Эбриогенез. Уруғланган тухум ҳужайранинг бўлиниши - Ботаника - Рефераты

Эбриогенез. Уруғланган тухум ҳужайранинг бўлиниши

Загружено в:

06.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1472 KB

Эбриогенез. Уруғланган тухум ҳужайранинг бўлиниши Режа: 1. Икки паллали ўсимликлар муртагининг ривожланиши 2. Бир паллали ўсимликлар муртагининг ривожланиши 3. Муртак нормал ривожланишининг бузилиши 4. Уруғ ва мевани ҳосил бўлиши 5. Партенокарпия

Эмбриолог олимларнинг эмбриогенез жараёнини ўрганишдаги уринишлари бошқа йўналишдагиларга қиёслаганда озроқ. Шунга қарамай бундай тадқиқотларнинг аҳамияти беқиёс даражада катта. Эмбриогенез жараёнини, аввало унинг дастлабки даврларини ўрганиш ўсимликлар систематикаси, филогенезидаги муаммоли масалаларни ҳал этишда, ҳамда эмбриология олдида турган асосий масалалардан бири – тизимлиштириш жараёнларини ҳал этишда муҳим аҳамият касб этади. Эмбриогенез бўйича XIX асрнинг ўрталарига келиб эмбриология соҳасида эришилган ютуқлар эмбрионал тип ривожланишларнинг классификацияси учун асос бўлди. Ривожланиб шаклланаётган муртакни морфологик хусусиятлари, эмбрионал типларнинг тавсифлари уларнинг классификациясига доир хорижда, республикамизда юқори даражада илмийтадқиқот ишлари олиб борилган. Бу борада диққатга сазовор ишлар Р.Суэж (1948) томонидан амалга оширилган бўлиб, у ёпиқ уруғли ўсимликларнинг кўплаб турларида муртакнинг ривожланиши ва унга доир қонуниятларни аниқлаган. Бир паллали ўсимликларнинг муртакини келиб чиқиши, яъни унинг ҳосил бўлиши ва ривожланиши эмбриогенезнинг асосий масалаларидан бири сифатида ҳозирги кунгача кўпчилик олимлар томонидан муҳокома қилиб келинмоқда. Бу борада кўплаб тадқиқотлар табақалашмаган муртакнинг морфологиясини ўрганиш билан бир қаторда муртакни ривожланиш даражалари ҳамда ўсимлик ўсаётган муҳитда уруғни етилиш давридаги алоқадорликларига шунингдек ўсимликларнинг филогенияси ҳам ҳисобга олинган. Муртакни in vitro усулида ўстириб ўрганиш борасидаги илмий тадқиқотлар катта назарий ва амалий аҳамиятга бўлиб, дурагай муртакни кенг миқёсда тажрибада ўрганиш натижасида ғалладошларнинг ўзаро узоқ формаларида табиий шароитда ўсаётганларида олинмаган натижалар олинган.

Ўстириш усули селекционерларнинг олдида катта имкониятлар яратади. Бу усулда ўзаро чатишмаслик ва дурагай ўсимликларни олиш, мос келмаган ҳолларда ҳам чатиштиришни амалга ошириш имкониятлари яратилади. Муртакни сунъий озиқ муҳити шароитида ўстирилганда, унинг морфологик, физиологик ўзгаришлари ва ривожланишларини батафсил ўрганиш имкониятлари яратилади. Зеро бу ишлар илмий тадқиқотларни бошқариб бориладиган шароитда амалга оширилади. Проэмбрионал босқич муртакни ҳосил бўлиши зиготани бўлинишидан бошланади. Бунинг учун зигота аввало тўлиқ даражада етилиши лозим. Етилиш учун унда бир қатор морфологик ва биокимёвий ўзгаришлар рўй бериши, натижада муртак халта анча катталашади. Зиготада тухум ҳужайрага нисбатан эндоплазматик тўрнинг мембраналари сони, Гольжи аппаратининг фаоллиги ошади, полисомалар вужудга келади. Зигота симметрияга ўқига эга бўлиб, қутублилик қонунияти асосида ривожланади. Зиготадаги қутублилик ҳоссаси ўсимликлар ва ҳайвонлар учун характерли белги ҳисобланиб, унда аниқ ташқи морфологик ва ички физологик қутбийлиги оқибатида юзага келади. Морфологик қутубийлиги унинг юқори қисмида нисбатан мўлроқ цитоплазмада – ядро унинг пастки оз қисмли цитоплазмада эса – вакуол жойлашган. Физиологик қутублилик моддаларнинг алмашинувидаги тезликда ифодаланади. Зиготанинг юқориги – апикал томонида моддалар алмашинуви жадалроқ, пастки – базаль қисмида эса секинроқ содир бўлади. Зиготанинг биринчи бўлиниши кўндаланг тўсиқ ҳосил бўлиши билан амалга ошиши натижасида апикал, бошқача айтганда терминал ва базаль ҳужайралардан иборат икки ҳужайрали проэмбрио ҳосил бўлади. Кейинчалик апикал ва базал ҳужайралар бўлиниши натижасида бир устун қават ҳолида жойлашган ҳужайралар ҳосил бўлади. Шу қаватни ҳосил қилиб жойланиши кейинчалик муртак тўқималари ва органларини юзага келишидаги табақалашувда катта аҳамият касб этади.

Икки паллали ва бир паллали ўсимликларнинг муртагини ривожланишининг дастлабки босқичида улар ўзаро анча ўхшаш тузилган. М.С.Яковлеванинг фикрича, муртакнинг дастлабки яъни проэмбрио даври эмбрионал ривожланишининг энг консерватив босқичи ҳисобланади. Бу давр филогенетик жиҳатидан ўзаро узоқ бўлган ёпиқ уруғли ўсимликларда ҳам мутлоқ бир хил тарзда бўлади. Проэмбрио ривожланишининг тугалланиши шарсимон проэмбриода эмбриодермани юзага келиши билан бўлади. Ундан кейин муртакни шаклланиши бошланади ва унинг органларга табақалашуви билан тугайди. ИККИ ПАЛЛАЛИ ЎСИМЛИКЛАР МУРТАГИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Гулли ўсимликлар муртаги тузилиши ва ривожланишида умумий ўхшашлик кўп бўлса ҳам, айрим томонлари билан бир-биридан фарқ қилади. Ўсимликлар цитоэмбриологияси фанида муртакнинг ривожланиш типлари бўйича турли хил классификациялар мавжуд. Бундай классификациялар дастлаб К.Шнарф томонидан (1929), кейин Р.Суэж (1938) ва Д.Джогансен (1950) томонидан таклиф этилган. Бу классификациянинг асосига муртак халтанинг ривожланишларидаги тўрт ҳужайрали проэмбриони юзага келиши ва ундаги ҳар бир ҳужайрани муртакнинг асосий қисмларини юзага келишидаги иштироки туради. К.Шнарф классификацияси Р.Суэж олган маълумотлар асосида яратди. У икки паллли ўсимликларда муртак ривожланишининг 5 хил типи учрашини кўрсатиб, уни учрайдиган оилалар номи билан атайди (33-расм): Барча типлар учун умумий бўлган зиготани биринчи бўлинишидан кейин кўндаланг тўсиқни бир хилда ҳосил бўлиши натижасида апикал ва базал ҳужайралар ҳосил бўлади. Бу ҳужайралар кейинги ривожланишида муртак қисмларини ҳосил бўлишида иштирок этади.

Икки паллали ўсимликларнинг биз юқорида қайд этган бешта оиласига мансуб ривожланиш типларини қисқача баён қилиб чиқамиз. расм. Муртакнинг ривожланиш типлари (Schnarf, 1929): а-Cruciferae типи; бAsteraceae типи; в-Solanaceae типи; г-Chenapadiaceae типи; д- Caryophyllaceae тип

Cruciferae – типида тўрт ҳужайрали проэмбриони ҳосил бўлишида кўндаланг тўсиқ апикал ҳужайрада узунасига, базал ҳужайрада кўндалангига ҳосил бўлади. Муртакнинг асосий қисмлари бўлган уруғпалла, уруғпаллани остки қисми, поя ва илдиз бошланғичлари апикал (са) ҳужайрадан ривожланади. Базал (св) ҳужайрадан осилма соп ва гипофиз ривожланади (расм, а ) Asteraceae- типида апикал (са) ҳужайра узунасига. базал (св) ҳужайра кўндалангига бўлинади. Cruciferae типидан бу тип апикал ва базал ҳужайралар муртакнинг асосий қисмларини ривожланишида иштирок этиши билан фарқланади. Апикал (са) ҳужайрадан уруғпаллалар ҳосил бўлади. Уруғпалла ости, илдизча ва осилма соп базал (св) ҳужайрадан ҳосил бўлади (расм, б ). Solanaceae – типда проэмбриондаги апикал ва базал ҳужайралар ўзаро кўндаланг тўсиқлар билан ажралади. Муртакнинг асосий қисмлари апикал (са) ҳужайрадан ҳосил бўлади. Базал (св) ҳужайрадан фақат осилма соп ва гипофиз юзага келади (расм, в ). Chenapadiaceae – типи Solanaceae типдагидек базал ва апикал ҳужайра кўндалангига бўлинади, лекин ҳар иккаласи ҳам муртакнинг асосий қисмларини ҳосил қилишда иштирок этади (расм, г ). Caryophyllaceae – типида муртакнинг ҳамма қисмлари апикал (са) ҳужайрадан ҳатто осилма соп ҳам (са) ҳужайрадан ҳосил бўлади. Базал ҳужайра умуман бўлинмайди ва осилма соп таркибида қолади (расм, д ). Д.Джонгансен (1950) классификацияси К.Шнарф классификациясидан бир мунча фарқ қилиб, фақат икки паллалиларнигина эмас, балки бир паллали ўсимликларни ҳам қўшади. Унинг фикрича, муртакни ривожланиши жуда ўхшаш тарзда ўтади. Шу боисдан алоҳида ривожланиш типи сифатида ажратиш шарт эмас, деб ҳисоблайди. Д.Джонгансен ҳар иккала гуруҳ ўсимликлар учун муртакни ривожланишини олти типга бўлади. К.Шнарф классификациясидан фарқи Cruciferae типини Onagrad тип сифатида ифодалайди ва янги Piperad тип

атамасини қўшади. Муртакнинг ривожланиш типларини осонроқ тушиниш учун муртакнинг ривожланиш типларини қуйидагича ифодалайди. І. Зигота узунасига тўсиқ билан бўлинади – Piperad типи. ІІ. Зигота кўндаланг тўсиқ билан бўлинади. А. Терминал ҳужайра узунасига бўлинади. 1. Базал ҳужайра муртакнинг Onagrad типида ривожланишида иштирок этмайди ёки иштироки кам. 2. Базал ва терминал ҳужайралар мурткнинг Asterad тип ривожланишида бир хил даражада иштирок этади. Б. Терминал ҳужайра кўндалангига бўлинади. 1. Базал ҳужайра муртак ривожланишида етарли иштирок этмайди. а) базал ҳужайра бўлинмайди ва бир ҳужайралигича қолади. б) базал ҳужайра икки ёки бир неча ҳужайрадан иборат Solanad типдаги муртакни ҳосил қилади. 2. Базал ҳужайра Chenоpоdiad тип муртакни ҳосил бўлишида у ёки бу даражада иштирок этади. Onagrad – типни муртак ривожланишининг энг содда типи деб ҳисоблайди. Олти типнинг ҳар бирида Д.Джонгансен озми кўпми вариация – хилма-хилликларни ажратади. Улар қуйидагилар: 1. Piperad тип вариантлари : Balanospora, Scabiosa, Dendrophtoe. 2. Onagrad тип вариантлари : Capsella, Sonerila, Euphorbia, Myosurus, Lythrum, Alissum, Mentha, Veronica, Lotus, Trifolium, Catalpa, Ruta, Lilium, Heloniapsis, Jancus. 3. Asterad тип вариантлари : Erodium, Polygonum, Urtica, Lamium, Senerio, Oxalis, Muscari, Penarea. 4. Sordari тип вариантлари : Hyoscyamus, Nicotina, Physalis I. II. III Datura, Papaver, Sherardia, Linum, Hydnora. 5. Chen о p о diad тип вариантлари : Chenopodium, Polemonium, Myosotis. 6. Caryophyllard тип вариантлари : Sagina, Vaccaria, Hypecoum, Corydalis,

Sedum, Medicago, Myrio-Phyllum, Drosera, Fumaria, Ruppia, Sgittaria, Zannichellia, Aglaonema. Д . Джонгансен маълумотларига кўра , энг кўп тарқалган Onagrad - типи 58 оилага мансуб филогенетик системанинг турли систематик гуруҳлардаги ўсимликларда тарқалган . Энг кам тарқалган Piperad – типи 7 оилага мансуб туркум ўсимликларда учрайди . Келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики , бир оила ва тартибга мансуб туркум ўсимликларда муртак халта ривожланишининг фақат битта типи эмас , икки , уч ва ҳатто тўртта типи учрайди . К . Шнарф ва Д . Джонгансен келтирган муртак халта ривожланиш типларидан ташқари муртакнинг тараққий этишини М . С . Яковлев (1958) томонидан кашф этилган Paleniaceae типи ҳам мавжуд . Paleniaceae типида зиготанинг биринчи бўлиниши ва кейинги бўлинишларидан юзага келган ядроларнинг орасидаги кўндаланг тўсиқ деворлар юзага келмайди , кўп ядроли ценецит ҳосил бўлади . Кейинчалик ядролар орасида ҳужайра девори юзага келади ва унинг айрим жойларида муртаклар шакллана бошлайди . Бу муртаклардан биттаси етук даражага етади , қолганлари парчаланиб кетади . Қайси типда ривожланиш бўлмасин , муртак шар , юмалоқ кўринишга келганида табақаланиш бошланади . Муртакни асосий қисмида осилма соп яқинида гипофизиснинг ҳужайралари шакллана бошлайди . Кейинчалик илдиз пўстлоғи ҳужайраларининг бошланғичи ҳосил бўлади . Муртак гипофизиснинг қарама - қарши томонидан эпифиз ҳужайралари шакллана бошлайди . Унинг ҳужайраларидан эпидермис ва поя пўстлоғининг бошламаси юзага келади . Муртакнинг уруғпалла ҳосил бўладиган қисмида поя иштирок этади . Уруғпалланинг остида гипокотил яъни илдиз бўйни ва илдизни бошламаси табақалашиб юзага келади . Муртакнинг ташқи табақалашувлари билан бир вақтда ички муртакнинг иккита тўқимаси : ташқи - туника ва ички - корпус асос юзага кела бошлайди .

Туникадан кейинроқ эпидермис шаклланади . Корпус асос тўқимадан вояга етган ўсимликнинг марказий ўзак ( цилиндр ) ва пўстлоқ ҳосил бўлади . Шарсимон кўринишдаги муртакни ривожланиш даврида унинг учки қисми аста - секин тиғизлашиб кейинроқ тез ўсиб ён қисмларга айланади . Бундай ҳолат муртакнинг ён қисмларида келгусида уруғпаллани ҳосил қиладиган бўртикларни пайдо бўлишига олиб келади . Уруғпалла аста - секин узая бошлайди , уларнинг орасида ўсиш нуқтаси шаклланади . Шу билан бир пайтда илдиз ҳам ўсади , унда илдиз ёпқичи ҳосил бўлади . Шундай қилиб , икки паллали ўсимликларнинг етилган муртагида қуйидаги : илдиз , илдиз қинчаси , уруғпалла ости ( гипокаталь ), уруғпаллалар ва уларнинг орасида ўсиш нуқтаси бўлади . БИР ПАЛЛАЛИ ЎСИМЛИКЛАР МУРТАГИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Бир паллали ўсимликларда муртак ривожланишининг бошланғич босқичи Asteraceae типни эслатади . Ривожланишнинг кейинги босқичлари ва айниқса , етилган муртак икки паллали ўсимликлардаги ҳеч қайси тип ривожланиши билан ўхшашлик белгиларини ҳосил қилмайди . Бошоқли ўсимликлардаги муртакни ўзига хослиги улардаги қуйидаги белгилар билан фарқланади . 1) қалқон , 2) колеоптил , 3) эпибласт ва колеориза . Бир типли ўсимликларда муртак қуйидагича ҳосил бўлади : зигота кўндаланг тўсиқ билан апикал ва базал ҳужайрага бўлинади . Апикал ҳужайра кейин узунасига , базал ҳужайра эса кўндалангига бўлинади . Бир неча мартта бўлинишлардан кейин апикал ҳужайрадан колеоптилнинг бир қисми ва уруғ палла ҳосил бўлади . Муртакнинг ягона йирик пластинка кўринишидаги уруғпалла барги қалқон дейилади . Қалқон ёни ёрдамида муртак эндосперм тўқимасидан озиқ моддаларни шимади . Апикал ҳужайрадан эпибласт ҳам ҳосил бўлади . Эпибластни бир

қатор мутахассис тадқиқотчилар ривожланмай қолган иккинчи уруғпалла деб ҳисоблашади . Бироқ кўпроқ эмбриолог олимлар эпибластни уруғпалла деб эмас , муртак асосидаги колеориза ёки қалқоннинг ўсимтаси ёхуд муртакни таги қийшайишидан юзага келган бўртма деб қарашади . Базал ҳужайрадан поя бошламаси колеоптилни қолган қисми гипокатил илдизни ҳосил қиладиган бошлама колеориза ва осилма соп юзага келади . Бир паллали ўсимликлардаги етилган муртак қуйидаги органлардан : 1. қалқон , 2. колеоптиль ўрама барг , 3. биринчи баргчалар , 4. пояни юзага келтирадиган ҳосили , 5. гипокотил , 6. эпибласт , 7. битта ёки бир нечта ёпчи бўлган илдизчалар , 8. колеориза илдизчалар атрофдаги пардасимон ёпқичдан иборат ( расм ). расм Triticum aesticum муртагининг тузилиши ва ривожланиши (ПоддубнаяАрнольдн, 1976): а-е- икки ҳужайрали, тўрт ҳужайрали, кўп ҳужайрали муртак; ж-зуруғпалла ривожланишининг дастлабки босқичи; и- м-муртак қисмларининг ривожланиши; н-етилган муртак. Етилган доннинг кўп қисмида эндосперм унинг бир учида муртак жойлашади. Бир паллали ўсимликларда муртакнинг келиб чиқиши ва унинг

шаклланишини изоҳлаб бериш, эмбриогенез билан шуғулланаётган мутахассисларнинг олдида турган асосий масалалардан бири ҳисобланади. Табиатда икки уруғ паллали ўсимликлар бир уруғ паллали ўсимликларга нисбатан кўп учрайди. Кўпчилик мутахассислар икки уруғ паллали ўсимликларни содда-примитив, бир уруғ паллали ўсимликларни эса юксакпрогрессив тип деб қарашади. Бир паллалиларни келиб чиқиши ҳақидаги ғояни тадқиқотчилар синкатилия яъни иккита уруғпаллани қўшилиб ўсиши ва гетерокатилия сифатида баён этишган. Бу ҳар иккала ғоялар орасида иккинчиси кенг қўлланила бошлаган. Шунга кўра, ҳозирда бир паллали ўсимликлардаги муртак иккита уруғпалладан биттасини ривожланмай қолишдан юзага келган, деб ҳисобланади. Ва ниҳоят, бир паллали ўсимликлардаги иккинчи уруғпалла ҳатто ҳосил бўлмаган деган тасавурлар ҳам бор. Бу назарияни М.С.Яковлев (1971) ифодалаб, ривожланаётган муртакнинг учки қисмида иккита уруғпаллани ҳосил бўлишига олиб келадиган бошламани ўрнига бир паллали ўсимликларда битта уруғпалла ҳосил қилувчи муртак пайдо бўлади. Битта уруғпалла проэмбрионинг апикал қисмини ҳамма ҳужайраларидан ҳосил бўлади. Муртак ультраструктураси. Муртакни ўрганиш асосан, оддий микроскоплар ёрдамида амалга оширилганлиги туфайли унинг ультратузилиши ҳақидаги маълумотлар етарли эмас. Проэмбриони юзага келишида унинг ҳужайраларида рибосомалар, митохондриялар, диктосома ва бошқа органоидларнинг сони ортганлиги кузатилган. Проэмбрио ҳужайралари ҳам одатдаги меристема ҳужайраларининг тузилишидан фарқ қилмайди (расм). Етилган муртакларнинг ҳужайраларида уларнинг ультратузилишидаги фарқлар цитоплазмани айрим нозик тузилмаларини ўзгариши, бир қатор органеллаларнинг ички тузилишида хусусан лейкопластларда строма ва ламеллалар йўқолади. Митохондриялар бўккандай кўриниш ҳосил қилади. Хлоропластларда гранулалар йўқолади, эндоплазматик тўр майда пуфакчаларга бўлиниб кетади. Бундай ўзгаришлар

етилган муртакларнинг ультратузилишида кузатилган. Муртакни етилиш даврида содир бўладиган ўзгаришлар аномал ўзгаришлар деб эмас, уларнинг сувсизланиши ўзида чидамликни ҳосил қилишидаги физиологик ўзгаришлар деб қаралади. Эмбриолог мутахассислар томонидан муртакни биокимёвий томонлари ҳам ўрганилган. Муртак ривожланишининг дастлабки даврлари биокимёси ҳақида маълумотлар етарли эмас. Шунга қарамай муртакнинг ривожланишини дастлабки даврларида оқсиллар синтези кузатилиши муртакни ўсиши, уни шаклланиши ва бўлинишида иштирок этади. расм. Capsellaнинг икки ҳужайрали муртаги (Schulz, Jensen, 1968); БХ – базал ҳужайра, АХ – апикал ҳужайра Ўсаётган муртакда кўп миқдорда нуклеин кислоталар ва аминокислоталарнинг борлиги аниқланган. Аминокислоталар муртак ривожланишида нафақат трофик вазифани шунингдек, муртакнинг ўсишида ва шаклланишида стимулловчи аҳамияти молик ҳисобланади.

Муртакнинг асосий органлари ҳосил бўлганидан кейин, одатда уруғпаллада қисман гипокотилда заҳира озиқ моддалар тўпланади. Кўпчилик ёпиқ уруғли ўсимликларнинг муртакларида заҳира озиқ моддалар сифатида оқсиллар, ёғлар, крахмал ва қандлар тўпланади. Ёғ тутувчи муртаклар, крахмал тутувчи муртакларга нисбатан кўп учрайди. Муртакда ёғ ва крахмални тенг миқдорларда тўпланиш ҳоллари камдан-кам кузатилади. Кўпчилик муртакларнинг ҳужайраларида алколоидлар, ферментлар, провитаминлар, витаминлар ва бошқа физиологик фаол моддалар ҳам ҳосил бўлади. Турли туман витаминлар, ферментлар ва бошқа физиологик фаол моддаларни кўп миқдорларда бўлиши мазкур ҳужайраларда уруғнинг бошқа қисмидаги ҳужайраларга нисбатан ҳаётий жадал ривожланаётганлигидан далолат беради. Уруғ етила борган сари уруғдаги физиологик фаол моддаларнинг миқдорлари камайиб боради, шунингдек, баъзи фаол моддалар боғланган ҳолга ўтади. Алоҳидаланган ва алоҳидаланмаган муртаклар. яшил муртаклар. Одатда шаклланган уруғларда муртак алоҳида вазифаларни бажаришга мослашган органларидан иборат. Аниқ ифодаланган, органли муртаклардан ташқари, бир қатор гулли ўсимликларда кучсиз табақалашган ёки бутунлай табақалашмаган муртакли уруғлар ҳам учрайди. Бундай муртаклар ҳужайралар тўпламидан иборат бўлиб, ҳеч қандай табақалашув белгилари кузатилмайди Қадимги гулли ўсимликларнинг (магнолиядошлар, лаврдошлар ва аралиядошлар) муртаги қисман органларга алоҳидаланганлиги уларнинг соддапримитив тузилишда эканлигидан далолат беради. Алоҳидаланмаган муртаклар эфемер, сапрофит, эпифит ва текинхўр ўсимликларда учраши бу гуруҳларга мансуб ўсимликларнинг маълум шароитга мослашишидаги иккиламчи белги ҳисобланади. Органларга алоҳидалашмаган муртаклар Orchidaceae, Manotropaceae, Pralaceae ва бошқа оилаларга мансуб туркумларнинг турларида ҳам учрайди.

Гулли ўсимликларда сутсимон ва сарғиш рангли муртаклар кўп учрайди. Шу билан бирга кўпчилик оилаларнинг ўсимликларида ҳужайраларининг таркибида хлоропластлари бўлган яшил муртаклар ҳам учрайди (RS: муртакларнинг кўплаб белгиларини ўзида ифодалаган схема тузинг). Шаклланган муртакларнинг айримлари яшил рангда, кўпчилиги сут рангида бўлади. Г.Я.Жукова ва М.С.Яковлевлар (1973) томонидан шаклланган муртаклар чуқур таҳлил этилиб, гулли ўсимликлрни иккита: хлороэмбриофит ва лейкоэмбриофит грухларига бўлган. Ҳозирги кунда гулли ўсимликларнинг 72 оиласидан 428 турга мансуб вакилларида яшил муртак мавжудлиги аниқланган. Яшил рангли муртакларни Г.Я.Жукова ва М.С.Яковлев (1973) лар одатдаги ва электрон микроскоплар, хроматография, спектрометрия ёрдамида ўрганишлари натижаларига кўра, муртакнинг хлоропластлари барглардаги хлоропластлар билан ўхшашлиги ва муртакни яшил рангга кириши унда хлорофилларни тўпланиши билан боғлиқлигини, хлоропластларнинг таркибидаги пигментларнинг тўплами баргдаги пигмент билан бир хиллиги аниқланган. Муртакдаги хлоропластларнинг электрон микроскопларда ўрганиш натижалари уларда юксак даражадаги табақалашув мавжудлигини кўрсатган. Улардаги тилакоидлар етарли даражада шаклланган ва улар эндоплазматик тўр билан боғланганлиги хлоропластларининг физиологик фаоллиги юқорилигидан далолат беради. Бу билан яшил муртаклардаги хлоропластлар мустақил ҳолда фотосинтез амалга ошира олиши ҳақидаги таҳминларни тасдиқлайди. Яшил рангдаги муртакларнинг бўлишини бир гуруҳ тадқиқотчилар прогрессив белги деб ҳисоблайдилар. Мутахассисларнинг фикрларича, муртак ўз ривожланишининг дастлабки даврларида фақат гетеротроф асл (она) тўқима ҳисоби билангина эмас, автотроф ҳолда фотосинтезни мустақил амалга ошириши ҳисобига ҳам озиқланиши ва заҳира озиқ модда тўплаши уни она ўсимликка боғланиб қолмай мустақиллигини ҳам таъминлайди, деб ҳисоблайдилар.

Бунга қарама-қарши нуқтаи назар, яшил муртакнинг бўлиши содда белги деб ҳисобланиб, мустақил тарзда фотосинтезни амалга ошириши, муҳитни ёритилиши билан боғлиқ. Яшил бўлмаган муртакда ўсимлик ҳужайраларидан озиқ моддаларни келиши зарур эмаслигини ифодалайди, деган фикр билдиришади. МУРТАК НОРМАЛ РИВОЖЛАНИШИНИНГ БУЗИЛИШИ Муртакдаги аномал ўзгаришлар юзага келиши ташқи муҳитнинг турли туман омилларининг таъсирида муртак тўлиқ меъёрида ривожланмайди. Бундай омилларга атроф-муҳитнинг юқори ёки паст ҳарорати, озиқ моддаларнинг етишмаслиги ёки меъёрдан зиёд бўлиши, ўзаро узоқ дурагайлаш; полиплоидия ҳодисаси; эмбриогенезни меъёрда рўй беришидаги физиологик мос келмасликлар уруғни қисман, ёки тўла ҳолда стериллигига олиб келади. Гулли ўсимликларнинг кўпчилик турларида муртакни тўла тарзда ривожланмай қолиши билан бирга зиготани биринчи бўлиниш даврида юқори ҳароратнинг таъсир этиши натижасида кейинчалик тетраплоид ўсимлик юзага келади. Тетраплоид ўсимлик диплоид ўсимликдан морфологик белгиларини ўлчами катталиги билан фарқ қилиб, қишлоқ хўжалик амалиётида алоҳида аҳамият касб этади. УРУҒ ВА МЕВАНИ ҲОСИЛ БЎЛИШИ Муртак ва эндосперм ўса борган сари уруғкуртак ҳам катталашиб, уруғга айлана боради. Бу вақтга келиб уруғнинг пўсти ҳосил бўлади. Уруғнинг пўсти одатда уруғкуртакинг бир ёки иккала интигументидан ҳамда нуцеллус ва эндоспермнинг қолдиқларидан шаклланади. Уруғнинг пўсти муртакни ташқи муҳитнинг ноқулай шароитидан ҳимоялайди ҳамда уруғни атроф- муҳитга тарқалишини таъминлайди.

Уруғ пўстининг уруғбанддан ажраладиган қисмида из ёки чок жойлашади. Уруғбанд уруғкуртак билан қўшилиб ўсиши натижасида юзага келади. Уруғнинг чивиқ-йўли изи яқинида микропиляр тешик жойлашади. Уруғ унаётганда муртак одатда микропиляр тешик орқали уруғдан ташқарига чиқади. Бу тешикдан аввал илдизнинг учки қисми барча ҳолатларда микропилега йўналган ҳолда жойлашади. Муртакнинг шакли турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларнинг уруғларида турлича кўринишларга эга. Улар тамаки ўсимлигида тўғри, чиннигулда эгилган, чирмовуқда спирал, буралган, қоқиўтда тақасимон шу каби бир қатор кўринишларга эга бўлади. Гулли ўсимликларнинг муртаклари ҳам турлича ўлчамларда бўлиб, йирик муртакли уруғларда заҳира озиқ моддалар тўқималарида тўпланади. Бундай муртакли уруғлар униб ўсишида, бирор омилга боғлиқ бўлмай, мустақил ташқи муҳитнинг омилларига чидамли ниҳолларга айланади. Майда муртакли уруғлар унганда нозик ниҳоллар ҳосил қилади, унинг ўсиши эндосперм миқдорига боғлиқ (расм).

расм Гулли ўсимликлар уруғидаги муртак ва озиқ моддаларнинг ўзаро нисбати: а,б,в,г,д,л-бир паллали; е,ж,з,и,к,п,р,с,м-икки паллали; п,р,- перисперм, қолгани эндосперм. қора чизиқ- муртак шакли, оқ- озиқ модда Муртаги шаклланмаган уруғлардаги табақалашув фақат она организмдан ажрагандан кейин, қулай шароитга тушганда уруғни ичида амалга ошади. Бундан истисно орхидеядошларда муртакни табақалашуви уруғни етилиш даврида кечади. Орхидеядошларда муртак уруғдан пуфаклар кўринишида чиқади, шу боисдан уларни муртак туганаклар ҳам дейилади. Муртак туганаклар кейин катталашиб, уларнинг пастки қисмида дастлаб сўрувчи илдизлар кейин бошқа илдизлар ҳосил бўлади. Унинг юқори қисмидан барглар ҳосил бўлади. Ўсимликларда мевалар ҳосил бўлишида қуйидаги жараёнлар амалга ошишини кўрамиз. Уруғдаги уруғкуртакда қайта ўзгаришлар рўй бераётган бир даврда уруғчининг тугунчаси мевага айлана бошлайди. Мевани ҳосил бўлишида тугунча баъзан уруғчининг бўйин қисми, тумшуқчаси сўлиб қолади. Тугунчанинг деворидан мева эти ёки перикарп ҳосил бўлади. Перикарп уч қаватдан: ташқи – экзокарп, ўрта мезокарп ва ички эндокарпдан иборат. Ҳамма мевалар ҳам уч қаватли бўлмаслиги мумкин. Мураккаб меваларда перикарп ҳосил бўлишида гулўрин ва гул ёнбаргчалар ҳам иштирок этади. Мевалар иккита асосий группага бўлинади. Меваларни физикавий ҳолатини ҳисобга олганда, улар хўл ва қуруқ меваларга бўлинади. Серсув, хўл меваларда перикарп юмшоқ этли тўқимадан иборат. Қуруқ меваларда перикарп ёғочлашган бўлади. Маваларнинг иккинчи бир классификациясида уларни одатда қуруқ меваларни чатнайдиган ва чатнамайдиганларга бўлинади. Меваларни очилиши ва уруғларни тарқалиши учун турли туман хусусий мосланишлар ҳосил бўлган. Уруғ ва меваларни ривожланиши ва тузилишларнинг бир қанча типлари мавжуд. Улар мазкур ўсимликнинг систематик белгиси бўлиб ҳисобланади.

ПАРТЕНОКАРПИЯ Меваларнинг ҳосил бўлиш жараёнида ҳар доим бўлмаса ҳам айрим ўсимликларда партенокарпия ҳодисаси кузатилади. Маълумки, меванинг ҳосил бўлиши ва уруғни ривожланиши, уруғланиш жараёни амалга ошгандан кейин рўй беради. Баъзи ҳолларда мева уруғсиз, уруғкуртакни уруғланмаслиги сабабли, дегенерацияси натижасида ҳосил бўлади. Шу боисдан уруғсиз меваларни ҳосил бўлишига партенокарпия дейилади. Партенокарпия индуцирланган, бўлиши мумкин, бунда мевани ҳосил бўлиши учун чангланиш рўй бериши зарур ва индуцирланмаган мевани ривожланишида эса чангланиш шарт эмас. Ўсимликдаги барча гуллар уруғсиз мева ҳосил қилиши тўла партенокарпия, қисман гулларда уруғсиз меваларни ҳосил бўлиши чала партенокарпия дейилади. Партенокарп мева ҳосил қиладиган ўсимликларни икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга мансуб ўсимликлар меъёрдаги муртак халта ҳосил қилади, бироқ меваларни ҳосил бўлишида уруғкуртакнинг дегенерацияси рўй беради. Айрим ўсимликларда муртак халта ҳосил бўлгандан кейин, баъзи бирларида эса, уруғ ривожланиши бошлагандан кейин дегенерация рўй беради. Иккинчи гуруҳ ўсимликларда уруғкуртак ривожланмаганлиги сабабли муртак халта умуман ҳосил бўлмайди ёки уруғкуртак муртак халта ҳосил бўлгунча нобуд бўлиши мумкин. Партенокарпияни юзага келиши сабаблари ҳозирча тўла маълум эмас. А.Эрнст (1918) партенокарпияни келиб чиқишида дурагай ғояни илгари сурган. У бир қатор партенокарп ўсимликларда микроспорогенез ва макроспорогенез жараёнида чанг доналари ва муртак халтани ҳосил бўлишидаги аномал ўзгаришлар дурагайланишнинг оқибати деб ҳисоблайди. Бир гуруҳ олимлар партенокарп мевалар ирсий белгиларнинг таъсирида рўй беради деса, бошқалари ташқи муҳитнинг ноқулай омилларни таъсирида рўй беради, деб ҳисоблайдилар.

Ф.Густафсон (1947) гулда уруғланишдан кейин ҳосил бўладиган мева билан партенокарп мева орасидаги фарқни уруғчи тугунчасидаги ўстирувчи ауксин моддасининг миқдори билан боғлайди. Партенокарп ўсимликлар гулидаги уруғчининг тугунчасида етарли даражадаги ауксин гармони чангланишсиз мевани етарли даражада ривожланишини таъминлайди, холбуки бошқа ўсимликларда мевани ҳосил бўлиши учун зарур ауксин тугунчаси ўсаётган чанг найи орқали киради. Ф.Густафсон ғояси тажрибалар натижасида исботини топган. Бу тажрибаларда уруғчи тугунчасига ўстирувчи моддалар таъсир эттирилганда, уруғсиз мевалар олинган. Партенокарп меваларни уруғчининг тугунчасига чангнинг инъекция экстракти шунингдек, айрим кимёвий бирикмалар таъсир эттириб олиш мумкин. Партенокарпия узум, ошқовоқ, бодиринг, памидор шунингдек банан, ананас, анжир каби цитрус ўсимликларда ҳамда табиий ҳолда ўсадиган ўсимликларда ҳам аниқланган. Турли навларга мансуб ўсимликлардаги меваларни уруғсиз бўлиши, хўжалик аҳамияти жиҳатидан муҳим қимматли белги ҳисобланиб, ноқулай шароитда гулда чангланиш, уруғланиш амалга ошмаганда ҳам ҳосил олиш имкониятини беради. Бундай уруғсиз партенокарп мевалар этдор, серсув ва маъзали бўлиб, озиқ сифатида истеъмол қилишда қулайлик яратади. Шу боисдан партенокарп меваларни сунъий усулда кўпайтириш амалий жиҳатидан молик ҳисобланади. Партенокарпия борасидаги илмий амалий ишлар бўйича бир мунча ютуқларга эришилган бўлсада, бу борада тадқиқотлар давом этмоқда.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Қўш уруғланиш

Макроспорогенез ва оналик гаметофитининг ривожланиши

Цитоэмбирологиянинг амалий жиҳатлари

Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари

Микроспорогенез ва оталик гаметофитининг ривожланиши чангчининг тузилиши