши мумкин, шунинг учун бу белгиларнинг ҳаммаси бир бўлгандагина муҳим ҳисобланади. Ёпиқ уруғлиларнинг филогенезида икки паллалилар билан бир паллалилар қандай ўзаро муносабатда бўлган деган масалага келганда шуни айтиш керакки, камдан-кам морфологлар билан систематикларгина икки паллалиларни бир паллалилардан келиб чиққан деб билади. Шу иккала синф қандайдир умумий бир аждоддан пайдо бўлиб, параллел равишда тараққий

қилган деган назария кўпроқ расм бўлган эди, шу билан бирга, сиртдан анча содда кўринади деб бир паллалилар система бошига қўйилар эди. Кўпчилик янги системаларда, аксинча, бир паллалилар содда тузилган бирламчи икки паллалилардан келиб чиққан деган қоида олдинга сурилади ва бир паллалилар системада икки паллалилардан кейин қўйилади. Бирламчи икки паллалиларда (кўп мевалилар) гуллар билан анатомик тузилишнинг анча оддий бўлиши, ёпиқ уруғлилар поясининг бирламчи шакли деб ҳисобланадиган дарахтсимон формалар борлиги, бир палланинг икки паллага ажралиши ёки иккинчи палланинг янгидан пайдо бўла олиши мумкинлигини кўрсатадиган далилларнинг йўқлиги шунга асос бўла олади деб ҳисобланади. Баъзи систематиклар (Кузнетсов, Буш, Лотси) бир паллалиларни мустакил синф деб қарамайди ва бу ўсимликларни икки паллалилар системасининг ҳар хил жойига қўяди. Бу фикрни камдан-кам олимлар ёқлайди, шунда ҳам фақат педагогик мулоҳазаларга кўра ёқлайди, системанинг яна тўлароқ бўлиши учун бир паллалиларни мустақил синф деб қараш қулайроқдир. Ёпиқ уруғлилар систематикасидаги „тартиб" деган систематик категория билимларимизнинг ҳозирги даражасида анча ноаниқ ва, кўпинча, сунъий бўлиб кўринади. Тартибга кўпинча сиртдан ўхшаш бўлгани ҳолда, қон- қардошлик алоқалари билан бир-бирига боғланмаган оилалар киритилади. Ёпиқ уруғлилар тартибларининг сони билан ҳажми турли авторларнинг системаларида бир хилда эмас. Уларнинг қариндошлик алоқалари ҳам турлича таъриф қилинади ва кўпинча тартиблардан кўра айрим оилалар орасидаги тахминий филогенетик яқинлик тўғрисида жуда аниқ гапирса бўлади. Умуман айтганда, янги системаларда тартиблар, қисман оилалар ҳажмини кичрайтиришга ва шунга яраша тартиб, оилалар сонини оширишга интилиш борлиги кўрилади. Энглер системасида (Дилс томонидан бир оз ўзгартирилган 1936 йилги нашрида) икки паллалилар 44 тартиб билан 268 оилага, бир паллалилар эса 11 тартиб билан 45 оилага бўлинади. Гетчинсон (Хачинсон) системасида икки паллалилар 76 тартиб билан 264 оилага, бир паллалилар эса 29 тартиб билан 68 оилага бўлинган.

Ёпиқ уруғлиларни икки паллалилар билан бир паллалиларга бўлишни тан олмайдиган рус ботаниги А. А. Гроссгейм ёпиқ уруғлиларнинг ҳаммасини 67 тартиб билан 304 оилага бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976.

Похожие

Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари

Юксак ўсимликлар уларнинг тавсифномаси ва систематикаси

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши

Ўсимликдаги физиологик жараёнларнинг маҳсули ўсиши

Ботаника фанининг қисқача ривожланиш тарихи