Уруғланиш ва уруғнинг ривожланиши - Ботаника - Рефераты

Уруғланиш ва уруғнинг ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

362 KB

Уруғланиш ва уруғнинг ривожланиши Режа: 1. Уруғланиш жараёни 2. Мевалар

Чанг найчасининг ҳосил бўлиши. Чанг уруғчининг тум-шуқчасига тушгандан сўнг маълум вақт (15—45 мин., бир неча соат ёки бир неча ҳафта) ўтгандан кейин бўртиб ўса-ди ва унинг сифоноген (вегетатив) ҳужайрасидан ҳосил бўлган чанг найчаси апертур орқали чиқиб устунча тўқи-маси бўйлаб ўсиб тугунча томон йўналади. Шундан сўнг энг ҳаётчан ва кучли найча уруғ йўли (микропиле)га би- ринчи бўлиб етиб келади ва шу орқали уруғмуртақка ўта-ди. Бу ҳодисага парогамия деб аталади. Баъзан чанг най-часи халаза орқали тўғридан-тўғри уруғмуртак ёки Змбрион халтасига ўтади — бунга халазагамия деб аталади. Халаза-гамияни биринчи марта 1894 йили Трейбом деган олим Австралия қитъасида ўсадиган, қадимдан сақланиб қол-ган каузарин деган ўсимликда, кейинчалик С. Н. Нава-шин эса оқ қайинда аниқлаган (1-расм). Чанг найчаси уруғмуртак халтасига етгандан сўнг унинг девори эрийди. Чанг найчаси эмбрион халтасининг мар^ казий ядроси томон ҳаракат этади ва ишқаланиш натижа-сида унинг учи эрийди. Чанг найчаси ичидан иккита спер-ма ҳужайралари эмбрион халтасига киради. Сперма ҳужай-раларидан биттаси тухумҳужайра ядросига, иккинчиси эмбрион халтасининг иккиламчи ядросига қараб йўнала-ди ва у билан қўшилади (1-расм). Натижада ёпиқуруғли ўсимликлар учун энг муҳим хусусиятлардан бири қўшалоқ уруғланиш содир бўлади. Қўшалоқ уруғланишни 1898 йили рус ботаниги С. Г. Навашин пиёздошлар оиласига мансуб ЬШшп тайапа ва ҒгНШапа 1епе11а деган ўсимликларда аниқлаган. Кейинча-лик уруғланган тухумҳужайра ядросидан муртак, иккилам-чи триплоид ядродан эса эндосперм тараққий этади. Шу-нинг учун ҳам ёпиқуруғли ўсимликларнинг эндосперми очиқуруғлилар эндоспермидан фарқ қилади.

1-расм. Парогамия (1) ва халазогамия (2, 3)нинг тасвири: чий-чанг йўли; мх — муртак халтачаси. С. Г. Навашин таёқчасимон ёки чувалчангсимон шакл-даги спермаларнинг ҳаракатини кузатган. Эмбрион (муртак)нинг ривожланиши. Уруғланиш содир бўлгандан кейин, тухумҳужайра парда билан ўралиб тинч-лик даврини ўтайди. Бу давр шароитга боғлиқ бўлиб, бир неча вақтга чўзилиши мумкин. Масалан, ғалладошлар ва мураккабгуддошларда бу энг қисқа вақт бўлиб, бир неча соат давом этади. Шундан кейин тухумҳужайра кўндалан-гига кетган тўсиқ билан иккита ҳужайрага, яъни чанг йўли-га қараган терминал ва унга қарама-қарши томонда базал ҳужайраларга бўлинади. Кейинчалик бу ҳужайралар ҳар хил бўлинади. Масалан, бутгулдошлар оиласининг вакил-ларида базал ҳужайра кўндалангига, терминал ҳужайра узунасига бўлиниб, бошланғич муртак ҳосил қилувчи ҳужайрага айланади. Ҳар қайси бўлинган терминал хужайра бир неча бор кўндалангига ва узунасига бўлиниб, ҳамма томони тўрт бурчак ҳужайралар юзага келади. Шу ҳужай-раларнинг ҳар бири бўлиниб, октанг (лот. окто —сак-киз) деб аталадиган ҳужайраларга айланади. Бир вақтнинг ўзида базал ҳужайра кўндалангига ва баъ-зан узунасига кетган тўсиқлар билан бўлиниб тортма (осилма~соп) ҳосил қилади. Тортма эмбрион пайдо қила-диган терминал ҳужайранинг озиқ моддаларини эмбри-оннинг ривожланиши учун сарф бўладиган эндосперм би-лан тўлувчи эмбрион халтаси бўшлиғига суриб туширади. Эндосперм — уруғдаги озиқ моддаларни йиғувчи махсус тўқимага айланади. Тортманинг энг юқори қисмидаги ҳужайра ўсиб пуфаксимон найга ўхшаб, гаустория сўрғич-га

айланади. Октанг ҳужайраларнинг остки қисмидан новданинг ўсиш нуқтаси, икки паллали ўсимликларда иккита уруғ-палла, устюгқисмида гапокотиль (юнон. х и п о — уруғпалла ости) тараққий этади. Уруғпаллалар билан тортма ўртаси- даги пастки ҳужайрадан бирламчи илдиз ҳосил бўлади. Уруғпалланинг пастки банди эпикотиль (юнон. э п и — ус-тида, котил — уруғпалла) деб аталади. Бошланғич новда кўпинча бўртма кўринишида бўлиб, унинг атрофини бош-ланғич барглар ўраб олиб куртак юзага келади. Бир паллали ўсимликларда эмбрион ичидаги иккинчи уруғпалла жуда эрта нобуд бўлади. Шунинг учун уруғ униб 2-расм. Бир паллали ўсимликлар (чап то-монда) ва икки паллали ўсимликлар (ўнг то-монда) эмбрионининг схематик тасвири: п — бирламчи илдиз ривожланадиган жой; упб — уруғпалла пастки банди; к — куртак ри- вожланадиган жой; у — уруғпаллалар. чиққанда фақат битта уруғпалла билан ўсади. Ўсиш нуқтаси новданинг ён томонида жой-лашади (2-расм). Кўпгина ор-хисдошлар ва паразит ҳамда сапрофит ўсимликларда эмбрион жуда кичкина бўлиб, бир хил шакл-даги ҳужайра-лардан ташкил топади. Эндосперм уруғмуртакнинг ривожланиши учун муҳим озиқ моддадир. Асосан икки хил эндосперм (нуклеар ва целлюлар) бўлади. Нуклеар эндосперм ҳосил бўлишида ядро бўлинмайди ва ҳужайра тўсиқлари ҳосил бўлмайди. Целлюлар эндосперм ривожланиши вақгида ядро бир не-чага

бўлинади ва ҳужайрада тўсикдар ҳосил қилади. Шу-нинг учун ҳам эмбрион халтаси бир неча ядроли катакча-лардан иборат. Баъзи ўсимликларда эмбрионнинг озикданишини осон-лаштирадиган алоҳида ўсимталар ёки гаусториялар юзага келади ва интигумент, нуцеллус тўқималарига ўрнашиб, озиқ моддаларни эмбрионга етказишга кўмаклашади. Уруғмуртак аста-секин уруғга айланади. Интигумент-лардан пўст, нуцеллусдан перисперм (юнон. п е р и — ат-роф; сперма — уруғ) ҳосил бўлади. У ўсаётган муртак то-монидан истеъмол қилинади. Тугунча девори уруғланишдан кейин шаклан ўзгариб мева ёнини ҳосил қилади. Тугунчанинг ҳамма қисми ме-вага айланади. Кўпгина ўсимликларда гулнинг бошқа қисмлари ҳам мевага айланади. Апомиксис деб (юнон. а п о — инкор, м и к с и с — ара-лашиш), яъни жинсий ҳужайралар қўшилган ҳолда, уруғ-ланмаган тухумҳужайрадан янги организмнинг вужудга келишига айтилади. Апомиксис кўпинча эволюцион ри-вожланган оилаларда (мураккабгулдошлар, атиргулдошлар, ғалладошлар) учрайди. Бу оилаларнинг турлари янги-янги майдонларни ишғол этмоқца. Шунинг учун баъзи олим-лар апомиксис жинсий йўл билан кўпайиш ўрнини эгал-лаб олади ва янги систематик гуруҳ ўсимликлар вужудга келади деб тахмин қилишади. Аммо, бу фикрга кўпчилик олимлар қўшилмайди. Апомиксиснинг бир неча хиллари маълум. Одатда бун-дай ҳолларда тухумҳужайра ҳамиша диплоид бўлади. Баъ-зан апомиксис нуцеллус ёки археоспорий ҳужайралари-дан ҳосил бўлади, лекин ҳужайрада редукцион бўлиниш содир бўлмайди. Баъзан эмбрион халтасининг бошқа ҳужайраларидан уруғланмаган, яъни жинсий ҳужайралар қўшилмаган дип-лоид синергидлардан, антиподлардан, эндосперма ҳужай-раларидан ўсимлик тараққий этади (масалан, ланцетник- симон баргли зубтурум, хушбўй пиёз ва бошқа ўсимлик-ларда). Бундай ҳодисага апогамия (лот. а п о — инкор, акс, г а м е о — қўшилиш) деб аталади. Айрим ҳолларда эмбрион — муртак (20 тага яқин), эм-брион халтасидан

эмас, балки нуцеллус ёки уруғмуртак қоплағичларининг ҳужайраларидан тараққий этиб етила-ди. Лекин уларнинг 1—3 тасигина тараққий этади. Бун- дай ҳодисага полиэмброния (юнон. п о л и — кўп, э м б р и -он —муртак) деб аталади. Масалан, лимон, мандарин, апельсин ва бошқа цитрус ўсимликларида учрайди. Мевалар Меваларнинг умумий таърифи. Мева — ёпиқ уруғли ўсимликларнинг энг асосий ҳосил органларидан бири ҳисобланади. Мева уруғланишдан кейин, гулда рўй бера-диган ўзгаришлардан сўнг пайдо бўлади. Мевалар уруғ-нинг етилишига, ҳимоя қилинишига, тарқалишига хиз-мат қилади. Уларнинг тузилиши ва морфологик кўрини-ши жуда хилма-хиддир. Фақат уруғчи (гинецей) дан ҳосил бўлган мева ҳақиқий мева деб аталади. Бир неча уруғчидан ҳосил бўлган мева (масалан, малина, маймунжон, айиқтовонгулдошлар ва бошқалар) тўп мева ёки мураккаб мева деб аталади. Аммо, кўпинча мева уруғланиш содир бўлгандан кейин тугунча-дан, баъзан гулнинг бошқа қисмлари (гулкоса, гул — ўрни ва гулбанди)нинг шу тугунча билан қўшилишидан ҳосил бўлади. Бундай меваларга сохта мева деб аталади. Меваларни аниқлашда улардаги баъзи белгилар, чунон-чи: мева пўсти — перикарпий (юнон. п е р и — атрофида; к а р п о с — мева)нинг тузилиши, меванинг очилиши ёки тўкилиши ҳамда меванинг тарқалиши эътиборга олинади. Меванинг устки қавати перикарпий тугунча ёки гул-нинг бошқа органларининг қўшилиб ўсишидан ҳосил бўла-ди. Перикарпий устида ҳар хил ўсимталар: тикан, қанот-чалар, тукчалар бўлиб, меваларнинг тарқалишига имкон яратади. Мева пўсти уч қаватдан иборат. Ташқи қавати экзокарпий (юнон. экзо — ташқи; карпо — мева), ички қисми эндокарпий (юнон. э н д о — ички) ва уларнинг ора-сида турадиган ўрта қисми мезокарпий (юнон. мезос — ўрта) деб аталади. (3-расм). Перикарпийнинг бу қат-ламларини ҳамма вақт ҳам бир-биридан ажратиб бўлмай-ди. Уларни кўпинча данак шаклидаги меваларда кўриш

мумкин. Масалан, данаклиларда ташқи юпқа — экзокарпий, мевани ейиш мумкин бўлган этдор қис-ми — мезокарпий ва ёғочсимон қаттиқ (данак) — эндокар-пий қаватлари бўла-ди. Ҳақиқий (реза-вор) — юмшоқ, ши-рали меваларда бу қатламларни ажратиб бўлмайди. Баъзи қу-руқ меваларда (кун- габоқар) мева пўсти такомиллашган ҳу-жайралардан иборат, лекин айрим мева-ларда (орешник) го-моген (юнон. гомо — бир хил, генос — чиқиб келиш). Мевалар гшшган-дан кейин уларда муҳим биохимик ўзгаришлар рўй беради, натижада қандлар, витаминлар, ёғлар ва бошқа моддалар тўпланади. Одатда, пишган меваларнинг пўстида хлорофилл учрамайди, ак-синча уларнинг таркибида каротиноид ва антоциан пигментлари тўпланади. Шунинг учун улар қизил, пушти, сариқ ва ҳ.к. рангда бўлади. Меваларнинг морфологик хусусиятларига қараб икки-та катта сунъий Ьистемага (ҳўл, серсув ёйн қуруқ мевалар-га) ажратиш мумкин. Улар очиладиган баргча, дуккак, қўзоқ ва қўзоқча, кўсак (чаноқ) ва очилмайдиган қуруқ меваларга бўлинади. Очилмайдиган қуруқ меваларда фа-қат битта уруғ бор (ёнғоқ ёки ёнғоқчалар, ўрмон ёнғоғи, писта, донча ва бошқалар). Меваларни табиий системага солишда уларнинг қан-дай гинецейдан ҳосил

бўлганлигини эътиборга олиб мор- 3-расм. Шафтоли данагининг ту-зилиши: 1, 2, 3—мева пўсти ёки пе- рикарпий (1 — экзокарпий, 2 — ме-зокарпий, 3 — эндокарпий); 4 — уруғ; 5 —мевабанди ўрни; 6 — мевабанди. фологик жиҳатдан апокарп, синкарп, паракарп ва лизи-карп гурухларга ажратиш мумкин. Апокарп мевалар кўпме-вали ва бирмевалиларга, синкарп мевалар устки ва остки тугунчалиларга бўлинади. Бундан ташқари очилиш хусу-сиятига ва тарқалишига қараб улар гурухларга ажратилади. Туташмаган ёки мураккаб мева, яъни юқори гул тугун-часидан ҳосил бўладиган бир неча уруғчи барглардан таш-кил топган мева апокарп мева деб аталади. Бундай мевалар кўпмевалиларга хос бўлиб, айиқговондошлар, магаолиядош-лар, атиргулдошлар, капалакгулдошлар оилаларининг ва- килларида учрайди (4-расм, А). Кўпинча уруғчи барглар бир-бири билан туташиб му-раккаб баргли мевани ҳосил қилади (магнолия, пион). Эво-люция жараёнида кўп баргчали мураккаб мевалардан, уруғчи баргларнинг редукцияланишидан баргча келиб чиққан. Битта уруғчи баргдан ҳосил бўлган бир чаноқли мева баргча, баргак ёки монокарп мева деб аталади. Бундай мевалар келиб чиқиши жиҳатидан жуда ҳам соддадир. Баргакда меванинг очилиши унинг устки ўнг томонидан бўлади. Бу хилдаги мевалар айиқтовондошлар оиласидан исфара ва қазилма ҳолда топилган энг қадимги ўсимлик-лардан Ве§епепада аниқланган. Баргакнинг махсус мослашишидан битта мева баргчага эга бўлган бир хонали қуруқ мева — дуккак келиб чиққан. Дуккак очилиш хусусияти билан баргчадан фарқ қилади. Дуккакнинг очилиши учидан тубигача икки томонидан, қорни ва орқа чокидан ёрилиб очилади. Бундай мева хили капалакгулдошлар, цезалпиндошлар, мимозадошларга хос белгидир (4-расм, Б). Ниҳоят, баргчадан мезокарпнинг суккулентланиши (лот. суккус —шира, суккулентус — ширали), эндокар-пийнинг ёғочланиши ва уруғларнинг

камайиши натижа-сида данакли мевалар келиб чиққан. Данакли мевалар- нинг аксарияти бир хонали, бир уруғлидир (олча, гилос, олхўри, ўрик, бодом), кўп данаклиларга дўлана, итузум мисол бўла олади. Данакли мевалар устки тугунчадан пайдо бўлади. Бир уйли данакли меваларнинг ёни қаттиқ ёғоч-симон, мева ичи (данаги) кўпинча серсув (олхўри, олча, ўрик, шафтоли) ёки қуруқ (бодом, ёнғоқ) толасимон (ко-кос пальмаси) ва бошқалар бўлиши мумкин. 4-расм. Мева хиллари. А — апокарп типидаги қуруқ ва ҳўл мевалар: 1—3 баргак (айиқтовон, пион); ёнғоқча (" 1ЧИК мева — баъзи айиқтовондошларда); 4— шарсимон данак (маймунжон-малина); 5 — кўпбаргчали ҳўл мева; 6— тўп ёки кўпуяли ёки ёнғоқчали мураккаб мева (қулупнай); 7—кўпёнғоқчали ҳўл мева (наъматак-итбурун, гипандийси —

этдор); £—қуруқ ва ҳўл монокарп мевалар: 1— якка уруғли (бир уруғли) баргча (айиқтовондошлар); 2 — дуккак (дуккакдошлар); 3 — бўлакли (чокли) дуккак; 4 — қуруқ данак (бодом); 5 — бир хонали данак, ҳўл мева (олхўри). Кўп уйли данакли мураккаб мевалар атиргулдошлар оиласининг (малина хўжағат, маймунжон, пармачак) ва-килларида учрайди. Буларнинг ширадор данакчали мева-си гул ўрнидан ҳосил бўлади. Ҳар қайси данакча этли ширадор мезокарп ва тошга ўхшаш қаттиқ эндокарпдан иборат бўлиб, унинг ичида фақат битта уруғ жойлашади. Маймунжоннинг меваси пишгандан кейин қавариб чиқ-қан гул ўрнидан осонгина ажралади, хўжағатники эса гул ўрни билан узилади. Синкарп мевалар (юнон. син — биргаликда; кар-п о с — мева) — энг кўп учрайдиган мевалар гуруҳидир (5-расм). Морфологик жиҳатдан синкарп мевалар кўсак ёки чаноқ ва қўзоқча, қанотли, резавор ёки юмшоқ мева ва бошқа кўпгина хиллардан иборат. Кўсак ёки чаноқ — кўп уруғли мева. Улар иккита ва ундан кўп мева баргчалардан ташкил топади. Бир уйли ёки кўп уйли бўлади. Бундай мевалар лоладошлар, сигир-қуйруқцошлар, итузумдошлар, зубтурумдошлар, чиннигул-дошлар, толдошлар, бинафшадошлар, кўкнордошлар, қўнғироқцошлар, пашмакдошлар ва бошқа бир неча оила-ларда учрайди. Уларнинг очилиши хусусияти ҳар хил бўла-ди. Чунончи, қопқоқчалар (мингдевона, семизўт, зубту-рум ва бошқаларда), тешикчалар (кўкнор, қўнғироқгул-да), тепа ташчалар (чиннигул, наврўзгулларда), устки учидан пастки учигача узунасига ўтадиган ёриқчалар (мингдевона, орхисдошлар, бинафша, пиёзгулдошлар ва бошқаларда) во-ситаси билан очилади (6-расм). Бўлинадиган мевалар. мерикарпий (юнон. мерис — бўлакча, парча; карпос — мева) — икки ёки кўп уйли паст ки ва ўрта тугунчадан ҳосил бўлади, етилгандан кейин ик ёки бир неча бўлакларга бўлинади. Масалан, тугмач: гулхайри, соябонгулдошлар, лабгулдошлар ва бошқ? бўлади. Мерикарпий мевалар орасида бируруғли айрим б^ ларга бўлиниб очиладиган мевалар соябонгулдошлар е сининг кўпчилик вакилларида учрайди (5-расм,

Ниҳоят, мерикарпий меваларни яна бир хили лабгулдсма-лар, кампирчопондошлар оилаларининг вакилларида уч райди. Бундай мевалар ценобий деб аталади. Ценобий ус ки тугунчадан ҳосил бўлади, унинг иккита мева барглар. 16-расм. Мева хиллари. А — Ҳўл ва қуруқ синкарп мевалар: 1 — кўпбаргакли синкарп; 2 — (очиладиган) қалпоқчали кўсак .лгдевона); 3 — ён қўзоқ бўлаги билан очиладиган кўсак; 4 — икки • ШУэқли қўзоқ; 5—олма (раъногулдошлар оиласининг олма кенжа . вакилларида); 6— қўзоқча бутгулдошлар; 7— гесперидий (ҳўл рп мева — цитрусларда); 8— резавор мева, юмшоқ мева ёки кўп руғли; данаксиз мева (узум, помидор, бақлажон кабилар); 9 — иккига бўлинадиган мерикарпий; 10 — кўпданакли цинкарпий д„смизўт); 11 — қўзоқ (кўпчилик бутгулдошлар); 12 — тўртта эремадан ,№ ташкил топган ценобий (лабгулдошлар, кампирчапондошлар). Б — ҳўл ва қуруқ псевдомонокарп мевалар: 1 — бируругли қуруқ синкарп мева ёнғоқ (Лешинм), 2 — данак (мураккабгулдошлар); 3 —

донча ғалладошлар; 4 — дуб ёнғоғи-желудь; 5 — псевдомонокарпли данак мева'(ёнғоқ). 6-расм. Кўсакнинг очилиш усуллари: 1 — тишчалар (примула); 2—- қалпоқча (мингдевона); 3 — палла (бангидевона)лар ёрдамида.

узунасига ва кўндалангига бўлингандан кейин тўрт бўлак-ли мева ривожланади. Ҳар бир бўлак мевада битта уруғ бўлади (масалан, лагохилус- кўкпаранг, райҳон ва бошқа-ларда). Ё н ғ о қ ч а (кичик мева) — устки тугуичадан ҳосил бўла-диган бир уруғли қуруқ мева қобиғи ёғочланган пўст би-лан ўралган. Айиқтовон, эспарцет мевалари ёнғоқчага мисол бўлади. Қанотчали мева — мерикарпий меваларнинг бир тури. Бундай меваларнинг ёнида пўстсимон ёки пардаси-мон ясси ортиғи бўлади (заранг, қайрағоч, шумтол ва бош-қаларда). Қўзоқ вақўзоқча — иккиуйлисинкарпмевабўлиб, тушиб кетадиган икки қопқоқчага ўхшаб пастдан тепаси-гача ёрилади, қопқоқчаларнинг орасида уруғлари бўлади. Мева бўйи энидан тўрт баробар ортиқ бўлса қўзоқ, ундан кам бўлса, қўзоқча деб аталади (5-расм А6 қаралсин). Баъзан қўзоқ бўғинли бўлиши мумкин (5-расм А4 га қаралсин). Бу хилдаги мевалар бутгулдошлар оиласининг вакилларига хосдир. Р е з а в о р ёки ю м ш о қ меваларда барглар сони ҳам ҳар хил. Кўп уйли ва кўп уруғлидир. Баъзан битта уруғ бўлиши мумкин (узум, помидор, бақлажон ва бошқалар). Гесперидий (гол. геест — мевасиз; юнон. пери-д и й — қопча, халта) деб айтиладиган мевалар устки тугун-чадан ҳосил бўлади ва ширали синкарп мева деб аталади. Масалан, апельсин (5-расм, А7), мандарин ва бошқа-лар. Апельсин тугунчаси кўпуйли, меванинг ташқи — эк-зокарпий қисми сариқ, қалин ва рангдор пўстли, унда эфир мойи безлари бор. Ўрта қисми ғовак, ички мезокарпий қисми этдор оқрангда, серсув бўлиб, истеъмол қилинади. Ширали серсув меваларга тропик ўрмонларда ўсувчи ба-нан меваси мисол бўла олади. Уларнинг меваси остки ту-гунчадан ривожланади. О л м а — содда синкарп мева. Бу хилдаги мевалар раъ-ногулдошлар оиласининг олмагуллар кенжа оиласига ки-радиган ўсимликларнинг мевасидир (масалан, олма, беҳи, нок). Бундай мева остки синкарп тугунчаси гул найчаси-инг туташишидан ҳосил бўлади. Кўндалангига кесилган олма

меваси бешта бируйли ва бируруғли бўлиб кўринади (7-расм, 1). Буларда мева барглар бир-бири билан ту-ташмагани учун баъзи олимлар олма шаклидаги мевани апокарп меваларга киритганлар. Лекин, уларнинг мева ёни ташқи этдор ва тоғайсимон ёки пардасимон ички қисм-дан ташкил топган ташқи этдор қисмининг асосидан бир-бири билан қўшилиб, жуда ўсиб кетган косачабарг, тож-барг ва мевабаргчалар ҳосил бўлади. Ички қисм ташқи 7-расм. Олма. 1 - кўндаланг кесмаси; 2 - мевачибарглари очиб кўрсатилган олма; ш — мевачибаргларнинг чегараси. қисм билан қўшилиб мева баргчаларнинг ички қисмидан юзага келганлигини эътиборга олиб синкарп меваларга киритилган. Анор — ўзига хос шакл тузилишга эга бўлган кўпуруғ-ли синкарп мевадир. У остки тугунчадан ташкил топган. Мева атрофи терисимон қалин пўст билан ўралган. Пиш-ганда нотекис шаклда ёрилади. Тугунча уялари йирик уруғ-лар билан тўлган. Уруғларнинг ташқи пўсти этли ва ши-ралидир. Ё н ғ о қ — такомиллашган остки тугунчадан ҳосил бўлиб, ёғочланган, мева ёнига эга бўлган, бир уруғли қуруқ мева. Оврупо, Осиё, Америка ўрмонларида ўсувчи пиндик (Согу1ш ауеНапа) ва эман ((^иегсиз) дарахтларига хос мевадир. Эволюция жараёнида синкарп мевалардан паракарп ва лизикарп мевалар келиб чиққан. Псевдомонокарп (юнон. псевудос — ёлғон, сохта; м о н о — битта; к а р п — мева) хилдаги меваларнинг таш-қи кўриниши монокарп — якка уруғли мевага ўхшаш бўлиб, бундай мевалар псевдомонокарп гинецейдан тараққий

эта-ди. Уларда тугунча остки, бируйли (хонали) ва бируруғли бўлади, масалан, ёнғоқ (1и§1апз ге§1а). Мева пўсти — экзо-карп, этли, меваси пўстидан ажралгандан кейин чин ёнғоқ ёки данакли сохта мева бўлади. Паракарп мевалар (юнон. пара — олдида, ён-дош, қўшни; к а р п о с — мева) деб бир неча мевабарглар-нинг йиғиндисидан ҳосил бўлган бируйли меваларга ай-тилади. Улар бируйли ёки кўпуруғли, очиладиган ёки очил- майдиган, устки ва остки тугунчалардан ҳосил бўлади. Очиладиган паракарп мевалар кўсакча, (кўкнордошлар оиласининг кўпчилик вакилларида, кўкнор, қизғалдоқ; бинафшадошлар, итузумдошлар (картошка), шумғиядош-ларда учрайди. Кўсакчадан паракарп қўзоқча келиб чиққан. Ҳақиқий паракарп қўзоқча иккиуйли икки мевабаргларнинг бир-бири билан туташишидан ҳосил бўлади. Улар пастдан юқорига қараб очилади (масалан, карам, ёввойи турп, оқ горчица, экма рижик ва бошқалар) (8-расм). Очилмайдиган паракарп бируруғли меваларга: қўзоқча (ярутка, читир), донча (буғдой, арпа, тариқ, макка, қўноқва бошқалар), писта (мураккабгулдошлар) мисол бўла олади. 8-расм. Бутгулдошлар оиласи мевасининг шакллари: 1 — карамнинг етилган ва етилмаган қўзоғи; 2 — ёввойи турп; 3 — оқ горчица; 4 — якма рижик; 5~ўсма; 6—ачамбити; 7 — яруткаларнинг қўзоқ ва қўзоқчалари. Кўпуруғли очилмайдиган паракарп меваларнинг мах-сус хилига қовоқ

шаклдаги мевалар (тарвуз, қовун, бод-ринг ва бошқалар) киради. Улар остки тугунчадан юзага келади, мева ёнининг ташқи қисми жуда қаттиқ, баъзан ёғочлашган бўлади. Лизикарп мева (юнон. лизис — эритиш, йўқо-тилган; к а р п о с — мева), яъни бир неча уруғчи барглар-дан ташкил топган синкарп (туташ тугунчали мева) уру-ғида чаноқлараро (кўсак) пардалар йўқолиб, кўки ча-ноқли ёки бируйли тугунча мева. У онтогенезнинг дастлабки даврида уруғчи баргларнинг қўшилишидан пайдо бўлади. Лизикарп мева синкарп чаноқча (кўсакча)дан келиб чиққан. Улар чиннигулдошлар оиласининг кўпчилик ва-килларида (чиннигул, гипсофила, қорамуғ) учрайди. Кўсак-часи учидаги тешикчалардан очилади. Тўп мевалар — яхлит тўпгулнинг айрим гуллари-дан ҳосил бўлади. Улар бир-бирига қўшилиб битта мевага ўхшаб кўринади. Буларга анжир ва тропик ўрмонларда ўсадиган ананас ҳамда нон дарахти (А1гасагри§) мевалари мисол бўлади. Мева ва уруғларнинг тарқалиши. Мева ва уруғлар пи-шиб етилгандан сўнг бир қисми ерга тушади, бир қисми-ни ўсимликдан узиб териб олинади. Ўсимликларнинг ди-аспоралари (юнон. диаспейро — сочилмоқ) табиий ра- вишда ўсимлик танасидан ажралиб, кўпайиш учун хизмат қилади. Диаспоралар спора, уруғ, мева ва бошқалар воси-таси билан тарқалади. Диаспораларнинг тарқалиши асосан икки усул билан бўлади. 1. Мева ва уруғларнинг табиий тарқалиши. Бун-дай тарқаладиган ўсимликлар автохор (юнон. аутос — ўзиш; хорео — тарқаламан) ўсимликлар деб аталади. 2. Турли воситалар (сув, шамол, қушлар, ҳайвонлар ва одам-лар) орқали тарқаладиган ўсимликларга аллохор (юнон. ал л ос — бошқа; хорео — тарқаламан) ўсимликлар дейи-лади. Автохорларнинг мева ва уруғлари, одатда, яқинга, кўпи билан 1—2 м нарига сочилади. Автохорлар иккига: меха-нохорларга ва барохорларга бўлинади. Механохорларнинг уруғлари кўсак ва қўзоқнинг ёрилиши билан сочилади (ма-салан, бинафша, лола ва бошқалар). Баъзи ўсимликлар-нинг мевалари

пишган вақтда унинг ичида кучли босим ҳосил бўлади. Мева ёрилган вақтда чарсиллаган овоз чи-қариб уруғлар зарб билан сочилади. Бундай ўсимликларга гунафшалар, капалакгулдошлардан (акация, бурчоқ. мош ва бошқалар) герань, ёввойи хина ва бошқалар мисол бў-лади. Ўзбекистонда кенг тарқалган ёввойи бодрингнинг (9-расм) пишган мевасига салгина тегиб кетилса баданидан узилади ва уруғлари шилимшиқ модда билан отилиб чи-қиб, одамга ёки ҳайвонга ёпишиб, шу тариқа тарқалади. Чатнаб очилувчи қуруқ мевалар (дуккак, қўзоқ ва қўзоқ-ча) етилганда мева сиртининг ташқи ва ички тўқималари ҳар хил даражада таранг бўлади. Шунинг натижасида мева ёни чатнаб ёрилади, улар куч билан атрофга сочилади. Барохор ўсимликларга меваси оғир бўлган баъзи ўсим-ликлар (ёнғоқ, эман, каштан)нинг мевалари мисол бўла олади. Бу мевалар пишгандан кейин узилиб тагига туша-ди. Автохор меваларнинг орасида геокарп (юнон. гео — ер) мевалар ҳам бўлади. Улар пишгандан кейин дарахт-дан узилиб, ерга тушади ва ерда пишади. Маоэлан, Ўзбе- 11-расм. Ёввойи бодринг: 1 — гули ва ёш меваси, 2 — уруғ бандидан узилиб, уруғини отиб юбораётган меваси. кистонда сабзавот экинлари экиладиган майдонларда до-имо учрайдиган лайлак тумшуқ (Егоёшт сюи1агшт) де-ган бегона ўтнинг меваси бешта

ёнғоқчадан иборат. Ёнғоқчаларнинг пастки томонидаги учида тукли алоҳида тумшуқчаси орқага қайрилган, юқори томонида эса узун қилтиқли ўсимталари бўлади. Бу ўсимталар мева етилгун-ча марказий устунчага қўшилган бўлиб, мева етилгандан кейин устунчадан ажралади. Мевалари қуриганда пармага ўхшаган қилтиқчаларни, нам ерни ўзидан-ўзи қазиб ки- риб кетади. Аллохор ўсимликларнинг мева ва уруғлари асосан тўрт хил йўл билан: анемахор (юнон. анемос — шамол), зоохор (юнон. зоон — ҳайвон), гидрохор (юнон. гидро — сув) ва антропохор (юнон. антропос — одам) ёрдамида тарқалади. Анемохор ўсимликлар табиатда жуда кўп тарқалган. Уларнинг мева ва уруғларини шамол ёрдамида тарқали-шига баъзи мослашмалари "кўпакча" "қанотча", "пара- 12-расм. Қанотсимон ўсикли (1—5) мевалар: 7 —қайин; 2 — қайрағоч; 3 — заранг; 4— айлант (сассиқ дарахт); 5—шумтол; 6—қарағайнинг қанотли уруғи. ёрдам беради. Бундай мослашмалар (тол, терак, қай-рағоч, шумтол, заранг, саксовул, жузғун, қоқиўт, аристид, селин) каби ўсимликларда учрайди. Мослашмалар уруғ ва меваларнинг ҳавода шамол билан тарқалишини осонлаш-тиради (10—11-расмлар). Баъзи ўсимликлар (орхидея-гулдошлар, қичитқидошлар, шумғиягулдошлар)нинг уруғ-лари жуда майда ва енгилки, улар ҳавода шамол воситаси-да узоқ масофаларга тарқалади. Ўрта Осиё чўлларида ўсадиган баъзи ўсимликларнинг меваси пишгандан кейин ер ости қисмидан узилади. Чўлда

14-расм. Туксимон қанотли уруғлар (3, 5)ва мевалар (1, 2, 4, 6): 1-қоқиўт; 2 — ер чой; 3 — пахта; 4 — қушқўнмас; 5 — қизилбарг; 6а -тоғ терагининг очилган меваси; 66 — уругаинг узунасига кесмаси. анча жойгача шамол билан учиб борган уруғларнинг бир-бири билан чирмашиб, каттакон шар бўлиб қолади. Сил-киниш вақтида бу уруғлар тўкилади. Бундай ўсимликлар юмаловчи (перикатиполе) деб аталади (янтоқ, шўра бол-тириқ, боялич, паррак, италия эхиуми). Талайгина ўсимликлар уруғ ва меваларининг ҳайвон-лар воситасида тарқалишига зоохор тарқалиш дейилади. Ҳўл меваларнинг уруғларини ҳайвонлар, асосан қуш-лар тарқатади. Кўп уруғлар лой билан ҳайвон ва қуш- ларнинг оёкларига ёпишади ва шу йўл билан узоқ масо-фаларга тарқалади. Уруғ ва меваларнинг қушлар билан тар-қалишига орнитохория (юнон. орнитос —қуш; х о р е о — тарқалиш) деб аталади. Донсиз, этдор, серсув меваларни қушлар ейди. Ҳазм бўлмаган уруғлар ахлат билан бирга ташқарига чиқарила-ди. Бу ҳодисага эндозоохория (юнон. э н д о — ички) дейи-лади. Баъзи ўсимликларнинг уруғлари эса чумолилар би-лан тарқалади, бунга мирмеккохория (юнон. мирмекс — чумоли) деб аталади (гунафша, бурмақора, ғозпиёз ва бошқалар). Гидрохор ўсимликлар дарё, кўл ва денгиз қирғоқлари-да ўсади. Уларнинг мевауруғлари сув воситасида тарқала-ди. Масалан, дарё ёки денгизнинг чўмилиш учун қулай бўлган қирғоқларида шўрадошлар оиласининг (А1гер1ех) кўкпек деб аталадиган бир неча турлари (олабута ёки шўролабута)ни, қатрон (СгатЬе тагШта) ва бошқа ўсим-ликларни учратиш

мумкин. Оқ нилуфарнинг уруғлари унинг чуқур жойида турувчи ҳаво пуфаги ёрилгунча сув юзасида сузиб юради. Сўнгра уруғлар сув тагига чўкади ва кўкаради. Ўсимлик уруғ ва меваларининг инсон томонидан их-тиёрий ёки ноихтиёрий равишда тарқатилишига, антро-похор деб аталади. Масалан, қуён қуйруғи (Еп§егоп сапаёегшз), ёввойи гултожихўрознинг турлари (АтагапШш сапас! еп818), элодея (Е1ос1еа Сапас1еш15) ва бошқа бир неча хил ўсимликлар Оврупога Шимолий Америкадан (Кана-дадан) олиб келинган. Ҳозир бу ўсимликлар Осиёда ҳам тарқалган. Қўйтикан (ХапЙгшт зртозит) Жанубий Аме-рика қигьасидан Жанубий Оврупога, у ердан Ўрта Осиёга келтирилган. Катта баргли зубтурум (Р1ап1;а§о тарг), буғ- дойиқ, эшакўт (5Шапа тесИа), шўра (8а15о1а) ва бошқа ўсимликлар Овруподан Шимолий Аме-рикага олиб келинган ва тарқатилган. Марказий Осиёдан Ўрта Осиёга бангидевона (БаШга зГгатопшт) олиб ке-линган. Кактус ўсимлигининг ватани Шимолий Америка қитъ-асининг Мексика ярим ороли ҳисобланади. У ерда как-туслар ёввойи ҳолда ўсиб катта майдонларни ишғол эта-ди. Ҳозир кактусларнинг бир қанча турлари Австралия ва Шимолий Африканинг саҳроларида ихтиёрий равишда ўстирилиб ик/шмлаштирилмоқда ва шу усул билан бошқа жойларга тарқатилмокда.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Уруғнинг униб чиқиши ва ўсимтанинг ривожланиши

Қўш уруғланиш

Уруғланиш. Уруғ ва меванинг тузилиши

Мева ва уруғ. Меванинг тузилиши ва типлари

Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари