Қўш уруғланиш - Ботаника - Рефераты

Қўш уруғланиш

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

3292 KB

Қўш уруғланиш Режа: 1. Спермийларни муртак халтага кириши 2. Гаметаларнинг қўшилиши

Ёпиқ уруғли ўсимликларда рўй берадиган қўш уруғланиш жараёни 1898 йили С.Г.Навашин томонидан кашф этилган. Бунда оталик ва оналик гаметофитларининг тузилиши ҳамда уруғланиш жараёнини ўрганишга бағишланган бир қатор тадқиқотлар сабаб бўлган. Биринчи марта очиқ уруғли ўсимликларда содир бўладиган уруғланиш жараёни Э.Страсбургер (Strasburger, 1886) томонидан тавсифланган. У спермий чанг найидан оналик гаметофитига ўтаётганда эриб кетади, шундан сўнг улардан биттаси тухум ҳужайранинг ядроси билан қўшилади деган хулосага келади. Э.Страсбургерга қарши И.Н.Гарожанкин (1880) спермийлар чанг найида эримайди, аксинча унинг учки қисмидаги тирқишидан чиқиб уларнинг биттаси тухум ҳужайрага киради ва унинг ядроси билан қўшилади деган фикрни илгари суради. И.Н.Гарожанкиндан кейин Э.Страсбургер ҳам ҳудди шундай жараённи ёпиқ уруғли ўсимликларда кузатади. Monotrapa Hypopitis ўсимлигида ҳосил бўлаётган иккита спермийдан биттаси тухум ҳужайранинг ядроси билан қўшилаётганини кузатиб, бу ҳодисани уруғланиш деб тавсифлайди, лекин иккинчи спермийнинг вазифаси номаълумлигича қолади. Л.Гиньяр (Guignard, 1886) ҳам Cereus ва Lilium ўсимликларида спермийлардан бирини тухум ҳужайра билан қўшилишини кузатган, лекин иккинчи спермий қандай жараёнда иштирок этишини аниқлай олмаган. Шундай қилиб, И.Н.Гарожанкин, Э.Страсбургер, Л.Гиньяр тадқиқотларининг натижасида битта спермийнинг тухум ҳужайрани уруғлантиришдаги иштироки мутахассисларда якдил фикрни ҳосил бўлишига олиб келган. Иккинчи спермийни тақдири ҳақидаги масалага С.Г.Навашин аниқлик киритди. Лилиядошлар оиласининг туркум ўсимликларида муртак халтадаги тухум ҳужайрани уруғланишидан ташқари яна битта уруғланиш рўй беришида уруғчи томонидан марказий ядро, оталик гаметофит томонидан иккинчи спермий иштирок этиши маълум бўлди. Бу ҳодиса битта спермий тухум ҳужайранинг ядроси билан, иккинчи спермий марказий ядро билан қўшилиши қўшуруғланиш номини олди.

С.Г.Навашин кейинчалик Delphinium, Helianthus, Rudbekia туркумларига мансуб Ranunсlaceae ва Asteracea оилаларининг ўсимликларида қўш уруғланиш жараёнларини ўрганди. Олиб борилган илмий тадқиқотларига асосланиб, С.Г.Навашин “қўш уруғланиш барча ёпиқ уруғли ўсимликлар учун хос бўлган жараён бўлиб, меъёрдаги ҳолат” деб баҳолади. Ҳозирги кунга келиб С.Г.Навашин кашф этган қўш уруғланиш ҳодисаси 400 га яқин тур ўсимликларда ўрганилган. Қўш уруғланиш жараёнини ўрганиш борасида Ўзбекистонимизнинг олимлари ҳам унинг айрим жабҳаларини ўрганишда муҳим ҳисса қўшдилар. Бир неча туркум ва турларга оид ўсимликларда қўш уруғланиш морфологияси бўйича И.Д.Романов М.А.Миркомилов 1977; З.М.Пашенко 1973; Д.Ю.Турсунов, Т.Е.Матюнина 1983; Ж.Ю.Турсунов 1988; М.А.Давидов, Х.К.Каршибаев 2001: О.А.Ашурметов, Х.К.Каршибаев 2002; О.А.Ашурметов, Х.Ч.Буриев 2002; В.П.Пеценицын 2008 мумтоз даражадаги илмий тадқиқотлар олиб бордилар. Қўш уруғланишни ўрганиш бўйича эришилган ютуқларга, муваффақиятларга қарамай ўсимликларнинг эмбриологиясини ўрганаётган тадқиқотчи олимлар олдида яна бир қатор вазифалар якунини топиш зарурлиги турибди. СПЕРМИЙЛАРНИ МУРТАК ХАЛТАГА КИРИШИ Спермийларни муртак халтага кириши ҳақида турлича тасаввурлар мавжуд. С.Г.Навашин Lilium, Fritillaria, Delphinium, Helianthus ва Rudbeckia туркумларига мансуб ўсимликлардаги уруғланиш жараёнини ўрганишда спермийлар чанг найининг маҳсулотлари билан бирга тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра оралиғида кўп марта кузатган. Синергид ҳужайраларидан бири шикастлангани маълум бўлган. Бу маълумотларга асосланиб С.Г.Навашин синергидлар чанг найидаги маҳсулотларни йўлбошчиси бўлиб, спермийлар билан бирга тухум ҳужайра ва марказий ҳужайралар орасидаги

“ёриқдан” ўтганидан кейин ҳужайраларга тақсимланади, деган хулосага келади. Кейинроқ турли ўсимликлардаги уруғланиш жараёнларини ёруғлик микроскопи шунингдек электрон микроскоп ёрдамида ўрганиш бўйича олиб борилган кейинги тадқиқотлар натижаси бу фикр тўғри эканлигини тасдиқлаган. Синергидларни муртак халтанинг тузилмасидаги ҳолати шундаки, чанг найи микропиледан ўтганидан кейин синергидларнинг биттаси билан бевосита таъсирда бўлиб, унга киради. Бу пайтда чанг найи бўкиши кузатилади. Синергидлар сув шимиши, ипли аппаратнинг шилимшиқли ғовак массага айланиши натижасида чанг найини ўзи орқали ўтишига имкон яратади. Синергидлар билан бевосита таъсирда бўлган чанг найи маҳсулотларини синергидларга тўкади. Синергиднинг апикал қисмини юпқа пўсти шикастланиши натижасида чанг найининг бир қисми, цитоплазмали спермий тухум ҳужайра ва марказий ҳужайранинг оралиғига ўтади. Бу маълумотларга асосланиб С.Н.Навашин синергидлар ҳақиқатдан ҳам спермийларни тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра орасидаги “ёриқ” жойдан олиб ўтиш вазифани бажаради деган хулосага келган. “Ёриқ” бу – тухум ҳужайранинг апикал қисми билан марказий ҳужайра орасидаги жой ҳисобланиб, етук даражага етган тухум ҳужайрада одатда кўринмайди. Чанг найининг цитоплазмаси ҳужайралараро бўшлиққа қўйилганда уни кенгайтиради у ерда спермийлар маълум муддат давомида бўлиб, кейинчалик тухум ва марказий ҳужайралар томонга харакатланиши электрон микроскопда олинган маълумотлар ҳам тасдиқлаган . Чанг найи шикастлаган синергидда вакуоланинг йўқолиши, цитоплазмани донадор ҳолга келиши, синергид ва вегетатив ҳужайраларининг ядролари редукцияланиши каби бир қатор ўзгаришлар кузатилган. Маълумки, бир қатор ўсимликларда синергидлардаги ўзгаришлар унга чанг найи киришидан олдинроқ рўй бера бошлайди. Чанг найи ўтмаган синергид маълум муддат давомида сақланади, баъзан у кўп ҳужайрали муртак ҳолида ҳам кузатилади.

Уруғланиш меъёрида амалга ошиши учун муртак халтага битта чанг найини кириши етарли бўлади. Бироқ, баъзи ҳолларда, айниқса чангланиш меъёридан ортиқ даражада рўй берганида муртак халтага бир нечта чанг найини кириши кузатилади. Улар ўз маҳсулотларини иккинчи синергидга қўяди. Одатда қўшимча чанг найларининг спермийлари уруғланишда иштирок этмайди, улар тушган жойида аста-секин йўқ бўлиб кетади . Кўп тадқиқотчилар уруғчи устунча тўқимаси ва муртак халтага кўп сондаги чанг найининг киришини муҳим омил эканлигини эътироф этиб, уруғланиш жараёнини бир меъёрда рўй беришини ва муртак ҳамда уруғнинг ривожланиш жараёнига катта ижобий таъсир кўрсатади деб ҳисоблайди. Уруғланишда иштирок этадиган спермийларнинг хусусий цитоплазмасини мавжудлиги, муртак халтага тушганда уруғланишда иштирок этиши ёки иштирок этмаслиги ҳақида ҳозирги кунга қадар мунозарали мулоҳазалар мавжуд. Спермий муртак халтага кираётганда цитоплазмасини йўқотади, уруғланишда цитоплазмасиз ядрони ўзи иштирок этади, деган фикр тадқиқотчиларнинг орасида кенг тарқалган. Айрим олимлар ёпиқ уруғлилардаги уруғланишда фақат “соф” ядрони ўзи эмас, ҳужайра яхлит ҳолда иштирок этади, деган хулосага келган. Спермий ҳужайраларини урғочи ҳужайрага кириши Myosurus, Juglans, Plumbagella, Asclepias, Lilium, Arachis, Vallisneria, Impatens туркумларига мансуб ўсимликларнинг турларида ва архидеядошларнинг қотирилмаган тирик тўқималарида кузатилган. Бу ўсимликлардаги уруғланиш жараёнида фақат тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра ядролари билан спермийнинг ядроси қўшилади. Спермийларнинг цитоплазмалари тегишли ҳужайраларнинг цитоплазмалари билан қўшилиши рўй беради. Бу жараённи амалга ошиши Vallisneria ўсимлигида аниқ баён этилган . Ғўза, арпа ва петуния маккажухори ўсимликларида уруғланиш жараёни электрон микроскоп ёрдамида ўрганилганда, спермий цитоплазмаси тухум ҳужайрада кўринмаганлиги сабабли, спермий цитоплазмаси парчаланиб кетаётган синергидда қолади, деган хулосага келинган.

Шундай қилиб, спермий цитоплазмасини уруғланишда иштирок этиши тўлиқ ечимини топмаганлиги учун яна тадқиқотлар олиб боришни талаб этади. Лекин айрим тур ўсимликларда спермий тухум ҳужайра ва марказий ҳужайрага яхлит ҳужайра ҳолида киради, деган хулоса қилинади. Уруғланиш жараёнидаги муҳим вазиятлардан бири спермийлар ва урғочи ҳужайралар (тухум ҳужайра марказий ҳужайра) нинг бир-биридан узоқлашиши ҳисобланади. Маълум мақсад йўналишидаги спермийларнинг жойларини ўзгартириши ва бунга сабаб бўладиган омиллар ҳақида ҳам мутахассис тадқиқотчиларнинг орасида якдил фикр мавжуд эмас. Тадқиқотчиларнинг бир гуруҳи спермийлар ҳаракати секин рўй беради, фақат цитоплазманинг оқимига қўшилиб кетади, деган фикр билдирса, бошқа гуруҳ олимлар спермийларнинг ташқи кўриниши чувалчангга ўхшашлигини инобатга олиб, спермийлар мустақил ҳолда ҳаракатланади деган фикрга таянадилар. Бу ўринда С.Г.Навашин лилиядошларга мансуб туркум ўсимликларидаги уруғланиш жараёнини ўрганганда чувалчанг кўринишдаги спермийларни кўрган. Бу билан спермий мустақил ҳаракатланади деган хулосага келган. Кейинроқ Phelipaea ramosa ўсимлигида уруғланиш жараёнини ўрганганда юмалоқ шаклдаги спермийни кўриб бундай ҳолдаги спермий мустақил ҳаракатланмайди деган хулосага келган. Ўша пайтда спермийни ҳаракатини изоҳлаб беришда С.Г.Навашин (1926) “Энантиоморфизм” ғоясини илгари сурган. Бу ғоянинг асосида жинсий ядроларнинг ривожланиш усули ётади. Муаллифнинг фикрича, бир жуфт спермийлар битта ядронинг митоз бўлиниши натижасида юзага келадиган ҳосила ҳисобланади. Ҳар бир ядродаги элементлар айнан бир хил кўзгуга қарагандай жойлашади. Бу тухум ҳужайра ядросига ва марказий ҳужайранинг марказий ядросига ҳам тегишлидир. Шундай қилиб, тухум ҳужайрага спермий тушганидан кейин, турлича тузилган тўртта ядродан иборат тузилма вужудга келади. Натижада С.Г.Навашин фикрича ҳар бир

спермийнинг урғочи ҳужайранинг муайян ядросига томон ҳаракати содир бўлади. Е.Н.Герасимова-Навашина спермийларнинг ҳаракатини изоҳлашда қўшуруғланишнинг “митотик ғоя”сини таклиф этади. Бу ғояга кўра, уруғланиш жараёнини бориши хусусий қонуниятлар билан бирга, ҳужайранинг митоз бўлинишидаги умумий қонуниятлар асосида рўй беради, деган асослар бор. Бу ғоянинг асоси қуйидагилардан иборат: 1. Спермий генератив ҳужайрадан ҳосил бўлиш даврида ўзининг митоз бўлиниш даврини тўла тугатмай телофазада қолади. 2. Тухум ҳужайра ва марказий ҳужайраларнинг орасига келганда, улар бир биридан ҳудди митознинг анафаза-телофазасидагидай ажралишади. “Митотик ғоя”га кўра, урғочи ҳужайраларнинг ядроларини орасида “митотик майдон” бўлиб, у спермийларнинг ҳаракатини бошқариб тухум ҳужайранинг ва марказий ҳужайраларнинг ядроларини боғлайди. Бир биридан узоқлашган спермийлар кейинчалик ўзини ядродай тутади – улар ҳужайранинг “динамик марказига” йўналади. Урғочи ҳужайранинг динамик марказида уларнинг ўзини ядроси бўлиб, улар билан спермий таъсирлашади. “Митотик ғоя” мантиқлигига қарамай, унинг алоҳида ҳолатлари танқид қилинади. Хусусан, “митотик майдон” ҳақидаги тасаввур тўла асосланган эмас. Мутахассисларнинг электрон микроскопда олиб борган тадқиқотлари шуни кўрсатадики, муртак халтага чанг найи кираётган пайтда тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра бир-биридан ажралади, цитоплазмалари таркибига кўра анча фарқланади. Шу боисдан уларнинг орасида “митотик майдон” мавжудлиги ҳақида тасаввур қилиш қийин, у спермийларни урғочи ҳужайрага томон йўналтирилган ҳаракатини таъминлаши ҳам мушкул. Бундан ташқари спермий муртак халтага телофаза босқичида келиши, спермийларнинг бир- биридан ўзаро узоқлашиши, хромосомалар ҳосилаларининг гуруҳларини митознинг анафаза-телофаза давридагиси билан бир хил бўлади, деб бўлмайди.

Кейинчалик, уруғланиш жараёнини ўрганиш натижасида олинган янги маълумотлар асосида митотик ғоя янгича талқин қилинди. Ғоянинг муаллифи спермийлар муртак халтага тушганида уч таркибли РНК тутади, улар ҳудди “чекловчи”, “ажратувчи” омил бўлиб ҳисобланиб, спермийларнинг бирбиридан узоқлашувига имкон бермайди. Спермийлар РНК таркиблилардан ажралганидан кейин урғочи ҳужайра томон йўналади. Урғочи ҳужайранинг ядроси ҳам спермийларга ҳудди “ўзига танлаб тортадигандай” куч билан таъсир қилади. Бунинг натижасида битта спермий тухум ҳужайрага, иккинчиси марказий ҳужайрага тушади. В.А.Дженсен (Jensen, 1972) ғўза ўсимлигида уруғланиш жараёнини электрон микроскопда ўрганиб, спермийларни урғочи ҳужайрага бориши ҳақида айрим таклифларни билдирган. Унинг тасаввурича, чанг найининг цитоплазмаси фавворадаги сувни айланиши каби синергидга қуйилади. Кейин спермийлар билан бирга синергиднинг апикал қисмидан чиқади. Спермийлар урғочи ҳужайралар билан ўзаро таъсирлашади. Тухум ҳужайра ва марказий ҳужайраларнинг плазмолеммали пўстлари спермийларни киришига тўсқинлик қилмайди. Чанг найининг синергидга қуйилиши натижасида улар орасидаги физик-кимёвий алоқа спермийнинг ҳаракатига олиб келади. Н.С.Беляева (1977) қўшуруғланишни қуйидаги схемасини таклиф этган. Спермийларни синергидлардан чиқиш вақтида олдиндагиси тухум ҳужайранинг тортиш зонасига тушади ва унинг мембранаси билан ўзаро таъсирлашади, бундан кейин тухум ҳужайранинг тортишиш кучи тўхтайди. Спермий мембранани эритиб муртак халтага киради ва цитоплазманинг маълум йўналишдаги оқими орқали тухум ҳужайра ядроси билан ўзаро таъсирлашади. Иккинчи спермий тухум ҳужайранинг тортишиш кучини “сезмай” оқим билан марказий ҳужайранинг ядросига ўтади. Улар ўзаро бирлашганидан кейин марказий ҳужайранинг цитоплазмасидаги ҳаракат тўхтайди.

Шундай қилиб, спермийларнинг муртак халтадаги ҳаракати ҳақидаги бир қатор таклифлар ва ғоялар ҳақидаги масала ҳозиргача ҳам тўла тўкис якунига етган эмас. Бу борада турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликлардаги уруғланишни ўрганиш борасида олиб борилаётган илмий тадқиқотлар давом этиб, бу борада янги маълумотлар олинмоқда. Бу тадқиқотлар ҳозирги кунда фиксирланган материалда эмас, балки тирик намуналарда олиб борилиши янги натижаларни бермоқда. ГАМЕТАЛАРНИНГ ҚЎШИЛИШИ Уруғланиш жараёнида спермийларнинг тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра ядролари билан қўшилишидаги ҳатти ҳаракатига кўра, Е.Н.Герасимова Навашин иккита асосий ва битта қўшимча уруғланиш типини фарқлашни таклиф этади (расм). Асосий тип уруғланиш премитотик ва постмитотик типда содир бўлади. Премитотик типда гаметаларнинг ядроларини ўзаро қўшилиши зигота ва эндоспермнинг бирламчи ядроларини митоз бўлинишидан олдин рўй беради. Постмитотик типда ядроларнинг қўшилиши митоз бўлиниш жараёни бошланганидан кейин содир бўлади. Премитотик тип уруғланиш. Премитотик тип уруғланиш жараёни қандай содир бўлишини тамаки 24 - расм. Гулли ўсимликларнинг уруғланиш типлари (Г.Навашина бўйича). А - премитотик, Б - оралиқ, В - постмитотик

(Nicotina) ўсимлиги мисолида кўриб чиқамиз. Тамаки ўсимлигининг чанг найи ўзидаги маҳсулотларни спермий ва вегетатив ядролар билан бирга синергидлардан бирига қўяди. Кейинчалик синергидларнинг апикал қисми орқали тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра ядроларининг оралиғига ўтади (расм, а ). Бу вақтда спермийлар Фельген реакциясини намоён қилади. Улар зич тузилишдаги хроматин ипларидан иборат бўлади. Спермийлар синергидлардан ўтаётганда шакли овал яъни қовунсимон кўринишда бўлиб, муртак халтага тушгандан кейин тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра ядролари билан таъсирлашаётган вақтда спермийларнинг шакли юмалоқлашади. Спермийлардаги кейинги ўзгаришлар асинхрон тарзда амалга ошади. расм. Тамаки ўсимлигидаги қўш уруғланиш.

а- спермийлар тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра ичида, б-г- спермийлар тухум ҳужайра ва марказий ҳужайраларнинг ядролари билан қўшилиши, д-е- уруғланган ва уруғланмаган марказий ҳужайралар ядроларини ўзаро қўшилиши, эндосперимнинг бирламчи ядросини ҳосил бўлиши. Марказий ядроларнинг билан таъсирлашаётган спермийлардан бирининг тузилиши ва ўлчами тез ўзгаради. Спермийнинг ҳажми анча катталашиб, хроматини сийраклашади ва марказий ядрога ботиши билан унинг хроматин спирали ёзилиб, ядроча ажралади (расм, б ). Спермийни марказий ядроларнинг биттаси билан қўшилиши деярли тамом бўлаётган пайтда уруғланган ва уруғланмаган марказий ядроларни ўзаро қўшилиши бошланади (расм, д , е ). Бунинг натижасида эндоспермнинг бирламчи ядроси ҳосил бўлади. Спермийдаги хромосомалар спиралининг ёзилиши Фельген реакцияси ёрқинлигини пасайиши билан бир вақтда содир бўлади. Спермий марказий ядро билан тўла ҳолда қўшилган вақтда Фельген реакцияси салбий рўй беради. Тухум ҳужайранинг ядроси билан таъсирда бўлган спермий узоқ муддат давомида дастлабки кўриниши ва тузилишини сақлайди. Унинг тухум ҳужайра ядроси билан қўшилиши, спермийнинг марказий ядро билан қўшилиши бошланишидан олдин рўй беради. Бунга тухум ҳужайра ядросидаги структуравий ўзгаришлар сабаб бўлади. Тухум ҳужайранинг хроматини тиғиз яъни конденсирланган ҳолатдан анча диффуз ҳолатга ўтади, бу вақтда Фельген реакциясининг жадаллиги камаяди. Мана шундан кейингина спермийнинг тухум ҳужайра ядроси билан қўшилиши содир бўлади. Спермийда бу пайтда юқорида тавсифлагандай қайта ўзгаришлар рўй беради, яъни уни ҳажми катталашади, хроматин спирали тўғриланади, ядроча ажралади. Спермийнинг тухум ҳужайранинг ядроси билан қўшилиши спермийни марказий ядро билан қандай қўшилган бўлса ҳудди шундай тарзда, бироқ бир оз кейинроқ амалга ошади. Гаметаларнинг ўзаро

қўшилиши амалга ошганидан кейин янги ҳужайра – зигота шаклланади. Ҳосил бўлган зигота ядросининг хроматини маълум муддат Фельген реакциясида намоён бўлмайди. Кейинроқ Фельген реакцияси жадаллашиб, ядро хроматини намоён бўла бошлайди, хромосомалар ўз шаклига эга бўлиб, зигота ядроси бўлинишга киришади. Шундай қилиб, премитотик типдаги уруғланишда спермий тухум ҳужайра ва марказий ядролар билан қўшилиш жараёнида бир қатор ўзгаришларга учрайди. Бу ўзгаришлар ҳар иккала спермийда ҳам бир хил тарзда амалга ошади. Бу ўзгаришлар бир жуфт спермий доирасида бошланади ва у одатда бир вақтда содир бўлмайди. Спермийни марказий ядро билан қўшилиши тухум ҳужайра ядроси билан қўшилишидан илгари бошланиб, эртароқ тугайди. Уруғланишнинг премитотик тип жараёни гулли ўсимликларнинг кўпчилик турлари учун хос жараён ҳисобланиб умумий тарзда ўхшаш ўтади (расм).

расм. Спермийларни тухум ҳужайра ядроси ва марказий ҳужайра ядролари билан кетма-кет қўшилиш жараёни. Бироқ турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда бу жараённи амалга оширишнинг айрим томонларида бир неча фарқлар бор. Асосий фарқ уруғланиш жараёнининг қанчалик тезликда содир бўлишида намоён бўлади. Премитотик тип уруғланиш тамаки ўсимлигида 14 соат, буғдойда 5 соат давом этади. Премитотик тип уруғланишни қанча вақт давом этиши, тухум ҳужайранинг уруғланган вақтига боғлиқ. Агар турли ўсимликларнинг спермийлари муртак халтанинг марказий ядро билан ўзаро таъсирлашганидан кейин қанча тез қўшилса, уларнинг тухум ҳужайра ядролари билан бирлашиши турлича тарзда рўй беради. Бир ҳолатдаги ўзаро таъсирланишдан кейин спермийни тухум ҳужайра ядроси билан қўшилиши анча тез бошланади. Бошқа ҳолатда у кейинроқ рўй беради. Бу ҳолатни ўрганиш шуни кўрсатадики, спермийни тухум ҳужайранинг ядроси билан бирлашишида Фельген реакцияси салбий ёки бироз ижобийсини беради. Яъни, диффуз ёки унча ёзилмаган хроматин тутишини англатади. Фельген реакциясининг ижобийсини берадиган тухум ҳужайра ядролари ва тиғиз хроматинни тутган спермий, хроматинда ўзгаришлар содир бўлганидан кейин қўшилади. Фақат бу хроматин тузилишидаги ўзгаришлардан кейин унчалик тиғиз бўлмаган ҳолатга ўтади . Юқорида баён қилинганлардан маълум бўладики, уруғланиш жараёни спермийни урғочи ҳужайра ядросига киришини тезлиги ва уни хроматинини деспирализацияланиш диспер бузилиш тезлиги билан белгиланмайди. Аслида бу жараён кўпчилик ўсимликларда асосан ўхшаш тарзда амалга ошсада, асосан хроматиндаги ўзгаришларнинг қанчалик тез рўй бериши билан боғлиқ. Тухум ҳужайранинг ядросидаги хроматинни зичлик ҳолати қанчалик юқори бўлса, ундаги ядрони спермий билан қўшилиши шунчалик кеч рўй беради, уруғланиш жараёни узоқ вақт давом этади. Уруғланиш

жараёнининг қанчалик муддат давом этиши ўзаро жуфтлашган ядролардаги ўзгаришларда ҳам намоён бўлади. Бир турга мансуб ўсимликларда спермийнинг қўшилишига марказий ядроларнинг бирлашуви сабаб бўлади. Бунинг натижасида спермий марказий ҳужайранинг диплоид ядроси билан қўшилади. Иккинчи бир турдаги ўсимликларда спермий аввал марказий ядроларнинг биттаси билан қўшилади, уруғланган ва уруғланмаган марказий ядроларнинг ўзаро қўшилиши кейинроқ содир бўлади. Ва ниҳоят, учинчи тур ўсимликларда ҳар иккала марказий ядролар ва спермий бир вақтда қўшилади. Постмитотик тип уруғланиш . Постмитотик типдаги уруғланиш жараёнини лилия туркумининг ўсимликларида рўй беришини кўриб чиқамиз (расм). Чанг найчаси протопластидаги спермий ва вегетатив ядро муртак халтадаги синергидларнинг бирига қуйилади (расм, а ). Кейин спермийлар синергидлардан тухум ҳужайра ва марказий ҳужайранинг оралиғига йўналади (расм, б ). Бу даврда спермийлар чувалчангсимон кўринишга эга бўлиб, улар фельген реакциясида ёрқин ранг беради. Спермийларнинг шакли урғочи ҳужайрага тушаётганда ва уларнинг ядролари билан бевосита таъсирлашганда маълум муддат ўзгармайди (расм, в ).

расм. Лилия ўсимлигидаги қўш уруғланиш. а -синергидда спермийлар, б- синергиддан спермийларни чиқиши, в - спермийлардан бири марказий ҳужайрада, иккинчиси тухум ҳужайра атрофдаги бўшлиқда жойлашган. Вақт ўтиб ҳар икки спермий катталаша бошлайди ва юмалоқлашади (расм, в ; а, ). Бу вақтда спермийларнинг хроматини тиғиз ҳолдан сийрак ҳолга ўтади. Фельген реакцияси сусаяди, спермийлар ядросида ядроча пайдо бўлади. Бу жараёнда спермийларнинг ядролари тухум ҳужайра ядроси билан ўхшаш морфологик кўринишга эга бўлади (расм, б ). Бунинг натижасида тухум ҳужайрада-зиготада ташқи кўриниши ўхшаш бўлган иккита ядро, марказий ҳужайрада учта ядро кўринади. Бўлинишдан олдин митознинг профаза даврида хромосомаларнинг шаклланиши ҳар бир ядрода алоҳида рўй беради (расм, в,г) . Ядроларнинг бўлиниши митоз бўлинишининг профазадан метафазага ўтиш даврида, ядро пўстини эришидан кейин, хромосомалар метафазанинг умумий пластинкасини ҳосил қилганидан кейин рўй беради. Шу боис уруғланиш жараёнининг якунланиши митоз бўлиниш бошлангандан кейин содир бўлади. Бу типда ҳам спермийларни марказий ҳужайралар билан қўшилиши тухум ҳужайрага нисбатан тез рўй беради. Постмитотик типдаги уруғланиш унча кўп бўлмаган ўсимликларда учрайди. Нима сабабдан икки типдаги уруғланиш содир бўлиши ҳақида ҳозирги кунгача аниқ, ишонарли маълумотлар йўқ. Е.Н.Герасимова- Навашина фикрича, премитотик тип уруғланишда спермий билан таъсирлашадиган урғочи ҳужайра ядросининг пўсти эритиш хусусияти хромосомаларнинг таъсирида рўй беради.

расм. Лилия ўсимлигидаги қўш уруғлниш. а- спермийларни тухум ҳужайра ядроси ва юқори қутб ядроси билан алоқада, б-устки қутб ядронинг спермий билан ҳаракати ва остки қутб ядросининг марказга, марказий ядрога ҳаракатланиши, в-устки ва остки қутб ядроларини сермий билан қўшилиши. Уруғланишни постмитотик типида, спермий ўзининг хусусий пўстига эга бўлган вақтда урғочи ҳужайра ядросининг пўсти эримайди. Электрон микроскопда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, премитотик типдаги уруғланиш рўй берадиган ўсимликларда спермий тўла шаклланган ҳужайра ҳолида бўлиб, уларнинг хромосомалари ядро пўстини эритиш хусусиятини йўқотган.

Икки типдаги уруғланишнинг сабабларини аниқлаш учун қўшилаётган ядроларнинг хроматинларини физик-кимёвий хусусиятларини ёки ядролар мембранасини биокимёвий тадқиқ қилиш зарурлигини кўрсатади. расм. Лилия ўсимлигидаги қўш уруғланиш. А,б-спермий тухум ҳужайра билан қўшилишида хроматинини ўзгариши,синергидда, в- спермийларни чиқиши ва қутб ядролари профазада, г-зигота, спермий ядроси профазада. Спермий ҳужайрани урғочи ҳужайрага кириш имкониятларини ҳам истесно қилмаслик лозим. Бунинг натижасида спермийлар ядросини атрофидаги хусусий цитоплазмаси ҳам уларни урғочи ҳужайранинг ядроси билан қўшилишига постмитотик тип уруғланишда қаршилик қилади. Бу билдирилган фикрлар қўшимча тадқиқотлар ўтказишни тақазо этади. Ўсимликлар цитоэмбриологиясида уруғланиш жараёнини ўрганишда митотик цикл назарияси қўлланилади. Бу назариядан келиб чиққан ҳолда,

эркак ва урғочи гаметалар уруғланишда, хроматинларнинг ҳолати турли структуравий тузилишига қарамай G1 (пресинтетик) босқичида киришади. Эркак гаметанинг ядро хроматини урғочи гаметани ядро хроматинига қиёслаганда доимо анча зич ҳолда бўлади. G1 давридаги гаметалар ядроларининг ўзаро таъсиридан кейин, уларнинг хромосомаларини жойланишида сийраклашиш рўй беради. Кейин гаметалар митоз бўлинишнинг кейинги S (синтезланиш) босқичига ўтади. S – давр мобайнида ДНК молекуласининг редупликацияси-спирални ўзаро ажралиши, шунингдек РНК ва айрим оқсилларни синтези амалга ошади. Бу босқичнинг охирига келиб ҳар икккала гамета G2 постсинтетик босқичга ўтади ва у ерда митоз бўлинишга тайёргарлик ниҳоясига етади. Премитотик тип уруғланишда эркак гаметани ядроси митотик даврнинг барча босқичлари урғочи гаметанинг ядроси ичига ўтади. Постмитотик тип уруғланишда эса ҳар иккала гаметадаги ядро бу даврнинг ҳамма босқичларида ўзаро таъсирлашиб турган ҳолда ҳам бир-биридан алоҳида ҳолда ўтади. Эркак ва урғочи гаметалардаги хроматинлар уруғланиш жараёнида турлича ҳолатда бўлади. Спермий хроматини уруғланиш рўй берганидан кейин одатда бўлинишнинг биринчи босқичи профазага эртароқ ўтади. Бундай ҳолат зиготада ҳам эндоспермнинг бирламчи ядросида ҳам рўй беради (30-расм) ва у при – ва постмитотик тип уруғланишларнинг ҳар иккаласига хос ҳодиса ҳисобланади.

расм. Тамаки марказий ҳужайра ядроси ва спермий хроматинининг асинхрон ҳаракати. а – уруғланган марказий ҳужайранинг ядроси, б – марказий ҳужайра ядрочаси ёнида спермия хроматингининг конденсацияси, в, г – спермийнинг профазага чиқиши, д – профаза даврида уруғланган марказий ҳужайранинг ядроси. Бу жараёнга митотик давр назариясига асосланиб изоҳ бериб ўтамиз. Биз ушбу китобимизни “Микроспорогенез, оталик гаметофитни ривожланиши” ва “Макроспорогенез, оналик гаметофитни ривожланиши” га оид қисмида митоз даврини давом этиши борасидаги маълумотларни келтирдик. Улардаги маълумотларни қиёслаш шуни кўрсатадики, юзага келаётган эркак ва урғочи гаметалар митотик даврда иштирок этиш даври билан фарқланади. Шаклланиб юзага келаётган эркак гаметалар учун энг қисқа давом этадиган давр G1 ҳисобланади. Энг узоқ муддат давом этадиган давр S, давом этиши ўртача G2 ҳисобланади. Урғочи гаметаларни шаклланиб юзага

келишида энг қисқа давр G2, энг узун давр эса S, G1 давр уларнинг орасида оралиқ ҳолатни эгаллайди. Мантиқан гаметаларни ҳосил бўлишида митотик давр параметрларининг давомийлиги гаметаларнинг ўзида ҳам уруғланиш даврида сақланади. Шу билан боғлиқ ҳолда спермий гаметаларининг ўзаро таъсирида урғочи ядро гаметасидан тезроқ рўй беради. G1 даври спермийда урғочи гамета ядросидагидан қисқароқ муддат давом этади. Кейин спермий S даврига ўтади, унда ҳам урғочи гаметанинг ядросида S давр спермийдагилардан кечроқ бошланади. Буни натижасида G1 давр кўпроқ давом этади. Бунга боғлиқ ҳолда урғочи гамета ядросидаги S давр спермийда тугаганидан кейин рўй беради. Бу даврда спермий хроматини ядроча атрофида яна тиғизлашади ва спермий фельген реакциясини ёрқинроқ бўялган ҳолда намоён қилади. Урғочи ядронинг гаметалари бу даврда анча диффуз ҳолда бўлганидан фельген реакциясида унча ёрқин рангда бўялмайди. Урғочи ядронинг гаметалари G2 даврни эртароқ тугатади, бу вақтда спермий митоз бўлинишнинг профаза даврига киради. Унинг ядрочаси яқинида хромосомалар юзага келади. Урғочи гаметаларнинг ядросида хромосомаларнинг шаклланиши кейинроқ амалга ошади. Эркак ва урғочи гаметаларнинг профазасини биринчи бўлинишида хромосомалар ўзаро анча фарқланади. Уларнинг спиралланишидаги фарқлар бир хил эмас. Спермийдаги хромосомалар тиғизроқ спираллашган. Ҳар иккала гаметаларнинг хроматинидаги фарқлар профазанинг охирида йўқолиб кетади. Бундай фарқлар эркак гаметада урғочи гаметадагидан давомлироқ бўлади. Эркак ва урғочи гаметаларнинг фаолиятида содир бўладиган бир-бирини айнан такрорламайдиган қайта ўзгаришлар умумий биологик тарзда бўлади. Зеро у фақат ўсимликлар цитоэмбриологиясидагина эмас, балки ҳайвонларда рўй берадиган жараёнларда ҳам яққол намоён бўлган. Бу борада мутахассис тадқиқотчилар турли систематик гуруҳларда содир бўладиган биз юқорида

баён этганларимизни ўрганиш, қиёслаш бўйича илмий ишларни олиб бормоқда. Қўш уруғланиш жараёнини субмикроскопик даражада биринчи марта В.А.Дженсен ва Д.Б.Фишерлар (1967) томонидан ғўзада тавсифланган. Шундан сўнг бу каби тавсифлар арпа, маккажўхори каби кўплаб ўсимликларда олиб борилган. Илмий тадқиқотларда уруғланиш жараёнини ўрганиш натижасида яна қўшимча, аниқликлар киритилди. Хусусан чанг найининг очилиши ва ундан спермийларни чиқиши битта синергидда рўй бериши ўзининг яна бир бор тасдиғини топди. Синергидлардаги ипсимон аппарат чанг найини очилишини таъминлаши аниқланди. Урғочи ҳужайранинг ядроси билан фақат спермий ядроси қўшилиши кўрсатиб берилди. Спермийнинг цитоплазмаси синергидларда қолиши яна бир бор тасдиқланди. Спермийларнинг цитоплазмаси тухум ҳужайра ва марказий ҳужайрада топилмади. Гаметаларнинг ядроларини бирлашиши бу ядроларнинг ўзаро таъсирлашувчи мембраналарнинг ўзаро қўшилишидан бошланиши маълум бўлди. Ядроларнинг орасида бир қатор кўприкчалар ҳосил бўлади, улар кенгая бошлайди ва ўрта қисмидан бошлаб чеккасигача қўшила бошлайди. Шу билан бир вақтда ядроларнинг орасидаги цитоплазмада жойлашган органеллалар чеккага сурила бошлайди. Ядроларнинг ўзаро қўшилишига қадар кўприклар сони ортади, иккала ядронинг менбраналари қўшилиши тугаганидан кейин спермий хроматини урғочи ҳужайранинг ядросига киради. Шуни қайд этишимиз лозимки, қўш уруғланиш жараёнини электрон микроскопдан фойдаланган ҳолдаги тадқиқот натижалари ҳамда оддий микроскоплардан фойдаланиб бажарилган ишларнинг салмоғи етарли эмас. Уруғланиш жараёни цитокимёси. Бўйича маълумотлар ҳозиргача етарли эмас. Бу мақсадлар учун асосан фельген реакциясидан фойдаланилган. Мутахассислар олиб борган илмий тадқиқотларда фельген реакциясидан ташқари Браше усулида бўяш ҳам қўлланилган. Олинган маълумотлар асосан спермийдаги хроматинни ўзгариш ҳолатларига

бағишланган бўлиб, турли систематик гуруҳларга мансуб туркум ўсимликларда улар анча бир типдалигини кўрсатади. Муртак халтага тушган спермий зич танача кўринишида бўлиб, фельген реакциясида ёрқин ранг беради. Спермийлар урғочи ҳужайра ядролари билан қўшилиши жараёнида хроматин спиралини ёзилиши натижасида фельген реакциясини жадаллиги пасаяди ва салбий бўлиб қолади. Уруғланиш жараёнини Браше ранги ёрдамида ўрганиш шуни кўрсатадики, спермий муртак халтага тушаётганда у тўқ қизил рангда бўлиши, унда “РНК – компонентлар” ини бузилишидан дарак беради. Кейинроқ тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра оралиғидаги жойда бўлганида “РНК – компонентлар” дан озод бўлади ва бу бошланишида кўк яшил, кейин ёрқин яшил яъни, асосан ДНК – протеидлардан иборат бўлади. Спермий урғочи ҳужайранинг ядроси билан шундай ҳолатдаги ўзаро таъсирда бўлади. Уруғланиш жараёнининг содир бўлишини қандай амалга ошиши люминецент микроскопда спектрал тахминлар билан ҳам ўрганилган. Бу билан спермийлар ва урғочи ҳужайранинг ядроларидаги хроматин ҳолатидаги ўзгаришларни ўрганиш мумкин. Тамаки ўсимлигини уруғланиш жараёнида тухум ҳужайра ва марказий ҳужайралардаги хроматинларининг физикавийкимёвий ҳолати турлича тарзда ўзгаришлари ўрганилган. Бу ўзгаришлар энг аввало уруғланишда иштирок этадиган ядролардаги хроматинларнинг дастлабки ҳоссаси бир хил эмаслиги билан боғлиқ. Тухум ҳужайранинг ядросида биз юқорида “Макроспорогенез, оналик гаметофитнинг ривожланиши” мавзусида баён қилганимиздай хроматин асосан тиғизлашган, марказий ҳужайранинг ядросидаги хроматин эса диффуз ҳолда бўлади. Шунга боғлиқ ҳолда спермий билан таъсирлашганда хроматиннинг тузилиши фақат тухум ҳужайранинг ядросида рўй беради ҳолос. Марказий ҳужайранинг ядросидаги хроматинда айтарли ўзгаришлар рўй бермайди.

Тухум ҳужайранинг ядросидаги ўзгаришлар ДНКни оқсиллар билан камроқ боғланишига, бу эса тиғиз ҳолдаги хроматинни сийраклашига ва ДНК ва РНКни липидлар билан алоқани ортишига олиб келади. Бу ҳолатлар ядро мембранасидаги хроматиннинг конденсацияси натижасида рўй беради. Тухум ҳужайранинг хроматини шундай қилиб аста-секин тиғиз, конденсирланган ҳолатдан диффуз ҳолатга ўтади ва марказий ядронинг ҳужайрасидаги хроматинга ўхшаш бўлади. Тухум ҳужайранинг ядросидаги хроматинда мана шундай ўзгаришлар рўй берганидан кейин уни спермий билан қўшилиши содир бўлади. Марказий ҳужайранинг ядросидаги хроматин спермий билан ўзаро таъсирлашганидан кейин ядро мембранаси билан алоқасини бироз ортишидан ташқари ўзгаришларга учрамайди. Шу боисдан спермий тезда марказий ҳужайранинг ядросига киради. Олинган маълумотлар шуни кўрсатадики, спермийнинг урғочи ҳужайранинг ядросига киришининг тезлиги бу ядродаги хроматиннинг дастлабки ҳолатига боғлиқ бўлади. Унинг урғочи ҳужайра ядросининг мембранасини спермий билан ўзаро алоқадорлик муносабатларига боғлиқ бўлиши, уруғланиш жараёнининг бориш тезлигига таъсир қилади. Уруғланаётган ядроларга спермийларни киришидан кейинги даврларини ўрганиш, тадқиқ этиш шуни кўрсатдики, тухум ҳужайрада унинг ядросидаги ва спермий хроматинининг деконденсацияси яъни сийраклашишидан кейин аввал ядрода РНК сони ортади, кейин цитоплазмага ўтиши кучаяди. Марказий ҳужайранинг ядросидан РНК цитоплазмага тухум ҳужайра ядросидагига нисбатан бироз кейинроқ ўтади. Бу ҳолат марказий ҳужайра уруғлангунча, РНК миқдори камлиги билан боғлиқ. Марказий ҳужайранинг ядросида зарур миқдордаги РНК тўпланиши учун тухум ҳужайра ядросидагидан кўп вақт талаб қилади. Гаметаларнинг ядроларини қўшилиши мобайнида уларнинг хроматинида нуклеин кислоталарни оқсиллар билан алоқадорлиги тобора

камайиб, липидли компонентлар эса ортиб боради. Пировард натижада репликация ва транскрипция жараёнлари учун замин ҳозирланади. Ядроларда ДНК синтези тугаганида ДНК билан боғланган оқсиллар билан боғланганлари пайдо бўла бошлайди. Бу билан спермий хроматинида тиғизланиш, конденсация амалга ошиши сабабли урғочи ядро хроматинидан илгари профаза даврига киради. Оқсиллар билан боғланган ДНК эндоспермининг бирламчи ядросида зигота ядросидан олдин намоён бўлади, бу ҳолат ядрони бўлинишга киришиши зигота ядросидаги билан қиёсланганда тезроқ бўлади. Уруғланишнинг рўй бериши бўйича цитокимёвий маълумотлар ҳозирча унчалик кўп бўлмаса ҳам, бу усулни қўллаш бу жараённи қандай ўтиши борасидаги билимларимизни кенгайтиради, қўшимча маълумотлар билан бойитади. Уруғланиш жараёнини морфологияси, физиологиясини ўрганишда катта аҳамият касб этади. Уруғланишни амалга оширишда гаметаларнинг ўзаро қўшилишини стимулловчи, унга йўналтирувчи ҳолат мавжудми? Гаметаларни ривожланиб боришида уларни бир-бири билан қўшилишига олиб келадиган ҳолатлар ҳақида эмбриологияга оид илмий мақола, ахборотлар кам. Мутахассис тадқиқотчиларнинг бу борада икки нуқтаи назарлари мавжуд бўлса ҳам улар бу борада тадқиқотларни олиб борадиган омилларга асосланган жавоб бўла олмайди. Биринчи нуқтаи назар шундан иборатки, урғочи ҳужайранинг ядросига киритиладиган ДНК, уни бўлинишига ундайди. Иккинчи нуқтаи назарга кўра, урғочи ҳужайранинг фаол ҳолда бўлмаган ядроси чанг найи цитоплазмасини таъсирида тиним ҳолатдан чиқади ва у уруғланишдан кейинги ривожланишга туртки беради. Бироқ, чанг найининг махсулотлари тухум ҳужайрага ҳам, марказий ҳужайрага ҳам тушмайди, у синергидда хусусан урғочи ҳужайраларнинг орасида қолади. Шу боисдан унинг иштироки урғочи ҳужайраларнинг ривожланишини стимуллашда ҳатто ядро

гаметаларини қўшилишида ҳам иштироки йўқ бўлса керак деган фикр ҳосил бўлади. Бизнингча, ядроларни ўзаро қўшилишига стимул-иқтибосни бу ядроларнинг дастлабки ҳолатидаги фарқлар орасидан қидириш лозим. Зеро тухум ҳужайра ва спермий ядролари, марказий ядро ва спермий ядроларидаги дастлабки ҳолатида фарқлар бор. Бу тахмин ҳам бу борада қўшимча тадқиқотлар ўтказиш лозимлигига ундайди. Қўш уруғланишнинг биологик аҳамияти. Маълумки, қўш уруғланиш ўсимликларнинг турли систематик гуруҳларига ҳос бўлган жараён ва у ёпиқ уруғли ўсимликлар оламини бошқа гуруҳлардан фарқлайдиган ўзига хос фавқулотдаги ҳодиса ҳисобланади. Хўш қўш уруғланишнинг биологик жиҳатидан маъно-мазмуни, моҳияти нимадан иборат деган ҳақли савол ўзўзидан пайдо бўлади. Бу саволга бу жараённи кашф этилганига юз йилдан ортиқ вақт ўтган бўлсада, мутахассислардан аниқ жавоб чиқмаган десак муболаға бўлмайди. Бу фавқулодда ҳодисани кашф этган С.Г.Навашин (1898) буни ўсимликлардаги одатий жинсий амалиёт, унинг натижасидаги эндоспермни шакли ўзгарган муртак ва у зиготадан ҳосил бўлган муртакни озиқланишига хизмат қилади деб ҳисоблайди. Э.Страсбургер марказий ҳужайра ядросини уруғланишини тухум ҳужайра қандай уруғланса у ҳам шундай уруғланади деб қарайди. Р.А.Бринка ва Д.С.Купера (1947) ёпиқ уруғлилардаги қўш уруғланиш оналик гаметофитни кучли даражада редукциясига жавобан уни тўлдирувчидай ва эндоспермнинг дурагай тўқимадек фаоллаштиради деб ҳисоблайди ва шунга кўра у эндоспермни ҳосил бўлишида спермийни иштироки натижасида муртак очиқ уруғлилардагидек она ўсимлик томонидан эмас, балки гибрид тўқима томонидан озиқлантиришини кўрсатиб ўтган. Кайназой эрасининг тўртламчи давридан ҳозирги кунга қадар ёпиқ уруғлиларни ўсимликларни курраи заминимиз бўйлаб унинг турли экологик

шароитларда барқ уриб, бошқа гуруҳ ўсимликларга нисбатан доминант ҳолда ўсиши уларнинг ўзларига ҳос қўш уруғланишни ҳосил қилиши ва қўш ирсиятга эга эндоспермни юзага келиши қўш уруғланишнинг асл биологик моҳиятини белгилайди.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Уруғланиш ва уруғнинг ривожланиши

Уруғланиш. Уруғ ва меванинг тузилиши

Мева ва уруғ. Меванинг тузилиши ва типлари

Ўзбекистонда ўсимликлар цитоэмбриологияси фанининг қисқача ривожланиш тарихи

Цитоэмбирологиянинг амалий жиҳатлари