Ўсимликдаги физиологик жараёнларнинг маҳсули ўсиши - Ботаника - Рефераты

Ўсимликдаги физиологик жараёнларнинг маҳсули ўсиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

35.4208984375 KB

Ўсимликдаги физиологик жараёнларнинг маҳсули ўсиши Режа: 1. Ўсиш ва ривожланиш тушунчалари. 2. Эмбрионал ривожланиш. 3. Ўқли тузилиш (структура) 4. Радиал структура (тузилиш) 5. Эмбрионнинг ўқи хужайраларнинг биринчи зиготали бўлинишида шаклланади. 6. Цитокинезнинг структуралар шаклланишидаги аҳамияти. 7. Ўсимликларда меристеманинг ривожланиши. 8. Ниҳолларнинг апикал меристемалари турли хилдаги функционал қисмлар ва қаватларга эга бўлади.

Ўсиш ва ривожланиш тушунчалари Ривожланишнинг вегетация босқичи эмбрионал генездан бошлансада, ривожланиш ўсимликларнинг бутун ҳаёти давомида амалга ошади. Ўсимликлар онтогенетикасини ўрганиш зиготалар фай тарзда эмбрион ҳосил қилиши билан ва мавжуд структуралардан ўсимликлар қандай усулда янги структуралар ҳосил қилади каби саволлар билан бошланади. Ўсимлик органлари хужайралар бўлиниши ва ривожланишини генерациялайди (амалга оширади), шунингдек улар махсус вазифаларни бажаришга ихтисослашган хужайралар гуруҳларидан иборат тўқималардан ташкил топади ва бу тўқималар маълум ўлчамлар асосида жойлашади. Бу тўқималар қандай тарзда у ёки бу моделлардан ҳосил бўлади ва уларнинг хужайралари қандай тарзда дифференцияланади? Ўсимликлар ривожланиш жараёнлари давомида ўсиш хажмларини назорат қилувчи асосий омиллар нималар? Буни шундай тушуниш мумкинки, хужайраларнинг бўлиниши, хужайраларнинг асосларининг шаклланиши хужайра, биокимёвий жараёнлар ва молекула даражасида амалга ошиши онтогенетиканинг энг охирги натижалари ғисобланади. Бу тушунчалар ўзида ривожланишнинг генетик асосларини мужассамлаштириши лозим. Охир оқибатда ривожланиш генетик кодланган дастурларнинг очилишига олиб келади. Қандай генлар ва уларнинг қандай иерархик тартиби бундай жараёнларда иштирок этади ва улар ўсимликлар ривожланиши жараёнларида қандай ўзгаришларга олиб келади? Бу бўлимда биз эмбриогенез билан бошланувчи ушбу жараёнлар ва тўғрисида маълум саволларни кўриб чиқамиз. Эмбриогенез ўсимликлар ривожланишини иниицирлайди (бошлаб беради), аммо хайвонот оламидан фарқли равишда ўсимликларнинг ривожланиши узлуксиз жараёнларни ўзида акс эттиради. Эмбриогенез ўсимликлар танасининг асосини ҳосил бўлишига ва ривожланишига, меристеманинг ва катта ўсимликлар учун қўшимча органлар шаклланишига асос бўлади. Эмбрион шаклланишининг

муҳокамасидан кейин биз илдизлар ва меристема ўқларини кўриб чиқамиз. Ўсимликларнинг ривожланиши кўпроқ помтэмбрионал бўлиб, бу жараёнларнинг асослари меристемадан ҳосил бўлади. Меристемаларни хужайраларни ишлаб чиқарувчи фабрикалар деб аташ мумкин ва бу фабрикалар айни пайтда ўсимликлар организмида хужайраларнинг бўлиниши, ўсиши ва ривожланиши, дифференциацияси жараёнларини амалга оширувчи ва назорат қилувчи омил ҳисобланади. Меристемалардан ҳосил бўлган хужайралардан ўсимликлар умумий ҳажмларини шаклларини ва умумий структурасини ҳосил қилувчи тўқималар ва органлар ҳосил бўлади. Ўсимликлар меристемаси юқори қайталаниш хусусиятларига эга ва улар айнан бир хил ва аналогик структураларни қайта-қайта ишлаб яиқариши мумкин ва бу жараёнлар белгилаб қўйилмаган ўсиш чегарасида узлуксиз давом этиши мумкин. Калифорния секвояси, қарағай каби бир қанча узоқ умр кўрувчи ўсимликлар узоқ йиллар давомида ўсиш жараёнларини амалга ошириши мумкин. Бошқа кам умр кўрувчи ўсимликлар, масалан бир йиллик ўсимликлар вегетатив ҳаёт давомийлигини гуллашдан бошлаб бир неча ойлар ёки ҳафта давомида тугатиши мумкин. Охир оқибатда катта ўсимликларда зигота ҳосил бўлиши ва жараёнларнинг қайта амалга ошишини таъминловчи вегетатив ривожланишдан репродуктьив ривожланишга ўтиши жараёни амалга ошади. Меристемалар бошчаларидан ҳосил бўлган хужайралар хужайралар ривожланишининг махсус қонуниятлар асосида боришини назорат қилади ва бу ҳосилалар ўсимликлар шакллари ва ўлчамларини ҳосил қилади. Биз шунингдек меристемалар муҳокамасидан кейин ўсимликлар ривожланишини таҳлил қиламиз, шунингдек ўсимликларнинг бўшлиқларда ривожланиши (ўсимликлар структураларига нисбатан) ва даврларини (қайси пайтда ривожланиши) ни кўриб чиқамиз. Ва ниҳоят ўсимликлар ўсишининг чекланмаган ўзгаришларига қарамасдан ўсимликлар барча тирик организмлар қаторида ўсиб ривожланади ва қариб нобуд бўлади. Бўлимнинг охирида ўсимликларнинг

қариб нобуд бўлишини ҳам хужайра ва организм даражасида ривожланишнинг бир босқичи сифатида кўриб чиқамиз. Эмбрионал ривожланиш Эмбриогенез деб аталадиган ривожланиш жараёни ўсимликлар ривожланишини таъмтинлайди. Эмбриогенез тухум хужайра ва уруғ хужайранинг қўшилиши билан бошлансада, бир хужайрали зиготалар ҳосил қилиш билан бирга соматик хужайралар маълум бир муҳим жараёнларда эмбриогенезга учраши мумкин. Уруғланиш шу билан бирга ривожланишнинг учта дастурини таъминлайди. Булар эндосперма, уруғ ва меванинг ривожланиши. Бу бўлимда биз эмбриогенез ва унинг ўсимликлар ривожланиши учун қандай калит тушунчаларни беришини кўриб чиқамиз. Эмбриогенез микроскопик, эмбрионал, бир хужайрали зигота ўсимликни кўп хужайрали организмга айлантиради. Тўлиқ шаклланган эмбрион етилган ўсимлик ва етук ўсимликларнинг уруғланган шаклда улар мавжуд бўлсада бир қанча типларининг асосини ўзида сақлайди. Икки томонлама уруғланиш гулли ўсимликлар учун ноёб ҳодиса ҳисоьланади Ўсимликларда қолган барча эукариотлар каби сперматазоид ва тухум хужайранинг қўшилишидан бир хужайрали зигота ҳосил бўлади. Ёпиқ уруғли ўсимликларда бу уруғланиш жараёни иккиламчи уруғланиш билан бирга боради ва бошқа сперма икки поляр ядро билан бирикиб ядро эндоспермасининг триплоид шаклини ҳосил қилади ва ундан эндосперм ривожланади (ўсаётган эмбрионга озиқ моддаларини етказиб берувчи тўқима) Эмбриогенез уруғмуртакнинг муртак халтачаларида амалга ошади ва бу вақтда тухум хужайралар қатори уларга боғлиқ ривожланадиган структуралар уруғда ўсиб ривожланади. Эмбриогенез ва эндосперма ривожланиши уруғнинг ривожланиши билан параллел равишда амалга ошади ва эмбрион уруғнинг бир қисми ҳисобланади.

Эндосперма шунингдек етук уруғларнинг қисмлари ҳисобланади, аммо бир нечта эндосперм турлари уруғнинг ривожланишининг тугашига қадар йўқ бўлиб кетиши мумкин. Эмбриогенез ва уруғларнинг ривожланиши юқори даражада тартибланган ва интеграцияланган жараёнлар ҳисобланади ва иккала жараёнлар ҳам иккиламчи уруғланишни таъминлаб беради. Уруғ ва эмбрионнинг ичкаридаги пассив ҳолтга ўтиши тугалланганидан кейин уруғнинг ўсиши учун ноқулай шароитларда узоқ вақт хусучиятларини сақлаб туриш хусусияти узоқ давр мобайнида сақланиб туради. Уруғ ҳосил қилиш хусусияти ўсимликларнинг эволюция давомийлигида очиқ уруғлиларни ҳам ёпиқ уруғлилар қаторида яшаб қолиш хусусиятларини намоён қилган. Зиготанинг олдиндан башорат қилиш мумкин бўлган ва специфик ташқи кўринишли шаклланган эмбрион ҳосил қилиши бизга зиготанинг маълум шаклда генетик дастурланганини англатади ва хужайранинг бўлиниши, хужайранинг ривожланиши ва хужайранинг шаклланиши эмбрион ҳосил бўлишида қатъий назорат қилинади. Агар бу жараёнлар муртакда бехос юзага келганда унда шаклланмаган, маълум шаклга ва хусусиятга эга бўлмаган хужайралар ҳосил бўлган бўлар эди. Бу бўлимда биз ушбу ўзгаришларни батафсил кўриб чиқамиз. Шунингдек биз ўсимликларнинг Arabidopsis моделларида ўсимликлар ривожланишини тушуниш учун ўтказилган молекуляр-генетик тадқиқотлар хусусида ҳам тўхталиб ўтамиз. Шу билан бирга, кўпгина ёпиқ уруғли ўсимликлар ривожланишнинг гулли ўсимликлар эволюциясининг бошланиш жараёнларида ва шакллар хилма хиллиги вақт ва макон бирлигида турли хил механизмлар эмас, балки ривожланишнинг молекуляр даражада бошқарилишида нисбатан кичик ўзгаришлар чақирадиган аналогик механизмларидан фойдаланади. Резуховидка Таля Brassicaceae ёки ханталлар оиласи вакили ҳисобланади. Бу нисбатан кичик ўсимлик лабораторияда ўстириш ва тадқиқотлар ўтказиш учун қулай ҳисобланади. Бу ўсимлик биологик тажриба ўсимликлари орасида ўсимликлар генетикасини ўрганишда ва молекуляр

генетик механизмларни ўрганишда жуда кенг тарқалганлиги ва одатда ўсимликлар ривожланишининг ўзгаришларини тушунишда кўп ишлатилиши боис дрозофилл номини олган. Бу ўсимлик геноми бутунлай секвинирланган илк юксак ўсимликлардан бири ҳисобланади. Бундан ташқари у ҳалқаро 2010 йилдаги келишувга мувофиқ Arabidopsis оиласининг геномлари генларининг хусусиятларини ўрганишда жуда қулай ҳисобланади. Натижада биз Arabidopsis оиласи ўсимликларини бошқа ҳар қандай турдаги ўсимликлардар фарқли равишда уларнинг эмбриогенезини бошқариб турувчи молекуляр механизмларини тушунишга муваффақ бўламиз. Эмбриогенез етук ўсимликларнинг мавжуд хусусиятларини яратади. Ўсимликлар кўпгина хайвонот оламидан эмбриогенезнинг тўғридан- тўғри бўлмаган етук орган ва тўқималарда генерирланиши билан фарқ қилади. Масалан, ёпиқ уруғлиларда эмбриогенез элементар ўсимлик организмини шакллантиради ва эмбрионал ўқ ва икки уруғпалласидан иборат бўлади (Агар бу ўсимлик икки паллали бўлса). Бундан ташқари эмбриогенез етук ўсимликларда яққол кўриниб турадиган ва сақланадиган ўсимликлар ривожланишининг икки асосий қонуниятларини белгилаб беради: 1. Асосли (ўқли) апикал-базал паттерна ривожланиши 2. Илдизмеваларда ва пояларда учрайдиган тўқималарнинг радиал структураси. Эмбриогенез шунингдек бирламчи меристеманинг ҳосил бўлишини таъминлайди. Етук ўсимликларнинг ташкил этувчи бир қанча структуралари эмбриогенез жараёнларидан кейин меристемалар фаоллашганидан сўнг шаклланади. Ушбу бирламчи меристемалар эмбриогенезнинг илк босқичларида ҳосил бўлсада, фақатгина етилтб бўлганидан кейингина улар фаол ҳолатга ўтади ва етук ўсимликларда органлар ва тўқималарнинг генерирланишини (ҳосил бўлишини) таъминлайди Ўқли тузилиш (структура)

Деярли барча ўсимликлар ўқли поляр хусусиятига эга бўлади ва шунинг учун тўқималар ва органлар аниқ тизим асосида тўғри чизиқ бўйлаб ёки ўқ атрофида полярланган тартибда жойлашади. Ниҳолнинг Апикал меристеманинг ўқнинг биринчи охирида жойлашади илдиз апикал меристемаси эса бошқа тарафида жойлашади. Эмбрион ва ёш ниҳолларда, бир ёки икки паллаллар Апикал меристемаларнинг бироз пастки қисмларида жойлашади. Кейинчалак бу тўғри чизиқли жойлашиш гипокотил кўриниш ҳосил қилади ва ундан кейин илдиз, илдиз апикал меристемаси ва илдиз қалпоқчаси билан тугалланади. Ушбу ўқли хусусият эмбриогенез жараёнларида ҳосил бўлади. Унчалик муҳим аҳамиятга эга бўлмаган яна бир факт шундан иборатки, илдиз ёки поянинг алоҳида қисмлари турли физиологик ва счтруктура хусусиятларига эга бўлган турли ҳил апикал ва базал тугалланишларга эга бўлади. Масалан, ўз вақтида қўшимча илдизлар поя қаламчалари базал охирларидан ривожланса, куртаклар юқори тугалланувчи қисмларидан ривожланади ҳаттоки улар эгилган ҳолатда бўлса ҳам. Радиал структура (тузилиш) Ўсимлик организмларида турли хилдаги тўқималар аниқ тамойиллар асосида шаклланади. Поя ва илдизларда тўқималар радиал кўринишда жойлашади ва бу жойлашув ўқнинг ёки илдизнинг ташқи юзасидан унинг марказига томон ўтувчи ҳолатьида бўлади. Агар биз илдизнинг кўндаланг кесимини ўрганадиган бўлсак, масалан, тўқималарнинг радиал ўқ атрофида жойлашган уч хил концентрик айланасини кўришимиз мумкин: outermostlayer эпидермал хужайраси (эпидермис) ўзак тўқимасининг цилиндрини (илдиз) ушлаб туради ва у ўз навбатида марказий цилиндрларни ҳосил қилиб беради. (эндодерма, перицикл, флоэма ва ксилема). Протодерма меристеманинг дастлабки қавати бўлиб, эпидермисни ҳосил қилади ва ер остки меристемаси бўлажак ўзак ва эндодермаларни меристема

прокамбийсини ишлаб чиқаради ва шу асосда бирламчи ўтказувчи тўқималар ва камбийлар ривожланади. Арабидопсис эмбрионлари ривожланишнинг тўртта турли ҳилдаги босқичларидан ўтади Арабидопсис эмбриогенези жараёнлари кенг ўрганилган ва биз тасаввур қила олганимиздек ёпиқ уруғлилар эмбрионал ривожланиш моделининг турли кўринишларини ўзида номоён этади ва бу ҳолат фақатгини битта кўриниш ҳисобланади. Арабидопсис эмбриогенезининг ва ёпиқ уруғлилар муҳим босқичлари қуйидагилардан иборат; Муайян хужайранинг қўшимча қисмлари, қисмларда (тўқималарда) хужайралар миқдорининг ошиши 1. Эмбрионнинг шарсимон босқичи. Бунда биринчи зиготали бўлинишдан сўнг апикал хужайра юқори даражадаги бир қатор бўлиниш жараёнларига учрайди ва уруғланишдан сўнг 30 соат мобайнида саккиз хужайрали (октант) глобуляр (юмалоқ) муртак юзага келади. 2. Эмбрионнинг юрак босқичи. Шаклланишнинг бу босқичи новданинг бўлажак учки қисмларининг иккала томонидгин иккала қисмларида хужайраларнинг жуда тез бўлиниши ҳисобига амалга ошади. Бу икки қисмлар уруғпаллалар ҳосил бўлишини ва эмбрионга икки тарафлама симметрик кўриниш берувчи ғурраларни ҳосил қилади. Эмбрионнинг торпедасимон босқичи. Бу босқич эмбрионнинг бутун ўқи бўйлаб хужайранинг чўзилиши ҳисобига амалга ошади ва кейинчалик уруғпаллаларни ҳосил қилади. Эмбрионнинг етилиш босқичи. Эмбриогенез жараёнининг охирларига бориб эмбрион ва уруғ ўз таркибидаги сувниниг маълум миқдорини йўқотади ва улар метаболик тиним ҳолатиги ўтади, яъни уйқу ҳолатига ўтади. Урғпаллалар кўп турли ўсимликлар организмлар учун озуқа заҳираси сифатида хизмат қилади. Уруғпаллаларнинг ўсиш босқичларида оқсиллар,

крахмал ва липидлар синтезланади ва уруғпаллаларда тўпланади ва бу заҳира кейинчалик ниҳолларнинг гетеротроф (фотосинтез жараёнлари амалга ошмайдиган) давридаги ўсиш жараёнлари учун сарфланади. Арабидопсис ўсимликларида озуқа заҳирасининг тўпланишига қарамасдан уруғпаллаларнинг ўсиши бошқа кўпгина икки паллали ўсимликлардаги каби бу оила ўсимликларида ҳам унчалик катта аҳамиятга эга бўлмайди. Бир паллали ўсимликларда озуқа заҳираси одатда эндоспермаларда тўпланади. Арабидопсисларда ва бошқа кўпгина икки паллали ўсимликларда эндосперма эмбриогенезнинг бошланиш босқичларида ривожланади аммо кейинчалик қайта сўрилиб кетади ва етилган уруғда эндосперма тўқимасининг етишмаслиги ҳам юзага келиши мумкин. Эмбрионнинг ўқи хужайраларнинг биринчи зиготали бўлинишида шаклланади. Ўқли полярлик эса эмбриогенезнинг жуда эрта босқичларида юзага келади. Айни пайтда зиготанинг ўзи полярланган ҳолатга ўтади ва биринчи шаклланган илк кўринишига нисбатан уч маротабагача узунлашади. Зиготанинг юқорида жойлашган охири қуюқ цитоплазмали бўлади аммо хужайранинг базал ярим қисми катта марказий вакуоладан иборат бўлади. Зиготанинг биринси бўлиниши ассимметрик бўлиб унинг узун ўқига нисбатан тўғри бурчак остида бўлинади. Бундай бўлиниш иккита хужайрани ҳосил қилади, апикал ва базал хужайралар. Бу икки хужайра кейинчалик бир биридан бутунлай фарқ қилувчи ривожланиш босқичларидан ўтади. Кичкина апикал қизлик хужайра каттасига нисбатан цитоплазманинг кўп қисмини қабул қилиб олса, базал хужайра катта зигота вакуоласини қабул қилиб олади. Муртакнинг деярли барча структураларида ва етук ўсимлик ривожланишининг сўнгги босқичлари кичик апикал хужайралардан ҳосил бўлади. Пояларнинг учида жойлашган хужайраларнинг иккита вертикал ва

битта горизонтал бўлиниши саккизта бир хужайрали (глобуляр) муртакни ҳосил қилади. Базал хужайралар ҳам бўлинади ва бу бўлиниш узунасига жойлашган ўққа нисбатан тўғри бурчак остида горизонтал равишда амалга ошади. Бунинг натижасида олтитадан тўққизтагача хужайрадан иборат suspensorthat номи билан аталувчи толалар юзага келади ва бу толалар эмбрионни ўсимликнинг томирчалари жойлашган тизимлари билан боғлаб туради. Фақатгина битта базал хужайраси эмбрионни шакллантиради. Эмбрионга яқин жойлашган базал кўпаювчи хужайралар гипофиз деб аталади (кўпчилик шаклида hypophyses (гипофизлар)) ва улар коллумеллаларни ҳосил қилади ёки илдиз бошчасининг марказий қисмини ҳосил қилади. Шу билан бирга кейинчалик бу бўлимда кўриб чиқиладиган тиним маркази номи билан юритиладиган илдиз апикал меристемасининг маълум бир қисмини ҳосил қилади. Ҳаттоки бу ҳолатда ҳам эмбрион ўзининг барча шарсимон босқичлари давомида сферасимон шаклда бўлади. Апикал ва базал яримсфераларидаги хужайралар ҳам турли хусусият ва хоссаларга эга бўлади. Муртак ўсиши ва ривожланишнинг юрак босқичига ўтиши давомийлигида унинг ўқли полярлиги янада яққолроқ ҳосил бўлади ва бунинг натижасида учта ўқли бўлимлар ҳосил бўлади ва уларни осонгина аниқлаш мумкин: 1. Юқоридаги жойлашган қисмларнинг уруғпаллаларга қадар етиб бориши ва юқоридаги меристемаларнинг ҳосил бўлиши 2. Ўрта қисмларнинг гипокотил, илдиз ва илдиз меристемасининг катта қисмларига етиб бориши. 3. Гипофиз қисмларининг илдиз ўқи меристемасининг бошқа қисмларига етиб бориши. Юқориги ва пастки қаватлардаги хужайраларнинг глобуляр эмбрион босқичлари бир биридан фарқланади ва ўқли шаблонни ўзида акс эттирувчи зиготадаги эмбрионда тўпланувчи эмбрионнинг апикал ва базал ярим қисмларга бўлинади.

Тўқималар радиал структурасининг дифференцияланиши (шаклланиши) шарсимон босқичларда илк бора кузатилади. Тўқималар радиал структурасининг дифференцияланиши аввало эмбрион октантида кузатилади. Хужайралар бўлиниши шарсимон эмброинда давом этиши ва кўндаланг бўлиниш пастки қаватлардаги хужайраларни радиал йўналишда учта қисмга ажратади. Бу қисмлар илдиз тўқималар ва поя ўқларида радиал жойлашади. Марказдан деярли узоқлашган хужайралардан эса бир хужайраюзали протодерм деб аталадиган қалин қаватни ҳосил қилади. Протодерма эмбрионнинг иккала қисмларини ушлаб туради ва кейинчалик эпидермисни ҳам ҳосил қилади. Меристема ҳосил бўлиши учун асос вазифасини ўтайдиган хужайралар протодерма асосида ётади. Тупроққа яқин жойлашувчи илдиз меристемалари илдиз ва гипокотилда асосларни ҳосил қилади ва кейинчалик эндодерма ҳосил бўлишида иштирок этади. Прокамбий чўзилганхужайраларнинг ички ядроси ҳисобланади ва илдизлардаги томирларнинг тўқималарини ва перициклни ҳосил қилади. Эмбриогенез махсус генларнинг жараёнларда иштирок этишини талаб қилади. Арабидопсис мутант ўсимликларнинг таҳдиллари шуни кўрсатадики, эмбриогенез жараёнларида ўқли поляр ҳолатнинг юзага келмаслиги ёки меъёрий равишда ривожланмаслиги эмбриогенез жараёнида тўқималар гуруҳланишида иштирок этадиган генлар идентификациясига олиб келади. ГНОМГЕНЛАР: Ўсимликларда ўқнинг шаклланиши. Ниҳолларнинг гомозиготалари ГНОМ генларининг илдиэладра ва уруғпаллаларда учрамаслиги мутацияси. ГНОМмембраналардаги камчиликлар зиготанинг илк бўлиниш босқичларида юзага келади ва бу шўзаришлар бутун эмбриогенез даврида сақланиб туради. Гноммембраналарнинг муҳим аҳамиятга эга бўлган мутунтлари сферик тузилишга эга ва ўқли полярлик хусусиятлари умуман

бўлмайди. Биз гномгенлар экспрессия ҳолатининг ўқли полярлик хусусияти ҳосил бўлишидаги аҳамиятини кўриб чиқамиз. МОНОПТЕРОСГЕНЛАР (МП) Бирламчи илдизлар ва томирлар тўқималари. Моноптеросгенларнинг ўсиш жараёнларидаги мутациялари апикал қисмларда уларнинг ривожланиши юзага келсада, гипокотиль ва илдиз етишмаслигига олиб келади. Апикал структураларнинг моноптероидгенлардаги мутациялари структур жиҳатидан меъёрий ҳолат ҳисобланмайди, аксинча уруғпаллаларнинг тўқималари бузилган ҳолатда бўлади. Моноптероид генлар мутациясидаги бузилишлар илк бора эмбриогенезнинг окткнт босқичида юзага келади ва бунинг натижасида глобуляр муртакнинг пастки қисмларида прокамбий ривожланиши издан чиқади. Кейинчалик эса бир қанча томир тўқималари уруғпаллалар шаклларини ҳосил қилсада, тутиб турувчи ипчалар нотўғри шаклда жойлашиб қолади. Моноптероид генлар мутациясида эмбрионлар бирламчи илдизларнинг шаклланиш босқичини амалга оширмайди. Аммо кейинчалик униб чиққан кўчатлар етилганидан сўнг қўшимча илдизлар пайдо бўлади. Томир тўқималарида юзага келган барча бундай мутантга учраган ўсимликларда маълум қисмларнинг нобуд бўлиши ҳисобига ривожланиш жараёнлари секинлашади. Шу йўсинда шуни тушуниш мумкинки, моноптериод генлар эмбрионларда бирламчи илдизлар шакллланишида иштирок этади, аммо етук ўсимликларда илдизларнинг шаклланишида иштирок этмайди. Моноптероид генлар томир тўқималари шаклланишида ва шу билан бирга постэмбрион ривожланишида муҳим аҳамиятга эга. Қисқа илдиз ва ўзаро мувофиқ ривожланиш генлари. Ер устки ривожланиш. Генлар тўқималар шаклланишида муҳим вазифаларга эга ва эмбриогенез жараёнлари пайтида гипокотил ва илдизларда радиал тўқималар хусусиятларини ҳосил қилади. Бу генлар шунингдек, постэмбрионал

ривожланиш жараёнларида радиал структуралар ривожланишида иштирок этади. Бу генларнинг аҳамиятини тушунишда тадқиқотчилар арабидопсис мутант изолирланган ўсимликларда илдиз ўсишининг секинлашишини кузатганлар. Бу мутантларнинг таҳлили радиал тўқималарда турли хилдаги етишмовчиликлар учрайдиган бир неча вариантларда ўтказилган. Бу иккита шикастланган генлар қисқа илдиз (SHR) ва мувофиқ ўсиш (SCR) генлари нафақат муртакда тўқималарнинг дифференциалланишида (ўсишида), хужайралар дифференцировкасида балки иккала бирламчи ва иккиламчи илдизлар ва гипокотилларда хужайра ва тўқималарнинг дифференцировкасида иштирок этади. SHR ва SCR мутунтларнинг ҳар иккаласи ҳам илдизнинг ташқи юзасидаги бир хужайрали илдиз қаватлари ҳосил бўлишида иштирок этади. Тупроқ юзасида жойлашадиган илдизнинг бир хужайрали ташқи қаватини ҳосил қилувчи хужайралар аралаш идентифик хусусиятга эга ва SCR мутацияли ўсимликларда иккала эндодермик қаватлар ва асос хужайраларда ҳам номоён бўлади. Бу SCR мутантлар гравитацион ўсиш реакциялари жараёнларида иштирок этадиган крахмал оболочка (ўралган) деб аталадиган хужайра қаватларида учрамайди. SHR мутацияга учраган ўсимликлар илдизлари эса асосий тўқималарнинг бир қаватли ташқи қаватга эга бўлади, аммо улар фақатгина ўзак хужайралар хусусиятларини намоён қилади ва эндодермал хусусиятларнинг етишмаслигига учрайди. Ҳоббит генлар: Илдиз меристемалари. Бирламчи илдизлар ва меристема ўқлари эмбриогенез жараёнида ҳосил бўлади. Шунинг учун кўп ҳолларда улар бу пайтда фаол бўлмайди. Промеристема атамаси ушбу структурани тавсифлашда ишлатилади. Апромеристема ўсиш жараёнидан кейин ҳосил бўладиган меристема бўлиб, эмбрионал структура сифатида хизмат қилади. Илдиз промеристемаси учун молекуляр маркер ҳанузгача аниқ ўрганилмаган, аммо унинг ҳосил бўлиши эмбриогенез жараёнининг илк

босқичларида кузатилади. Илдиз бошчаси ўқ хужайралари (илдиз бошчалари ҳосил бўлиши учун бўлинадиган хужайралар) эмбриогенез жараёнининг юрак босқичида гипофиздан шаклланади ва бундан шуни тушуниш мумкинки, илдиз промеристемаси аввало эмбриогенезнинг шу босқичида шаклланишни бошлайди. Ҳоббит генларнинг номоён бўлиши илдиз меристемасининг идентификациясининг илк белгилари бўлиши мумкин. Ҳоббит мутант генлар (HBT) таъсирида функционал эмбрионал илдизларнинг шаклланиши моноптероид мутант генларнинг ўсимликларга таъсири каби нотўғри кечади. Бундан ташқари бу икки мутация генлари жуда кўп босқичларда фаол бўлади. Ҳоббит генлар мутациясида икки хужайрали ва тўрт хужайрали босқичларда, шу билан бир қаторда шарсимон эмбрион комплекси (бирикмаси) ҳосил бўлиш босқичида ҳам ўзгаришлар юзага келади. Ҳоббит генлар мутантлари таъсирида юзага келадиган бирламчи шикастланишлар эмбриогенезнинг юрак босқичида гипофизнинг бузилишига олиб келади ва бунинг натижасида хужайралар горизонтал эмас балки вертикал тарзда бўлина бошлайди. Натижада гипофиз ўзининг вазифасини тўлиқ бажара олмайди ва тиним марказлари ва коллумеллаларни ҳосил қиладиган илдиз меристемаси шаклланмайди. Ҳоббит мутант генлар таъсирида ўсимликларда меъёрий илдиз меристемалари юзага келсада, улар ниҳолларда ўзларининг тўлиқ вазифаларини бажармайди. Бундан ташқари ҳоббит мутант генлар муьацичси таъсири остида ҳосил бўлган эмбрионлар кейинчалик ён илдизлар ҳосил қилиш хусусиятига эга бўлмайди. Меристема ўқларининг қисқариш генлари. Промеристемалар ўқлари. Бу генлар хужайраларнинг морфологик шаклларини ҳосил қилади ва эмбриогенез жараёни ниатижасида промеристема ўқларининг шаклланишида муҳим аҳамиятга эга. Арабидопсисларда эмбриогенезда торпеда босқичида иштирок этади. Режаланган хужайра бўлиниш жараёнларида бир қанча хужайралар уруғпаллалар орасида қаватсимон қисмларни ҳосил қилади. Бу

қисмлар ниҳолларнинг учки стволлари учун хосдир. (шу бўлимда кейинчалик кўриб чиқилади). Бундан ташқари, бу хужайраларнинг ўтмишдошлари, эҳтимол, эмбриогенез жараёнларининг шарсимон босқичларида ниҳоллар хужайраларининг апикал меристемаси молекуляр иднетификациясини ҳосил қилган бўлиши мумкин. Меристема ўқларининг қисқариш генлари (СТМ) одатда меристеманинг учки қисмларининг ривожланишида ва бу хужайралар бўлинишидан ниҳоллар промеристемалари шаклланишида иштирок этади. Арабидопсис ўсимликлар гомозиготалари ривожланишининг СТМ генлари йўқолиши мутациялари натижасида ниҳолларнинг апикал меристемалари ривожланмай қолади ва бунинг ўрнига ўша қисмларда хужайраларнинг дифференциаллашуви кузатилади. (Линколн ва бошқалар 1994). СТМ генларининг ёввойи турларда учрайдиган типларида улар хужайраларнинг дифференциаллашувини ошириб юборади ва меристема хужайраларининг дифференциалланмаслигига олиб келади ва меристемалар умуман ривожланмай қолади. СТМ меристема генлари эмбрионларнинг мидглобуляр (глобулалар орасида) апикал охирларидаги бир ёки бир неча ячейкаларда акузатилиши мумкин. Эмбриогенезнинг юрак босқичида СТМ генларининг номоён бўлиши уруғпаллалар орасидаги бир ёки бир неча хужайралар томонидан чеклаб турилади. СТМ генларининг ривожланиш босқичларидаги аҳамияти ниҳолларнинг апикал меристемаларининг морфологик жиҳатдан ҳосил бўлишида яққол номоён бўлади. СТМ генлари нафақат ниҳолларнинг эмбрионал апикал меристемаларининг шаклланишида иштирок этади шу билан бирга ниҳолларнинг етук ўсимликларгача бўлган ривожланиш жараёнларида юқори меристемалари ўсишини таъминлашда ҳам фаол иштирок этади. Ушбу ривожланиш жараёнларида ядронинг аҳамияти биринчи бўлиб гигант бир хужайрали сувўти ҳисобланган acetabu-Laria ўсимлигида ўрганилган.

Эмбрионнинг ривожланиши махсус генларининг экспрессиясини (бирга фаолият олиб боришини) талаб қилади. Арабидопсис ўсимликларида эмбрион 20 000 хужайра ҳосил қилганидан сўнг тиним ҳолатига ўтади. Ушбу тиним ҳолати сувнинг йўқотилиши, транскрипция генларининг умумий пастга силжиши ва оқсиллар синтезининг тўхташи ва бу тиним ҳолати нафақат муртакда шу билан бирга бутун уруғнинг етилиш даврида ҳам кузатилади. Бундай тиним ҳолатига ўтишда хужайранинг мослашуви махсус генларнинг номоён бўлишини талаб қилади. Масалан абсцизин кислотаси (ABI3) ва FUSCA3 генлари тиним ҳолатига ўтишга нисбатан барқарор ва АБК гармонларига сезгир бўлади ва уруғ ҳосил бўлишини ва эмбрион ривожланишининг тўхташини таъминлайди. (ABI3) кодловчи оқсиллар дастурларини сақловчи ва эмбриогенез ривожланиш жараёнларида уруғпаллаларда сақлаб қўйиладиган генлар экспрессиясини назорат қилади. LEAFY COTYLEDON1 генлари (LEC1). Ушбу генлар кечки эмбриогенез босқичларида фаол иштирок этади. Шунингдек lec1 мутант генлари қуриш жараёнларида ва тиним даврларида иштирок этмайди чунки қуриш жараёнларидан тҳимояланмаган ҳолатларда муртак нобуд бўлиб кетади. Тирик қолган муртаклар уруғ экилганда қайтадан фаол ҳолатга ўтади ва фертил ўсимликларни ҳосил қила олади. Улар бироз айни тур ўсимликнинг ёввойи ўтмишдошларига ўхшаб кетади. Чунки уларда 7S оқсиллар сақланмайди ва уларнинг юқори юзасида уч учли баргсимон муртаклари бўлади. Етук lec1 мутантларининг ри вожланиши ва пайдо бўлиши lec1 генларининг фақатгина эмбриогенез жараёнларида талаб қилинишини кўрсатади. lec1 мутант генлари таъсирида юзага келадиган шикастланишлар (дефектлар) эмбрион етилиш давридагина юзага келади, мРНК нинг lec1

генлар экспрессияси натижасида ҳосил бўлиши эса бутун эмбриогенез ривожланиш даврида кузатилади. Шу нарса маълумки lec1 генлари вегетатив ривожланиш ва эмбриогенез жараёни давомида умумий репроссор вазифасини ўтайди. (Лотан ва бошқалар 1998) Цитокинезнинг структуралар шаклланишидаги аҳамияти Арабидопсис оиласи вакиллари ва шу билан бирга кўпчилик ўсимликларда тўқималарнинг шаклланиши мукаммал дастурланган стереотип хужайралар бўлиниши асосида ҳосил бўлади. Бўлинишнинг бундай мукаммал жараёнлари меристемалардан ўсимликлар асосларига томон чўзилган ячейкаларни (катакчаларни) ҳосил қилади. Хужайраларнинг бўлиниш жараёнлари аниқ ўрганилмаган бўлсада, бошқа барча турларда тўқималар шаклланишининг асосий схемаси деярли бир биридан фарқ қилмайди. Ўсимлик органларида учрайдиган тўқималарнинг тўпламлари ҳосил бўлишида хужайраларнинг бўлиниши жараёнларининг қандай муҳим аҳамиятлари бор? Хужайраларнинг стереотип бўлиниши структураси тўлиқ ўрганилмаган. Тўқималар дифференциацияси ўқли ва радиал шаклланиши барча бўлиниш жараёнлари ва стереотип бўлиниш ҳолатларида арабидопсис мутант икки турда маълум қонуниятга бўйсунади. (Торрез-Руис ва Юргенс 1994, Траас ва бошқалар 1995) Бу мутациялар айни бир генда жойлашади ва ўсимлик хужайраларида гомозигот тон (ФАСС) мутациялари цитоплазматик структураларга эга бўлмайди ва бу жараён микронайчаларнинг белбоғларининг препрофазаси деб аталади. Гуруҳларнинг препрофазаси цитокенез жараёнлари амалга ошаётган пайтда фрагмопластлар ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эга

бўлган омиллардан бири ҳисобланади ва шу тарзда хужайраларнинг бўлинишида фаол иштирок этадиган омил бўлиб хизмат қилади. Тон (ФАСС) мутациялари эмбриогенезнинг эрта босқичларида юзага келади ва ўсимликларнинг ривожланишидаги бутун жараёнлар давомида сақланиб қолади. Бунда ўсимликларнинг ўсиш ҳажми 2 см дан 3 см гача баландликкача бўлиши мумкин. Уларнинг барглари, илдизлари ва поялари ҳам деформацияга учрайди. Ва насл бериш хусусиятига эга бўлмайди. Бундан ташқари мутант ўсимликлар фақатгина ўқли шаблон ҳосил қилади, аммо уларда ёвврйи турдошларининг барча хужайралари номоён бўлади ва улар бу ўсимликларда тўғри ривожланган бўлади. Тўқималарнинг ҳар бир қаватларидаги хужайраларнинг аниқ миқдори мутант ўсимликларда радикал жиҳатидан фарқ қилади аммо ҳар бир тўқима тўғри шаклланади мувофиқ равишда жойлашади. Бу мутациялар радикал ўсимликлар ҳосил бўлишига деярли таъсир кўрсатмайди ва хужайраларнинг стереотип бўлинишини таъминловчи омиллар Арабидопсис лар эмбрионларида ва илдизларда жойлашган бўлади ва тўқималар дифференцировкаси схемасида мавжуд таъсир этадиган омиллардан ҳисобланмайди. Арабидопсис мутантларда цитокенезнинг бузилиши. Арабидопсис мутантларда кнолла генлари цитокенезда, қизлик ядроларининг алоҳида хужайраларнинг янги деворлари шаклланадиган митознинг охирги босқичида тўқималар шаклланишини бузади. Кнолла генлар синтаксин ўхшаш оқсилларни кодлайди ва бу оқсиллар ўсимликларда пуфакчаларниг қўшилишида муҳим аҳамиятга эга бўлади. Синтаксинлар мембраналар билан бирлашиб мембрананинг сақловчи хусусиятларини шакллантиради. Везикулаларнинг қўшилиши цитокенез учун муҳим аҳамиятли ҳодиса ҳисобланади. Хужайраларнинг бўлиниши кнолле мутация билан блокланиб қўйилмасада, хужайра пластинасининг шаклланиши татрибсиз ва одатда охиригача амалга ошмаган бўлади. Натижада кўпгина икки ядроли

хужайралар ўз навбатида баъзи қисмларида ажралган ёки йирик цитоплазматик кўприкчалар ёрдамида ўзаро боғланиб қолган бўлади. Бўлинишнинг енгил амалга ошиши ҳам нотўғри амалга ошади Ривожланишдаги бундай бузилишлар кейинчалик жиддий оқибатларни келтириб чиқаради. Кнолле мутацияга учраган ўсимликлар гомозиготалари эмбриогенез жараёнида радиал тўқималар ҳосил бўлиши жиддий ўзгаради ва эмбриогенез жараёнининг бошланишида эпидермал қават ҳосил бўлмайди. Кноллемутациялар апикал-базал ўқлар ҳосил бўлишига таъсир этмайди ва экилган кўчатлар қисқа ва маълум вақтдан сўнг нобуд бўлсада эмбриогенез тугалланишига эришилади. Ўсимликларда шу билан бирга меристема хусусиятининг етишмаслиги ҳам кузатилади. Тадқиқотлардан шуни хулоса қилиш мумкинки, тон (ФАСС) мутациялари ушбу мутацияга нисбатан тескари характерга эга. Кноллемутациялар таъсирида хужайраларнинг эмбрионал ва постэмбрионал ривожланишда меъёрий структур бўлиниши издан чиқади. Аммо бу пайтда кноллемутациялар радиал тўқималарни шакллантирилишини блоклайди тон мутацияларда эса тўқималар шакллана олади. Тон мутациялар ва кнолле мутациялар орасидаги яни бир тафовут жараён охирида, цитокенез вақтида қизлик хужайраларининг бўлиниш самарадорлиги ўзгаради чунки пластина ячейкалари тўлиқ шаклланмаган бўлади. Шу билан бирга хужайра-хужайра боғи тўқималарнинг ҳосил бўлинишини таъминлайди ва бу ҳолат ўзаро хужайралар орасида ахборот алмашинувини назорат қилиш учун ҳам зарурий ҳолат ҳисобланади. Ҳатто бу ҳолатларда ҳам цитозоллар ўсимликнинг бошқа хужайралари билан плазмодесмамлар билан боғланган бўлади ва хужайралар шаклланишининг бутунлиги меъёрий ривожланиш учун зарур ҳисобланади. Шу йўсинда тон мутациялар ижобий ахборотларни қабул қила олади ва бу пайтда кнолле мутациялар бундай хусусиятларни ўзида акс эттира олмайди. Бу механизмларни тасаввур қилиш ўсимликшуносликда хужайраларнинг

бўлиниш жараёнларини қандай енгил ҳолатда амалга ошишини англашда муҳим аҳамиятга эга бўлади. Ўсимликларда меристеманинг ривожланиши Меристемалар кичик, изодиаметрик (ҳар қандай томондан бир ҳил ўлчамларга эга) эмбрионал хусусиятга эга хужайралар популяциясидан ташкил топади. Ўсимликлар меристемалари одатда ўз ўзини ривожлантирувчи тўпламлар ҳисобланади. Улар нафақат илдиз танаси ва пояларни ҳосил қиладиган тўқималарни ҳосил қилади шу билан бирга ўз ўзини ҳам доимий янгилаб боради. Меристемалар ўзининг эмбрионал хусусиятларини жуда узоқ вақт давомида сақлаб туриши мумкин. Дарахтлар мисолида бу бир неча минг йилларга тенг бўлиши мумкин. Бу мослашиш хусусиятининг асосий сабабларидан бири бир неча меристема хужайраларининг дифференциаллашув жараёнига жалб этилмаслиги, меристемаларнинг вегетатив хусусиятларини сақлаб туриши ва улар хужайралар бўлиниши ахборотларини сақлаб туришидир Хужайралар бўлиниши хусусиятларини сақлаб турувчи дифференциалланмаган хужайралар ствол хужайралар деб аталади. Ривожланиш жараёнларида бу хужайралар хайвонлар ствол хужайраларига ўхшаш бўлмасада, уларнинг ўсиши бир бирига ўхшаш бўлади. Ствол хужайраларнинг бўлиниши натижасида ҳосил бўлган хужайранинг биттаси ствол хужайранинг хусусиятини ўзида сақлаб туради ва бу пайтда иккинчи хужайра маълум ривожланиш жараёнларини таъминлаш учун ҳаракат қилади. Ствол хужайралар одатда жуда секин бўлинади. Уларнинг қизлик хужайраларга бўлиниши баъзида тез бўлиниш даврларига ҳам ўтиб туриши мумкин, бундан ташқари улар бўлинишни тўхтатиши хам мумкин ва махсус хужайралар типи деб ҳам қаралиши мумкин. Ствол хужайралар ҳамма

меристема хужайраларининг ва ўсимликларнинг қолган барча қисмлари, иккала илдиз, барг ва бошқа органлар, шунингдек пояларнинг хусусиятларининг охирги манбасини ўзида акс эттиради. Ниҳолларнинг апикал меристемаси юқори самарали динамик структурага эга. Ниҳолларнинг ўсимлик апикал меристемалари пояларни шакллантиради, шунингдек стволларга ёпишадиган ён органлар шаклланишида ҳам қатнашади. (барглар ва ён куртаклар). Ниҳолларнинг апикал меристемалари одатда бир неча юздан минггача ҳужайралардан ташкил топади, арабидоасис апикал меристемалари одатда фақатгина 60 та хужайрадан иборат бўлади. Ниҳолнинг апикал меристемаси ниҳолнинг четки тугаш қисмларида жойлашади, аммо у етилмаган барг тўқималари билан ўралган ва қопланган бўлади. Бу энг ёш барглар меристемаларнинг қаоллигини ҳосил қилади. Меристема ўзгарувчи қисмларининг юқори нуқталаридан ниҳолнинг бошқа қисмлари ҳам шаклланиши мумкин. Ниҳолларниг юқори қисми (қисмлари) юқориги меристемалардан иборат бўлади ва илк барг шаклларидан иборат бўлади. Ниҳолларнинг апикал меристемаси дифференциалланмаган хужайралар популяциясидан иборат бўлади ва ҳосил бўлган ҳар қандай органларни ўз ичига олмайди. Ниҳолларнинг апикал меристемалари юпқа ва бироз тарқоқ ва қисмларда 100-300 мкм диаметрда жойлашади ва асосан кичик, юпқа деворли ва зич цитоплазмали бўлади шунингдек, йирик марказий вакуолалари бўлмайди. Ниҳолларнинг апикал меристемаси динамик структура хусусиятига эга ва бу структура ўз ривожланиш циклида ўзгариб туради шу билан бирга барглар шаклланишини ҳам тўхтатиб қўйиши мумкин. Бундан ташқари кўпгина ўсимликларда мавсумий хусусиятга эга ва бутун ўқларни ҳосил қилади. Юқориги меристема ўқлари мавсумий равишда баҳорда жуда тез ўсиб ривожланади. Бутун ёз давомида эса ўсиш бироз секинлашади ва пасив ҳолатда бўлади. Кузда тиним ҳолатига ўтади ва бу тиним даври бутун қиш давом этади.

Ниҳолларнинг апикал меристемаларининг ўлчами ва структураси шунингдек мавсумий фаолликка қараб ўзгариб туриши мумкин. Янги ниҳоллар илдизлардаги каби ушбу қисмларнинг охирларидан ривожланади ва ўсади. Лекин ўсаётган қисмлар унчалик қаватланмайди ва аниқ тартиблданган ҳолда илдизлардаги каби жойлашади. Бундан ташқари ўсиш жараёни илдизлардагига қараганда сезиларли даражада тез амалга ошади. Вақтнинг исталган пайтида 10-16 см оралиқ қисмлар ва узунликлари доимий усиш хусусиятига эга бўлиши мумкин. Ниҳолларнинг апикал меристемалари турли хилдаги функционал қисмлар ва қаватларга эга бўлади. Ниҳолларнинг апикал меристемалари хужайралар бўлиниши жараёнларига, булиниш тезлигига ва хужайралар фаоллигига қараб турли хил функционал қисмлардан иборат бўлади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг ниҳоллари апикал меристемаси ўзига хос стратификацияланган ташқи кўринишга эга, шу билан бирга уч хил турли ҳилдаги хужайра қаватларидан иборат. Бу қаватлар L1, L2 ва L3 деб белгиланган, бу ерда L1 юқориги қаватни англатади. Хужайраларнинг бўлиниши L1 ва L2 қаватларда антиклинал ҳисобланади, яъни қизлик хужайраларини ажратиб турувчи янги хужайра девори меристема ташқи қисмлари юзаси бурчакларига йўналган бўлади. Хужайраларнинг бўлиниши L3 қаватларда кам регуляр йўналган бўлади. Хар бир қават ўзига хос ствол хужайраларга эга бўлади шунингдек барча уч қават ҳам поялар ва ён органларнинг шаклланишини таъминлайди. Фаол апикал меристемалар шунингдек, цитогистологик қисмларда шакллантирувчи вазифани ҳам ўтайди. Ҳар бир қисмлар нафақат хужайралар енгил бўлиниши асослари, шу билан бирга вакуолизациянинг босқичлари ва ўлчамларига кўра турли хужайралардан ташкил топади. Бу қисмлар

генларнинг турли хил экспрессиясини ўзида акс эттиради ва бу генлар тўплами ҳар бир қисмда турли ҳил хоссаларни бажаради. Фаол меристема марказлари нисбатан катта ўлчамли кластерлардан ташкил топади ва катта вакуолали хужайралар марказий хужайралар деб аталади. Марказий қисмларни илдиз меристемаларининг тиним марказлари билан солиштириш мумкин. (кейинчалик шу бўлимда кўриб чиқилади). Кичик хужайраларнинг Бўғирсоқсимон қисмлари периферик қисмлар деб аталади ва марказий қисмларнинг ён томонларида жойлашади. Ребро қисмлар (бўйин) марказий ячейкаларнинг пастки қисмларида жойлашади ва поя тўқималарининг ички қисмларини шакллантиради. Ушбу турли қисмлар ривожланишнинг турли доменларини ўзида акс эттиради. Периферик қисмлар шундай қисмлар ҳисобланадики, хужайраларнинг биринчи бўлиниши ьаргларнинг илк шаклларини ҳосил қилади. Бўйин қисмлари эса асос қисмларнинг шаклланишини таъминлайди. Марказий қисмлар ствол хужайралардан иборат бўлади ва ушбу хужайралардан жараёнларда иштирок этмайдиган қисми ўз навбатида популяция қисмларида бўйин ва периферик қисмлар ўрнини тўлдиради. Баъзи меристемалар постэмбрионал ривожланиш пайтида ҳосил бўлади. Эмбриогенез пайтида шаклланадиган Ниҳолларнинг апикал меристемалари ва илдизлари бирламчи меристемалар деб аталади. Ўсишдан сўнг ушбу бирламчи меристемаларнинг фаоллиги натижасида бирламчи тўқималар ва органлар шаклланади ва бу маҳсулотлар ўсимликларнинг асосий танасини ҳосил қилади Кўпчилик ўсимликлар шунингдек постэмбрионал ривожланиш пайтида иккиламчи меристемаларни ҳам ҳосил қилади, иккиламчи меристемалар ҳам бирламчи меристемалар каби орган ва тўқималарни шакллантириши мумкин. Аммо баъзида иккиламчи меристемалар бутунлай бошқа структура тузилишларига эга бўлади. Уларга ўқ меристемалари, гултўда меристемалари, гул меристемалари, асос меристемалари ва ён меристемалари киради. (поя камбийлари ва феллоген).

Ўқ меристемалари барг бўшлиқларида ҳосил бўлади ва ниҳолларнинг апикал меристемаларидан шаклланади. Бўшлиқ меристемаларининг ўсиши ва ривожланиши ўсимликларнинг асосий ўқининг ўзгаришидан келиб чиқади. • Интеркаляр (асос) меристемалар ўсимликларнинг асос қисмлари яқинида учрайди. Ўсимликлар барглари ва пояларининг асос меристемалари улрнинг оғир шароитларда ҳам ўсиб ривожланишини таъминлайди. • илдиз меристемалари қисмлари ҳам бирламчи меристемалар структурасига эга аммо улар илдизларнинг етук қисмлари хужайраларининг перициклидан ҳосил бўлади. Қўшимча илдизлар шунингдек ён илдиз меристемаларидан ҳосил бўлиши мумкин ва улар пояларда ривожланади ва буни қаламчалариннг илдиз ҳосил қилиш жараёнларида кузатиш мумкин. Томирлар камбийи (кўпчилик шаклида камбийлар) иккиламчи меристемалар ҳисобланади ва прокамбийдан ҳосил бўлган асосий томир тўқималари билан бирга томирлар цилиндрларидаги меристемалардан фарқ қилади. Улар ён органларни ҳосил қилмайди аммо поч ва илдизларнинг ёғоч тўқималарини ҳосил қилади. Камбий икки хил типдаги меристематик хужайралардан иборат бўлади: урчуқсимон ствол хужайралар ва ёйсимон ствол хужайралар. Урчуқсимон ствол хужайралар кучли туртиб чиққан бўлади, хужайра вакуоллари узунасига бўлинган бўлади. Бу хусусият ўз ўзини тиклаш ва хужайралар дифференциалланишида иккиламчи ксилема ва флоеманинг ҳосил бўлишини таъминлайди. Ёйсимон ствол хужайралари эса майда хужайралар бўлиб радиал йўналган хужайралардан ҳосил бўлади ва дарахтларда ёй кўринишидаги ствол хужайраларини ҳосил қилади. • Камбий пўкаклари илдизларнинг етук хужайралари ичида ва иккиламчи флоемаларда ҳосил бўлади. Феллоген ҳосилалари пўкак хужайралари каби ҳосил бўлади ва перидерма деб аталадиган ҳимоя қавати ёки олд пўст қаватини ҳосил қилади. Перидерма ўсимликлар организмининг иккиламчи ҳимоя қаватларини ҳосил қилади ва шикастланган поялар ва илдизларда эпидермиснинг ўрнини босади

Ниҳолларнинг гултўда, асос ва гул меристемалари. Вегетатив мерстемаларнинг турли хил типлари мавжуд. Ниҳолларнинг бир неча типдаги меристемалари уларнинг ривожланиш асосларидан келиб чиқади. Улар ёки ён органларни ҳосил қилади, детерминирланган ҳолатда бўлиши мумкин (ўсимликлар ўсишининг генетик дастурланган чегаралари). Ёки ноаниқ ҳолатда бўлади (ўсишнинг олдиндан чегераланган дастури. Бунда усиш ўстириш омилларининг нечоғлик фаоллигига боғлиқ бўлади) Ниҳолларнинг апикал меристемалари ривожланиш босқичларида тўлиқ шаклланиб улгурмайди. У ташқи омиллар таъсирига қараб фитомерларни ҳосил қилади аммо гуллаш жараёнларини стимулламайди. Фитомерлар ривожланиши бир ёки бир неча барглардан ташкил топади. Барглар бириккан қисмлар қисмлар оралиғидан пастда жойлашади ва бир ёки бир неча куртаклардан иборат бўлади. Асос куртакларнинг икиламчи меристемалари, агар улар вегетатив меристемалар ва улар ўзига хос структурага эга бўлади ва потенциал ривожланиш ва юқори меристемалари каби ўхшаш хусусиятга эга бўлади. Вегетатив меристемалари бевосита гул меристеиаларига айланиши мумкин. Бу ҳолат ўсимликлар гулларга индуцирланаётган пайтда амалга ошади. Гул меристемалари вегетатив меристемаларидан тубдан фарқ қилади ва бу икки меристемалар биргаликда гул органларини ҳосил қилади. Бу органларга гултожибарглар, тожбарглар чангчилар ва уруғчилар киради. Бундан ташқари гул меристемалари детерминирланган бўлади: Барча меристемаларнинг фаолияти охирги гул органларининг шаклланиши билан тугалланади. Кўп ҳолатларда вегетатив меристемалар тўғридан тўғри бўлмаган ҳолатда гул меристемаларига айлаанади. Бунинг ўрнига вегетатив меристемалар аввал гулости меристемаларига айланади. Гулости меристемаларидан ҳосил бўлган Ён органларнинг типлари гул меристемаларидан ҳосил бўлган органлардан фарқ қилади. Меристемаларнинг биргаликдаги фаолияти.

Гулолди бўшлиқларида жойлашган шохлар ва гул меристемалари гултожбарглар, тожбарглар, чангчи ва уруғкуртак билан бирга гул меристемаларининг ҳосилалари ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. James E.Bidlach, Snelly H. Jansky. Stern's introductory Plant biology. – USA: McGrow-Hill, 2008, 622 p. 2. Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University of California, Los Angels, 2002. 3. Hans-Walter Heldt. Plant Biochemistry. Elsevier Academic Press, 2005. – 625 рр. 4. Алимова Р.А. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси фанидан лаборатория машғулотлари: ўқув қўлланма. – Тошкент: ТошДАУ, 2000. – 95 б. 5. Алимова Р.А., Сагдиев М.Т. Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси: ўқув қўлланма. – Тошкент, 2013. – 320 б. 6. Бекназаров Б.О. Ўсимликлар физиологияси: дарслик. – Тошкент: ЎзМУ, 2009. – 480 б.

Похожие

Ўсимликдаги сув мувозанати

Чангланиш, чангни униши ва чанг найининг ўсиши

Экинларнинг ўғитга талабчанлигини аниқлашнинг физиологик асослари

Фотосинтезда углерод ўзлаштирилиши йўллари фотосинтезнинг физиологик ва экологик аспектлари

Эбриогенез. Уруғланган тухум ҳужайранинг бўлиниши