Мева ва уруғ. Меванинг тузилиши ва типлари - Ботаника - Рефераты

Мева ва уруғ. Меванинг тузилиши ва типлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Уруғ ҳақида тушунча . 2. Уруғнинг тузилиши . 3. Уруғлардан фойдаланиш . 4. Мева ҳақида тушунча . 5. Меваларнинг классификацияси .

www.arxiv.uz 1. Уруғ деб ўсимликларнинг тарқалишига , кўпайишига хизмат қилувчи генератив органга айтилади . Уруғ уруғ куртакда рўй берган қўш уруғланиш жараёнидан кейин ривожланиб ҳосил бўлади. У ўзида бўлғувчи ўсимликнинг барча қисмларини илдиз, поя ва баргини сақлаган бўлади. Бу қисмлар қўш уруғланиш жараёнидаги тухум хужайранинг оталанишидан ҳосил бўлса, запас озиқ моддалар тўпланадиган эпдосперм марказий хужайранинг оталанишидан ҳосил бўлади. Уруғ пўсти уруғкуртакдаги интегументнинг ривожланишидан ҳосил бўлади. Табиатда уруғлар турли - тумандир. Уларнинг оғирлиги миллиграмдан 15 кг гача бўлади (пальма). 2. Уруғнинг шакли, ўлчами, ранги турличадир. Ҳар қандай уруғ қуйидаги қисмлардан ташкил топган бўлади. Уруғ пўсти, муртак ва запас озиқ моддалар сақланувчи қисм. Запас озиқ моддаларнинг сақланишига қараб уруғларни учта гуруҳга ажратиш мумкин. 1. Эндоспермли уруғлар. 2. Эндоспермсиз уруғлар. 3. Перисперимли уруғлар. Эндоспермсиз уруғларнинг тузилиши. Эндоспермсиз уруғлар икки паллали ўсимликлар учун хос бўлиб (дуккакдошлар, мураккабгулдошлар, крестгулдошлар, гулхайридошлар, атиргулдошлар) қуйидаги қисмлардан ташкил топган бўлади. 1. Уруғ пўсти. 2. Муртак. 3. Уруғпалла Уруғ пўсти, уруғ куртакдаги интегументнинг ривожланишидан ҳосил бўлади. Икки паллалиларнинг уруғ пўсти айримларида терича, айримларида парда, айримларида ёгочланган бўлади (узум). Уруғ пўстининг ранги оқ, қўнғир,, қизил ва қора рангларда бўлиши мумкин. Уруғ пўстининг юзаси силлиқ ёки ғадир - будир (нўхат) тукчали (ғўза, терак, қоқиўт) бўлади. Бу ўзгаришлар уруғларнинг тарқалишига ва тупроқка жойлашиб олишга хизмат қилади. Муртак уруғниг асосий қисми ҳисобланади. У оталанган тухум хужайранинг ривожланишидан ҳосил бўлади. Муртакда, муртак куртакчаси, муртак илдизчаси жойлашган бўлиб,

www.arxiv.uz унинг ривожланиши-дан баргли поя ва ўқ илдиз ҳосил бўлади. Уруғларда запас озиқ моддалар тўпланиб у ўсимликнинг биринчи барги ҳисобланади. Эндоспермли уруғларнинг тузилиши. Эндоспермли уруғлар ғаллагулдошлар, лолагулдошлар ва қиёқдошлар оиласи вакиллари учун ҳосдир. Эндосмпермли уруғлар қуйидаги қисмлардан тузилган бўлади. 1. Уруғ пўсти. 2. Эндосперм. 3. Муртак. Қалқонча бир паллали уруғлар учун характерли орган ҳисобланади. Унинг асосий функцияси эндоспермадаги запас озиқ моддаларни диостаза ферменти таъсирида парчалаб муртак қисмига ўтказиб беришга хизмат қилишдир. Айрим ўсимликлар эндосперм ўрнига запас озиқ моддаларни пересперм қисмида тўплаш хусусиятига эга бўлади. Перисперм уруғкуртакнинг нуцеллус қисмидан ҳосил бўлади. Перисперимнинг фарқи унинг таркибида оқсил ва ёг миқдори камроқ бўлиб, асосий қисмини крахмал ташкил қилади. Перисперм ҳосил қилиш чиннигул, лавлаги, шура, олабута учун хосдир. Уруғнинг оталанмасдан ривожланиши. Ўсимликлар дунёсида уруғнинг ҳосил бўлиши ва ривожланиши ҳар доим юкоирдаги қонуниятга амал қилавермайди. Айрим ўсимликларда уруғ ва мева оталанмасдан ривожланиши мумкин. Бунга апомиксис дейилса. Уруғ ва мевани оталаниб ҳосил бўлиши амфимиксис дейлади. Апомиксис жараёнида уруғ ва мевалар уруғ куртакларнинг нуцеллусидан уруғкуртак пўстидан, синергиддан ҳосил бўлади. Уруғ муртак қисмининг ҳосил бўлишида қуйидаги жараёнлар бузилиши мумкин. 1. Партеногенез - муртакнниг оталанмаган тухум хужайрадан ҳосил бўлиши (қоқиўт). 2. Апогамия - муртакнинг тухум хужайра ўрнига синергид ва антиподнинг ривожланишидан ҳосил бўлиши (зубтурум, саримсоқ пиёз)

www.arxiv.uz 3. Апоспория - муртакни нуцеллуснинг ёки уруғкуртак пўстининг ривожланишидан ҳосил бўлиши. 4. Полиэмбриония - уруғда битта муртак ўрнига бир неча муртак ҳосил бўлади. масалан: лимон, апелсин, мандарин. 5. Партенокарпия - уруғсиз мева ҳосил қилиш. Бундай ўсимликларда вегетатив, усулда кўпайиши яхши ривожланган бўлади. Масалан: мандарин, апельсин, нок, узумда. Уруғнинг етилиши. Уруғнинг етилишини қуйидаги даврларга бўлиш мумкин. 1.Уруғнинг сут пишиши. 2.Тўлиқсиз пишиш даври. 3.Тўлиқ пишиш даври. Тинчлик даврини бошидан кечирган уруғ маълум вақтдан кейин қулай шароитда уна бошлайди. Унаётган уруғ қуйидаги уч моментни бошидан кечиради. Физик - сувни кабул қилиш. Биохимик - запас озиқ моддаларнинг эрийдиган холга етиши. Биологик - муртакнинг ривожланиши. Уруғнинг униши учун сув, ҳаво, ҳарорат керак бўлади. Унувчанлик қобилияти ўсимликларда ҳар хил бўлади. Айрим уруғлар тўлиқ тингандан кейин 3-5 кунда униб чиқа олади. Беда уруғи унувчанлик кобилиятини 3-5 йилгача, сақлай олади. Уруғ қанча кўп сақланса шунча унувчанлик қобилияти пасайиб боради. Кўпчилик дарахтсимон ўсимликлар уруғи (лимон, хурмо, писта, ёнғоқ) меъёрида пишиб, қулай шароитда экилсада униш қобилияти ёмон бўлади. Чунки, уруғ пўсти ёгочланган бўлиб сувни ёмон ўтказади. Бунниг учун бундай уруғлар скарификация қилиниши лозим Икки паллали ўсимликлардан ловия, соя, беда, қовун, тарвуз, қовоқда уруғ паллалар ернинг устки қисмига ўсиб чиқади ва фото-синтез жараёнида иштирок этади.Уруғдан униб чиққан ўсимлик ўсимта дейилади. Унда илдиз, поя барг бўлиб, илдиздан пояга ўтиш жойи илдиз бўйни дейилади.

www.arxiv.uz Илдиз бўйнидан уруғпаладан ҳосил бўлган барггача бўлган қисм гипокотил дейилади. Ундан биринчи барггача бўлган қисми эпикотил дейилади. 3. Уруғдан фойдаланиш. Инсон ҳаётида муҳим озиқ овқат ҳисобланади. Чорва моллари учун озиқ сифатида фойдаланилади. Саноатда спирт ва пиво тайёрлашда, ёг олишда, нонвойчилик-да фойдланилади. Медицинада дори тайёрлашда. Кўпчилик ўсимлик уруғлари экин далаларини бегона ўтлар билан ифлосланишга олиб келса, кўпчилик уруғлар заҳарли ҳисобланади. 4. Уруғчи тугунчасининг ривожланиши натижасида ҳосил бўладиган, ўзида уруғ сақлаган органга мева дейилади. Мева фақат ёпиқ уруғли ўсимликлар учун хосдир. Меванинг шакли, ўлчами. Ранги турличадир. Унинг вазифаси уруғни ҳимоя қилиш тарқалишига хизмат қилишидир. Қўш уруғланиш жараёнидан кейин уруғчи қисмлари ўзгариб кетади. Натижада тугунча девори ўзгариб мева катини ҳосил қилади. Мева қавати қуйидаги асосий қисмлардан тузилган бўлади. Меванинг ташқи қавати - экзокарпий . Меванинг ўрта қавати - мезокарпий . Меванинг ички қавати - эндокарпий . Экзокарпнинг асосий вазифаси мевани ҳимоя қилишга хизмат қилишидир. Мезокарпий запас озиқ моддаларни сақлашга хизмат қилиб, бошқа қаватларига нисбатан яхши ривожланган бўлади. Эндокарпий уруғни ташқи томонидан ўраб туришга хизмат қилади. 5. Меванинг классификацияси. Ҳозирги кунга қадар меванинг тугалланган классификацияси йўқ. Мавжуд классификациялар сунъий бўлиб, айрим морфологик белгиларга асослангандир. Кейинги йилларда генетик классификация яратилган бўлиб унинг асосига морфологик белгилар ва меванинг тарихий келиб чиқиши физиолоигяси асос қилиб олинган. Сунъий классификация бўйича мевалар қуйидагича классификацияланади. 1. Келиб чиқишига кўра. 2. Мева катининг тузилишига кўра. 3. Уруғларнинг сонига кўра.

www.arxiv.uz Мевалар келиб чиқишига кўра: ҳақиқий, сохта, оддий, мураккаб ва тўп меваларга бўлинади. Ҳақиқий мевалар деб фақат тугунчанинг ўзидан келиб чиққан меваларга айтилади. Масалан: шофтоли, ўрик, олча, гилос, олхўри мевалари. Сохта меваларда мева ҳосил бўлишида тугунча билан бирга гулнинг бирон қисми иштирок этади. Масалан: олма мевасида гул коса, қулупнай мевасида гул ўрни ва бошқалар. Оддий меваларни ҳосил бўлишида 1 та тугунча иштирок этади (ўрик, олча, гилос, олхўри). Мураккаб меваларни ҳосил бўлишида бир нечта тугунча иштирок этади. Масалан: кунгабоқар, қоқиўт, айиқтовон ва ҳоказо. Тўп гулдан ҳосил бўлган меваларга тўп мевалар дейилади. Масалан: тут, шотут мевалари. Мевалар мева қатининг тузилишига кўра хўл ва қуруқ меваларга ажратилади. Хўл мевалар ҳам, қуруқ мевалар ҳам ичидаги уруғларининг сонига кўра 1 уруғли ва кўп уруғли меваларга бўлинади. Бир уруғли хўл меваларга олча, гилос, шафтлои, ўрик, олхўри, кўп уруғлиларга нок, қовун, тарвуз, узум, апельсин, лимон, мандарин каби мевалар киради. Булар бошқача резавор мевалар дейилади. Бир уруғли қуруқ меваларга дон, писта, хакалак, эман дарахти мевалари ва бир уруғли канотли мевалар киради. Кўп уруғли қуруқ меваларга дуккак, кўзоқ, кўзоқча, кўсак, кўсакча ва ҳар хил шакилдаги қутича мевалар мисол бўла олади.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Бурыгин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарницкий Н. А ва бош.- Ботаника “Ўқитувчи” 1977. I II том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” I II боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” ЦОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х.“Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Уруғланиш. Уруғ ва меванинг тузилиши

Гул ва мева

Ўсимликларнинг уруғ маҳсулдорлиги ва унувчанлиги

Чангланиш ва оталаниш. Мева, туп

Камёб ва истикболли ёғли ўсимликлар