Гул ва мева - Ботаника - Рефераты

Гул ва мева

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

141.5 KB

Гул ва мева Режа: 1. Гулнинг тузилиши, вазифалари ва келиб чиқиши 2. Мегаспорагенез ва урғочи гаметофит. Гуллаш ва чангланиш 3. Мевалар

Гулнинг тузилиши, вазифалари ва келиб чиқиши Гулнинг тузилиши ва ривожланиши. Гул новданинг учки ва барг қўлтиғидаги мерситемадан ҳосил бўлган репродуктив орган ҳисобланади. Гулда спорогенез, гаметогенез ва жинсий жараёнлар рўй беради. Гул ўқ қисмига ёки гулўрнига эга бўлиб, унда гулқўрғони, чангчилар ва уруғчи жойлашади. Уруғчи бир ёки бир неча уруғчи баргларидан (карпелл) ташкил топган. Уруғчининг асосий қисми ёпиқ тугунча бўлиб, ичида уруғкуртак ва тумшуқча жойлашган. Гулнинг очиқ уруғлиларнинг қуббасидан фарқи: чанг уруғланишдан аввал тумшуқчага тушади, очиқ уруғлиларга ўхшаб тўғри уруғ куртакка эмас. Гул чангланиб, уруғлангандан кейин мевага, уруғкуртак эса уруғга айланади. Гул ўрни ботиқ, қавариқ ва текис бўлади. Гул учки ёки гул ёнбаргларнинг қўлтиғидан чиқади. Гулдан пастки бўғими гул банди дейилади. Гул банди бўлмаган гулларни ўтроқ гуллар дейилади. Гул бандида икки (икки паллали) ва бир (бир паллали) кичкина барглар жойлашиб гул ёнбаргчалари дейилади. Гуллар тўғри – актиноморф, қийшиқ - зигоморф ёки ассиметрик бўлади. Гулқўрғонининг бўлиши, бўлмаслиги ва тузилишига қараб гуллар: 1) гомохламид - гулқўрғони оддий косачабарглардан ёки тожбарглардан ташкил топган, барглари бир хилда, кўп сонли, гулўрнида спирал жойлашган, (лола, магнолия); 2) гетерохламид - гулқўрғони мураккаб, косача ва тожбарглардан иборат (бурчоқ, наъматак); 3) гаплохламид ёки монохломид - гулқўрғони бир қатор, кўпинча косачабарглардан тузилган (газанда, қайрағоч); 4) ахламид - гулқўрғони йўқ ялонғоч (тол, шумтол). Гулларда жинсларнинг жойлашиши. Гулларда ҳам чангчи ҳам уруғчи бўлса икки жинсли дейилади. Кўпчилик ўсимликларда гуллар бир жинсли бўлади. Уруғчи ( ), чангчи ( ), икки жинсли ( ).

Бир ўсимликда турли типдаги гуллар бўлса, бир уйли (маккажўхори, эман), уруғчи ва чангчи гуллар мавжуд бўлиб, бошқа-бошқа ўсимликларда бўлса, икки уйли дейилади. Баъзи ўсимликларда икки жинсли билан бир жинсли гуллар учрайди ва кўп уйли ёки полигам ўсимлик дейилади. Гул қисмларининг жойлашиши. Гул қисмлари гул ўрнида маълум қонуният асосида жойлашади. Кўпчилик гулларда гул қисмлари доира шаклида жойлашади: 4 доира бўлса – тетрациклик, 5 доира бўлса – пентациклик дейилади. Бир паллали ўсимликларда учтадан, икки паллалиларда тўрт ёки бештадан гул қисмлари жойлашган бўлади (карамгуллар). Кўпмевалиларда (айиқтавон) гул қисмлари спирал жойлашади. Бу вақтда гул қисмларининг сони кўп бўлади ва ациклик гуллар дейилади. Гемицикликда гулқўрғони доира шаклида, чангчи ва уруғчиси спирал шаклида жойлашади (баъзи айиқтавонлар) циклик - косача барглари спирал, қолган қисмлари доира шаклида жойлашади (наъматак). Гул формула ва диаграммаси. Гулларни қисқача характерлаш учун формуласи ёзилади. Бу вақтда асосан гулнинг симметриялигига, қаторлар сонига, қисмларнинг сонига аҳамият берилади: - спирал гул  - актиноморф гул - икки томонлама симметрия  ёки  - зигоморф - ассиметрик Р - перигон – оддий гулқўрғон К - косачабарг – Kelch С - венчик – тожбарг – corolla А - чангчи – андроцей G - уруғчи – гинецей + Агар қисмлар бир неча айланма ҳосил қилса ( ) - қўшилиб ўсса - кўпсонли

G (5) - тугунча остки G (5) - тугунча устки G (5) - тугунча ўрта Гул формуласи:  К 5 С 5 А∞ G ∞ (айиқтавон) К 2+2 С 4 А 2+4 G (2) (сурепка) Гулқўрғони. Гул диаграммаси гул тўғрисида кўпроқ маълумот беради. Гул диаграммасини белгилаш учун қуйидаги белгилар қўлланилади: Косачабарг – килли қавсдан иборат Гултожбарги – ярим ойсимон қовус билан Чангчилар – чангдоннинг кўндаланг кесимининг шакли билан Уруғчи – тугунчанинг кўндаланг кесими билан Агар доирадаги гул қисмлари ўзаро қўшилган бўлса, белгилар туташтирилади ( -расм). Гулқўрғони оддий ва мураккаб бўлади. Мураккаб гулқўрғони косача барглар ҳам тожбарглардан иборат бўлади. Косачабаргларнинг ҳажми унча катта бўлмасдан яшил рангда бўлиб гулқўрғонинг ташқи доирасида жойлашади. Косача барглар айрим-айрим ёки қўшилган бўлади. Қўшилиб ўсган косачабаргларда тишлари аниқ кўринади. Косачабарглар гул ғунча вақтида ички қисмларини турли ташқи таъсирлардан сақлайди. Баъзи усимликларда гул очилганда косачабарглар тўкилиб кетади (лола қизғолдоқ). Лабгулдошларда гул очилгандан кейин ҳам сақланиб қолади. Баъзи ўсимликларда бажарадиган вазифасига қараб косача турли рангларда бўлади (оқ, қизил). Баъзи ўсимликларда қисқариб кетган (соябон, гулдошлар). Мураккаб гулдошларда косачабарглар меваларнинг тарқалишига ёрдам беради. Тожбарг. Тожбарг гулқўрғонинг ички айланасини ташкил этиб, косачадан очиқ ранги ва катталиги билан фарқ қилади. Гулнинг ўлчами

тожбаргларнинг ўлчамига тўғри келади. Тожбарглар айрим ёки қўшилган бўлади. Қўшилган тожбаргларда тишчалар мавжуд бўлиб, тишчалар тожбарглар сонига тенг бўлади. Қўшилган тожбарглар найсимон бўлиб, узунлигига қараб, долихоморф, мезоморф, брахиморф типларида бўлади (Долихоморф – найча узун, мезоморф - ўрта, брахиморф - қисқа). Найчанинг узунлиги, чангланиш билан боғлиқ. Гулнинг симметриялиги тожбаргларнинг тузилишига қараб аниқланади, масалан, актиноморф, зигоморф гуллар. Гулларда пихларнинг пайдо бўлиши. Пих – гултожбарг асосидаги чўзиқ ўсимтадир. Баъзи ўсимликлар оилалари вакилларини гулларида пихларнинг ҳосил бўлиши чангланишга мосланиш хусусиятларидан биридир (кўкноридошлар, айиқтавондошлар ва бошқалар). Пихнинг пайдо бўлиши асалшира ажралиш билан боғлиқ. Гулнинг ички тамони бўш бўлиб, асалширапихнинг деворларидан ёки ички тамонидаги асалшира безларидан ажралади. Гулдаги чангчилар тўплами андроцей дейилади. Чангчилар гулда биттадан бир неча юз бўлиши мумкин. Масалан, гулсапсарда – учта, мураккабгулдошларда бешта; пиёзгулдошларда олтита, капалакгулдошларда ўнта, итгунафшада иккита, толда битта. Чангчиларнинг сони шу усимлик учун, шу туркум учун доимийдир. Чанг ипларининг узунлиги ва ҳолати битта гулда турлича бўлиши мумкин. Масалан, карамгулдошларда тўрттаси узун, иккитаси калта; лабгулдошларда иккита узун, иккита калта; капалакгулдошларда тўққизтаси асоси билан қўшилган, биттаси айрим. Чангчилар – чангчи ипидан ва чангдондан ташкил этган. Чангдон иккига бўлинган бўлиб, бир-бир билан боғловчи орқали ажратилган. Боғлагич чангчи ипининг давоми бўлиб ҳисобланади. Ҳар бир бўлак (тека) иккита чанг уясидан ташкил топиб, ичида микроспоралар етилади. Чанг ипи жуда узун бўлиши ва жуда калта бўлиши мумкин.

Микроспоралар. Микроспоралар микроспоранинг она ҳужайрасини мейоз бўлиниши натижасида пайдо бўлади. Бу жараён икки типда амалга ошади: 1) Сукцессив тип – ядро аввал иккига бўлинади ва ҳужайралар орасида тўсиқ пайдо бўлади. Сўнгра қиз ҳужайраларни ядроси яна иккига бўлиниб тетрада ҳосил бўлади (бирпаллали ўсимликлар). 2) Симультант тип – ядронинг биринчи бўлинишида ҳужайралараро тўсиқ пайдо бўлмайди балки улар яна иккига бўлиниб, аввал тўртта ядро ҳосил бўлади, кейинчалик улар ўртасида ҳужайралараро тўсиқ пайдо бўлади (иккипаллали ўсимликларда). Кўп вақтда ядронинг тетрада босқичи жуда қисқа вақтда ўтиб, микроспоралар бир-бирларидан ажраладилар, баъзи ўсимликларда тетрада босқичи чанглар тўпламини ҳосил қилиб сақланади. Чангчиларнинг келиб чиқиши ва эволюцияси. Кўпчилик олимлар, чангчилар очиқ уруғлиларнинг микроспорофилларидан редукция натижасида келиб чиққан дейдилар. Барг тузилишига ўхшашроқ чангчилар ибтидои ҳисобланади, у кўпмевали ўсимлик degeneria vitiensis га хос бўлиб магнолия гуллилар тартибига хосдир. Дегенерия йирик дарахт бўлиб, фақат Фиджи оролида ўсади. Унинг гулида андроцей 30-40 текис чангчилардан иборат бўлиб, чангчиларнинг остки томонида иккитадан микроспорангия жойлашган. Чангчиларда: чанг иплари, чангдон, боғлогич яхши ривожланмаган. Эволюция натижасида ёпиқ уруғли ўсимликларда чангчиларнинг барча қисмлари тўлиқ ривожланган. Ибтидоий оила вакилларида чангчилар спирал жойлашган, кўпчилик ёпиқ уруғлиларда эса циклик жойлашиб, сони ҳам аниқ. Чангдон ва микроспорангиялар. Чангдон чанг ипига харакатсиз ва харакатчан бирикиши мумкин (пиёзгулдошлар, буғдойдошлар). Чангдон бошланғич фазаларида эпидерма билан қоплагич бир хилдаги ҳужайралардан иборат бўлади. Кейинроқ эпидерма тагида археспориал тўқима ривожланади. Археспориал ҳужайраларнинг кўндалангига бўлиниши

натижасида париетал (ички девор) ҳужайраларнинг ташқи қавати микроспорангиянинг спороген ҳужайраларининг ички қавати пайдо бўлади. Париетал ҳужайраларнинг турлича бўлиниши натижасида микроспорангия деворининг таркибига кирадиган 3-4 қатори пайдо бўлади. Спороген ҳужайралар ёки спораларнинг она ҳужайрасига айланади ёки янада кўпроқ бўлина бошлайди. Эпидерма тагидаги ҳужайра қатори яъни париетал ҳужайраларнинг бўлиниши натижасида пайдо бўлган энг ташқи қатори эндотецияни ҳосил қилади. Шундай қилиб, эндотеция микроспорангиянинг энг ташқи қавати. Эпидерма эса микроспорофилнинг ташқи қаватидир. Эндотеция ҳужайралари тезда ўлади ва қурийди чангдоннинг очилишига ёрдам қилади. Эндотеция тагида бир уч қатор катта бўлмаган ҳужайралар жойлашиб, мейоз вақтида парчаланиб кетади. Чангдоннинг ички қават – тапетум бўлиб муҳим физиологик вазифани бажаради. Тапетум ҳужайралари қуюқ цитоплазма билан тўлган бўлиб микроспораларга озиқ бўлади. Спораген ҳужайралар микроспоранинг бошланғич ҳужайраларини ҳосил қилади. Чангдоннинг ичида спороген тўқимасини тўртта уяси ҳосил бўлади. Чанг ва палиналогия. Чанг ёпиқ уруғли ўсимликларнинг эркак гаметофити ҳисобланади. Чангнинг ўлчами, шакли, пўстининг тузилиши турлича бўлади. Масалан, гулхайридошларда 240 мкм энг катта чанг кўпроқ қовоқгулдошларга тўғри келади. Чангнинг шакли турлича бўлади: шарсимон, эллипсандал, ипсимон ва бошқалар. Чангнинг пўсти икки қаватдан тузилган бўлади: ички қавати – интина, ташқи қавати – экзина. Интина юпқа нозик плёнкадан иборат бўлиб, пектин моддасидан тузилган. Экзина интинадан қалинроқ бўлиб, қатлам-қатлам ва кутинлашган,

мустаҳкам углевод спорополлениндан тузилган, кислота ва ишқорда эримайди. Экзинанинг ташқи қаватидан, турли ўсимталар, дўнгликлар пайдо бўлади. Булардан ташқари экзина қаватининг юпқароқ жой бўлиб, чанг найларининг чиқишига имкон беради. Ўтмишда яшаб, ўлиб кетган ўсимликларнинг чангларини ўрганадиган фан палиналогия деб аталади. Гулдаги бир ёки бир неча уруғчи бўлиши мумкин. Гулдаги уруғчилар тўплами гинецей деб аталади. Уруғчи – тугунча устунча ва тумшуқчадан ташкил топган. Тумшуқча чанг тутушга мослашган. Устунча тумшуқчани кўтариб туради; чангланишга ёрдам беради. Баъзи ўсимликларда (магнолиялар, айиқтавондошлар) айниқса шамол билан чангланувчи бошоқдошларда устунча ривожланмаган бўлади. Баъзи йирик гулларда устунча жуда узун бўлиб, шамол билан чангланишга ёрдам беради (пиёзгулдошлар). Гинецейнинг келиб чиқиши. Уруғчи гулли ўсимликларда узоқ давом этган эволюция жараёнида мевабаргчалардан ҳосил бўлган. Баъзида мевабарглар, вегетатив баргга ўхшаб кетади. Масалан, бурчоқдошларнинг уруғчиси битта мевабаргдан ташкил топган. Ўсимлик гуллаб бўлгандан кейин гултож барглари ва чангчилар тушиб кетади, кейин устунча тумшуқча билан буришиб қолади, косачабарг сақланиб қолади, тугунча тез суръатлар билан ривожлана бошлайди ва мевага айланади. Бурчоқдошларнинг мевасини елка ва қорин томони қавариб чиқади. Мева етилганда булар текисланиб кетади. Уруғлар мевабарглари чеккаларида жойлашади. Елка чоки яшил баргнинг асосий томирини эслатади. Шундай қилиб, мевабарг – вегетатив барглардан келиб чиққан деган фикрга қарама-қарши яна бошқача яъни мевабарглар қадимий очиқ уруғлиларнинг мегаспорофилларидан келиб чиққан деган иккинчи тушунчалар ҳам фанда мавжуд. Уруғчининг асосий қисми тугунча бўлиб унинг ички томонида бир ёки бир неча уруғкуртак жойлашади. Уруғчи тузилишида қанча мевабаргчалар

иштирок қилганига қараб, гинецейлар икки типга бўлинади: апокарп ва ценикарп. Апокарп гинецейнинг келиб чиқиши. Мева барглари қўшилиб ўсмаган гинецейга апокарп гинецей дейилади. Яъни уруғчилар ўзаро бирикмай, кўпинча спирал ҳолда мустақил жойлашади. Эволюция давомида мевабаргнинг юқориги қисми чўзилиб стилодийга (эркин устунча) айланган. Стилодийси яхши ривожланмаган уруғчи қадимий ҳисобланади. Масалан, айиқтовондошларда стилодий жуда калта бўлиб тумшуқча мевабаргнинг қорин томонидан бошлаб то асосигача чўзилган. Ценокарп типидаги гинецейнинг келиб чиқиши ва тараққиёти. Мева барглар ёнлари билан қўшилиб ўсган бир неча гинецейга ценокарп гинецей дейилади. Кўп вақтда тугунча, стилодийлари билан қўшилиб ўсиб, тумшуқча эркин қолади (лабгулдошлар, мураккабгулдошлар). Баъзида мевабарглар барча томонлари билан қўшилиб ўсиб, устунчани ҳосил қилади (карамдошлар). Мевабаргларнинг қўшилиб ўсиш даражасига қараб ценокарп гинецей учга бўлинади: а) синкарп, б) паракарп, в) лизикарп. Синкарп гинецей апокарп гинецейдан келиб чиқиб, мевабаргларнинг ён томонлари қўшилиб ўсиб уруғчини ҳосил қилади. Паракарп гинецейда мевабарглар фақат ташқи қирралари билан қўшилади ва уруғкуртаклар шу қирраларида жойлашган, масалан, қовоқ, қовун. Ҳар бир мевабарг очиқ ёки паракарп гинецейлар бир-бирлари билан умуман қўшилмаган апокарп гинецейдан ҳам келиб чиққан бўлиши мумкин деган фикрлар ҳам фанда мавжуд. Лизикарп гинецей учун характерли белги ўрта қисмида мевабаргларнинг ички томонидан ҳосил бўлган гул ўрнини давоми каби устунча мавжудлигидир, уруғкуртак шу устунчада жойлашади (чиннигулдошлар учун хос). Лизикарп гинецей ён томонлари ривожланмаган синкарп гинецейдан келиб чиққан.

Плацентация (уруғўрни). Тугунча ичида уруғкуртакнинг жойлашган жойи плацентация дейилади. Тугунча ичида плацентациянинг жойлашиш типига қараб: 1) Сутураль ёки четки бу апокарп гинецейга хос бўлиб, уруғкуртак тугунчанинг қорин қисмида икки қатор бўлиб жойлашади. 2) Марказий – бурчакли (синкарп гинецейга хос). 3) Уруғкуртак гинецейнинг ташқи деворлари бўйлаб жойлашади (паракарп гинецейга хос). 4) Лизикарп гинецейда уруғкуртак марказий ўқ қисмида жойлашади. Устки ва остки тугунча. Тугунча бошқа гул қисмларига нисбатан жойлашишига қараб устки, остки ва ўрта ҳолатларда бўлади. Устки тугунчада, тугунча гул ўрнида эркин жойлашади, унинг деворлари фақат мевабаргдан ҳосил бўлган. Остки тугунчада, тугунча девори гулнинг бошқа қисмлари билан қўшилиб ўсган бўлиб, эркин ҳолда бўлмайди. Агар тугунча деворининг пастки қисми қўшилиб ўсган бўлиб, устки томони қўшилмаган бўлса, тугунча ўрта ҳолатда дейилади. Мегаспорагенез ва урғочи гаметофит. Гуллаш ва чангланиш Уруғкуртакнинг тузилиши ва типлари. Тугунча ичида биттадан – бир неча юз минг донагача уруғкуртак жойлашади. Уруғкуртак шакли ўзгарган мегаспорангий бўлиб, унинг марказий қисми - нуцеллусдан ва бир ёки иккита уруғкуртак қобиғи интегументдан ташкил топган. Интегументларнинг уруғкуртак тепасидаги жойи бир оз очиқ бўлиб микропиле дейилади. Фуникулюс эса уруғбандидир. Уруғкуртакнинг уруғбанди билан бириккан жойи уруғ кертими деб аталади.

Уруғкуртакнинг микропилега яъни нуцеллус ва интегумент қўшилган жойига қарама-қарши томони халаза деб аталади. Уруғкуртаклар шаклига кўра бешта асосий типга бўлинади: 1) Ортотроп - тўғри уруғкуртак. Микропиле - уруғ кертими ва фуникулюс билан бир ўқда жойлашади (гречишниларда). 2) Анатроп – букилган уруғкуртак. Уруғкуртак 180 0 га қайрилган, микропиле ва уруғ кертими билан қатор ёнма-ён жойлашади. 3) Гемитроп – ярим букилган уруғкуртак. Уруғкуртак плацента ва фуникулюсга нисбатан нуцеллус ва интегумент билан 90 0 га қайрилган. 4) Кампилотроп ёки бир томонга букилган уруғкуртак. Нуцеллус ва интегумент бир томонга қараб ўсган (бурчоқдошларда). 5) Амфитроп ёки икки томонлама букилган уруғкуртак. Нуцеллус тақа шаклида. Интегумент. Ёпиқ уруғли ўсимликлар уруғкуртагининг таркибига битта ёки иккита интегумент киради. Кўпчилик оила вакиллари уруғларига иккита интегумент характерли. Бу кўпчилик гултожбарглари қўшилмаган бир ва икки паллали ўсимликларга хос бўлиб, тожбарглари қўшилган икки паллалиларга эса битта интегументга эга. Нуцеллус. Нуцеллус ёки ядро уруғкуртакнинг ривожланишида энг аввал пайдо бўлиб, унда уруғ ҳосил бўлиши керак бўлган барча жараёнлар кетади. Нуцеллус – морфологик тузилишга кўра мегаспорангия ҳисобланади. Муртак халта ва унинг ривожланиши (мегагаметогенез). Муртак халта (урғочи гаметофит) уруғкуртакнинг халаза қисмидаги мегаспорадан ҳосил бўлади. Унинг ядросининг биринчи марта бўлинишда иккита ядро ҳосил бўлади ва икки қутубга тортилади, ҳужайра узунасига чўзилади, уларнинг ўртасида вакуола пайдо бўлади. Сўнгра ҳар икки ядро яна икки маротаба бўлинади, натижада ҳар қутбда тўрттадан саккизта ядро пайдо бўлади. Кейин ҳар қутбдан биттадан ядро марказга қараб сурилади. Бу ядрони қутбли ядро дейилади. Сўнгра улар уруғланганга қадар қўшилади ва диплоид

хромосомалар тўплами бўлган марказий ядрони ҳосил қилади. Қутбда қолган ядролар бир-бирларига яқин келиб зичлашади ва ҳужайрага айланади. Халаза томонидаги ҳужайраларидан антипод (юн. анти тескари, подус - оёқ) микропилле томондагисидан битта тухум ҳужайра иккита синергидлар (биргаликда ишлайдиган) ҳосил бўлади. Шу йўл билан муртак халта шаклланади. Гуллашнинг моҳияти чангдоннинг очилиши, уруғчи тумшуқчасининг чанг қабул қилишга тайёрланишидан иборат бўлади. Гул куртакдан пайдо бўлади. Очилмаган гулкуртакка ғунча дейилади. Ғунчада гул аъзолари экзоген бўртмалар ҳолатида акропетал ривожланади. Гулнинг ривожланиш даврида унинг ички аъзоларининг тезроқ тараққий этиши ғунчанинг очилишига сабаб бўлади. Гуллашнинг охирида тожбарглар катталашади. Гуллаш яъни гул очилгандан то тамом бўлгангача бўлган вақт бўлиб бир- икки соатдан бир неча ҳафтагача чўзилиши мумкин. Баъзи бошоқдошларда уруғчи 3-4 сутка давомида етилиб туради. Сўнгра чандан ёрилиб чанг чиқади. Чангланиш хусусиятлари. Чангларнинг уруғчи тумшуқчасига тушишини чангланиш деб, бир неча хил усулда боради: 1) Ўз-ўзидан чангланиш – автогамия (авто - ўз-ўзидан гамос - қўшилиш). 2) Четдан чангланиш – аллогамия (аллос - бошқа). Автогамияда чанг шу гулнинг уруғчисини тумшуғчасига тушади ва чанглантиради. Гейтоногамия (гейтон - қўшни) - бир ўсимлик гулини чангининг шу ўсимликдаги бошқа гулнинг уруғчисига тушиб чанглантиради. Ксеногамия (ксенос - бегона) – бир ўсимлик гулини чангининг бошқа ўсимлик гулини тумшуқчасига келиб тушиши ва чанглантириши. Дихогамия. Баъзи гулларда ўз-ўзидан чангланишга қарши мосламалари бўлиши мумкин. Масалан, дихогамияда чангчилар билан уруғчи бир вақтда етилмайди. Чангдонлар уруғчи етилишидан олдин етилса – протерандрия дейилади (герангуллилар, гулхайридошлар, мураккаб гулдошларда,

пиёзгулдошларда). Тумшуқчанинг эрта етилиши протерогиния дейилади (карамгулдошлар, атиргулдошлар, бошоқдошларда). Гетеростилия. Баъзи ўсимликларнинг бир хил гулларини устунчаси узун – бир хиллариники эса калта ёки ўртача бўлиши мумкин. Баъзи гулларининг чангчилари тумшуқчадан паст, баъзилариники баланд, баъзилариники уруғчи тумшуқча билан бир хил баландликда жойлашган бўлади. Бу ҳодисага гетеростилия ёки турлича устунчали дейилади. Энтомофилия. Ўсимликлар четдан ҳашаротлар ёрдамида чангланса энтомофилия (энтомос - ҳашарот) дейилади. Энтомофил ўсимликларнинг косача ва тожбарглари оч рангларда ва гуллари йирик ( Rafflesia arnoldii гулининг диаметри 1м, кўкноридошларнинг, лолаларнинг гуллари) ҳидлари яхши бўлади. Баъзи ўсимликларнинг гуллари сассиқ ҳид чиқаради. Ундай гулларнинг ўзига хос ҳашаротлари бўлади. Баъзи ҳашаротлар гулга никтар эмас, чанг учун келади: масалан, наъматак (чангчилари кўп). Чанг таркибида 15-30% гача оқсил бўлади, ҳашаротлар учун тўйимли овқат ҳисобланади. Баъзи ҳашаротлар (асалари, қовоқ арилар) эса емасдан личинкалари учун уяларининг катакларига тўлдиради. Зоофилия. Тропик регионларда гуллар турли хил умуртқали ҳайвонлар: қушлар, кўршапалаклар билан чангланади. Бу ҳайвонлар гулнинг никтарлари билан овқатланади. Булар қаторига колибрлар, Австралиядаги асал сўрувчилар, Африкадаги никтарчилар мисол бўлади. Тропик регионларда баъзи ўсимликлар кўршапалаклар билан чангланади ва уларни – хироптерофилия дейилади. Кўршапалаклар учун тунда гули очиладиган кўп никтар ажаратадиган ёқимсиз ҳидли, шилимшиқ моддалар ишлаб чиқарадиган кўп чанги бўлган, тўпгулида гули мустаҳкам турадиган ўсимликлар керак. Гидрофилия. Сувда ботиб ўсадиган ўсимликлар ёки сув юзасидан юқорига кўтарилиб ўсган ўсимликлар учун сув, чанглатувчи восита бўлиб ҳисобланади. Масалан: шоҳбарг ( Ceratophyllum ), сув ўти ( Zostera ), наяда

( Najas ) ва бошқалар. Бу ўсимликларнинг чангдонларида эндотеция ёки қисқариб кетган ёки мутлақо бўлмайди. Чангда қуриб кетишдан сақлайдиган экзина бўлмайди. Чангдонлари ипсимон, чувалчангсимон шаклда бўлади. Бундай тузилиш чангланишни енгиллаштиради. Уруғчи гули чангчи гулидан пастда жойлашган ўсимликларда, чанг сувдан оғир бўлганлигидан, секин пастга тушганда тасодифан уруғчи тумшуғига тушиб чангланиш вужудга келиши мумкин (Канада эллодеяси). Баъзи сувда яшовчи ўсимликларга чангланиш сув билан боғлиқ эмас. Уларнинг бошоқсимон тўпгуллари сувдан юқорига кўтарилиб, гуллари шамол ёрдамида чангланади. Анемофилия. Ўртача иқлимли ўрмон зоналарида деярлик 20% ўсимликлар анемофиллиялар (анемос - шамол) – шамол билан чангланувчилар ҳисобланади. Бу фоиз қутбга борган сари яна ошади, чунки бу зоналарда кўпчилик ўсимликларни буғдойдошлар вакиллари ташкил этади. Улар асосан адир, саванна ерларида кўпроқ тарқалган. Тропикка яқинлашган сари шамол билан чангланувчи ўсимликлар камайиб боради. Шамол билан чангланувчиларга: буғдойдошлар вакиллари, илоқ, мураккабгулдошлар, шувоқлар, каноп, қичитқи ўт, чинор, қайин, ёнғоқ, эман, тут ва бошқа кўпгина дарахтлар киради. Бу ўсимликларнинг гуллари майда, кўримсиз, ялонғоч ёки косачабаргли, ҳидсиз, чанглари жуда майда, кўп сонли, гуллари кўпинча бир жинсли бўлади. Чангдонлари узун чанг ипида жойлашган. Тумшуқча узун тукли бўлади. Баъзи ўсимликлар ўз-ўзидан ёпиқ - очилмаган гулнинг ичида чангланади. Бундай ўсимликлар паст бўлиб гуллари ер юзига яқин жойлашади, масалан, фиалкалар ва клейстогам чангланиш (клейстос - ёпиқ) дейилади. Уруғланиш. Ғунчалар батомом очилиб, гул уруғланишга тайёр бўлганда уруғчи тумшуқчасига келиб тушган чанглар, бирор тўсқинлик бўлмаса, ўса бошлайди. Бу вақтда чанг ичидаги борлиқни ўраб турган интина поралар орқали экзинага қавариб чиқади ва чанг найчасини ҳосил қилади. Чанг найчаси аста-секин тумшуқча тўқималари ичида ўса бошлайди. Чангда

икки – вегетатив ва генератив ҳужайра бўлиб, чанг найчасига аввал вегетатив ҳужайра ядроси, унинг кетидан генератив ҳужайра ядроси ўтади. Най ичида генератив ҳужайра ядроси иккига бўлинади ва иккита спермийни ҳосил қилади. Чанг найчаси устунча орқали ўсиб, тугунчага етгандан кейин муртак халта томон ўсиб унга кира бошлайди. Бу жараён уч хил типда боради: а) порогамия – чанг найчаси уруғкуртакнинг микропилеси орқали муртак халтага киради; б) халазогамия – чанг найчаси уруғкуртакнинг халаза томонидан унинг тўқималари орқали ўсиб киради; в) мезогамия – чанг найчаси уруғкуртакнинг ён томонидан интегументлар орқали муртак халтага ўсиб киради. Чанг найчаси муртак халтага етиб келгач ўз маҳсулотини тухум аппартидаги синергид ҳужайралардан бирига қуяди. Натижада, синергид ҳужайра шикастланиб редукцияланади. Энди чанг найчасидан бўшаган икки спермидан бири тухум ҳужайра билан, иккинчиси марказий ҳужайра ядроси билан қўшилади. Бу жараёнга қўш уруғланиш дейилади. Қўш уруғланишни 1898 йили рус олими С.Г. Навашин очган. Уруғлангандан кейин тухум ҳужайрадан муртак, марказий ҳужайрадан эндосперм ривожланади. Муртакнинг шаклланиши. Уруғланган тухум ҳужайра бир оз вақт тиним даврида бўлади. Мураккабгулдошлар ва буғдойдошларда бу давр жуда қисқа бўлади (бир неча соат). Биринчи бўлинишда кўндаланг тўсиқ пайдо бўлади. Муртак халтанинг ўртаси томон йўналган ҳужайра терминал , бошқасини базал ҳужайра дейилади. Кейинги бўлиниш турли ўсимликларда турлича бўлади. Карамгулдошларда базал ҳужайра кўндаланг, терминал ҳужайра узунасига бўлинади ва проэмбрион ҳосил бўлади. Ҳар бир терминал ҳужайра пўсти билан аввалгисига перпендикуляр бўлинади – квадрантлар стадияси келиб чиқади. Сўнгра ҳар бир квадрант ҳужайралар кўндалангига бўлинади ва октантлар ҳужайрасини ҳосил қилади. Терминал ҳужайра билан бир вақтда базал ҳужайралар кўндаланг бўлиниб, осилма сопини шакллантиради. Осилма сопининг юқориги ҳужайраси пуфаксимон ўсимта

ҳосил қилади. Пастки октант ҳужайралардан кейинчалик новданинг учки куртаги ва уруғпалла барглар ҳосил бўлади. Юқориги ҳужайраларидан гипокотиль ҳосил бўлади. Осилма сопининг энг пастки ҳужайралардан илдиз пайдо бўлади. Эндоспермнинг шаклланиши . Эндосперм муртакнинг ривожланишида катта аҳамиятга эга, яъни муртакни озиқлантириб туради. Эндосперм икки типда ривожланади. 1-нуклеар 2 – целлюляр. Нуклеар типида ядронинг биринчи бўлинишида кўндаланг тўсиқ пайдо бўлмайди. Целлюлар типида ядронинг биринчи ва кейинги бўлинишларида ҳам тўсиқлар пайдо бўлади. Натижада муртак халта бир неча камераларга бўлинади. Апомиксис. Жинсий ҳужайралар қўшилмаган ҳолда уруғланмаган тухум ҳужайралардан янги организмнинг вужудга келиши. Псевдант назарияси сохта гул ҳақидаги назария бўлиб, бу назарияга кўра ёпиқ уруғлиларнинг икки жинсли гуллари очиқ уруғлилардаги бир жинсли чангчи ва уруғчи қуббалар йиғиндисидан тараққий этиб чиққан. Стробил назарияси . Ёпиқ уруғлилардаги ҳақиқий гул эволюция давомида новдадан келиб чиққан деган тушунчадир. Мевалар Мева гул уруғлангандан кейин унинг ўзгариши натижасида, ҳосил бўладиган генератив орган. Меванинг асосий қисмини гинецей ташкил этади. Лекин пастки тугунчага эга бўлган ўсимликларда мева ҳосил бўлишда гул ўрни ва гул банди баъзида тўпгуллар ҳам қатнашади. Бундай меваларни баъзида янглиш сохта мевалар дейилади. Мева гулнинг ўзидан ҳосил бўлган қисмларини сақлайди, лекин гулнинг аввалги тузилиши мева ҳосил бўлганда ўзгаради. Меваларнинг турли туманлиги уч асосий белгиларига қараб аниқланади: 1) Гул қўрғонининг тузилишига;

2) Очилиш хилларига ёки тарқалишига; 3) Тарқалиш билан боғлиқ бўлган хусусиятларига (мосламалар). Мева пўсти. Мева пўсти тугунча деворларининг кучли ўсиши ва шакли ўзгариши натижасида ҳосил бўлади. Мева пўстининг ташқи қисми – экзокарпий , ички қисми эндокарпий ва баъзи меваларда ўрта қисми яхши ривожланиб мезокарпий деб аталади . Бу уч қисм данакли меваларда яхши тараққий этган: юпқа ташқарисидаги пўсти – экзокарпий, эти – мезокарпий, қаттиқ - эндокарпий, ҳўл меваларда эса мева пўсти юмшоқ бўлганлигидан қаватларини аниқлаб бўлмайди. Қуруқ меваларда (кунгабоқар) турлича ҳужайралардан ташкил топган қаватларни ёки бир хил ҳужайралардан иборат бўлган мева пўстини кўриш мумкин (ёнғоқ). Мева пишиб етилиш даврида сезиларли даражада биокимиёвий ўзгаришлар бўлиши мумкин: шакар, крахмал, ёғлар, хушбўй моддалар тўпланади. Пишиб етилган мева пўстида хлорофилл доначаларини сақлайдиган қаватлар бўлмайди, уларда каратиноидлар, антоцион ва бошқа моддалар тўпланиб меваларнинг ранги о чёки тўқ тусда бўлади. Меваларнинг классификацияси . Меваларни аниқлайдиган асосий морфологик белгилар гинецейнинг тузилишидир. Гинецейнинг апокарп, синкарп, паракап ва лизикарп тузилишига мос ҳолатда мевалар ҳам апокарп, паракап, синокарп ва лизикарп бўлади. Гинецейнинг эволюциясига боғлиқ ҳолда ҳар бир тип ўз йўлида яна груҳларга бўлинади. Апокарп мевалар – 1) полимер (бир неча мева барглардан ҳосил бўлган), кўп уруғли, бир уруғли; 2) мономер - бир аъзоли кўп уруғли ва бир уруғли бўлиши мумкин. Ценокарп мевалар - ҳар бир ценокарп типларида юқориги ва пастки тугунчадан ҳосил бўлган кўп ва бир уруғли меваларни учратиш мумкин. Булардан ташқари мевалар очилишига ва тарқалишига қараб ҳам гуруҳларга бўлинади. Меваларнинг очилиши. Меваларнинг о чилиши деб, уруғларнинг унишигача мева пўстидан ажралишига айтилади. Бу вақтда мева пўстининг

маълум жойида ажратувчи тўқима ҳосил бўлади. Очилиш асосан қуруқ кўп уруғли меваларга хосдир. Очилмайдиган меваларнинг пўсти микроорганизмлар ёрдамида емирилади, сўнг уруғларга сув кириб униш жараёни бошланади. Мевалар қорин, елка ёки устки қисмларидан узунасига бўйлаб тирқиш ҳосил қилиб очилади. Синкарп типидаги меваларнинг очилиши, мевабаргларнинг қўшилган жойларидан бошланади. Ценопаракарп ва ценолизикарп меваларанинг очилиши мевабаргаларнинг қўшилиш жойидан (карамгулдошлар) ёки мевабаргнинг елка чокидан бошланади. Меваларнинг узунаси бўйлаб очилишда мева паллаларини асосигача ёки учки қисмигина очилиши мумкин (чиннигулдошлар). Тўлиқсиз очилганда озгина тешик ҳосил бўлиши мумкин (кўкнор). Баъзида мева кўндаланг – айланма ҳолатда очилиши мумкин (мингдевона). Бу вақтда меваларда очиладиган қопқоқ ҳосил бўлади. Баъзи мевалар очилмасдан бўлакларга ажралади масалан, а) бўлинган мевалар; б) бўғимли мевалар. Бўлинган мев а лар пишганда мевабарг қўшилган жойидан узунасига ажралади ва ёпиқ бир уруғли мерикарпии (бўлаклар) ҳосил бўлади, масалан, соябонгулдошлар. Бўғимли меваларга апокарп ва ценокарп мевалар мисол бўлиб, улар ёпиқ бўлакларга бўлинади, яъни ҳар бир бўғим оралиғидан узилади (дағал тукли мия). Апокарп мевалар. Апокарп меваларнинг ҳар бир мевачалари бита мевабаргдан (уруғчидан) ҳосил бўлган. Апокарп меваларнинг мевачаларидаги уруғларнинг сонига қараб кўп уруғли ва бир уруғли, мевалардаги меваларнинг сонига қараб: полимер ва мономер бўлади. Мевалар мева пўстининг тузилишига қараб қуруқ ва ҳўл бўлади. Апокарп мевалар кўп мевали, катта оилалардан бурчакдошлар, раногулдошлар баъзи бир паллалик ўсимликлар ва бошқаларда учрайди. Бу гуруҳ меваларга: 1) Баргак - қуруқ кўп уруғли мева, битта мевабаргдан ҳосил бўлган бир томонидан очилади (айиқтовондошларга хос мевалар). 2) Кўп ёнғоқча – ҳар бир мевачасида биттадан уруғ бўлган қуруқ мева (ғозпанжа,

кўпчилик айиқтовондошлар, раъногулдошлар). Бу гуруҳга қулупной ҳам мисол бўлиб, қулупнойнинг устунчаси тез тушиб кетиб, гул ўрни кучли ўсади. 3) Кўпданакли ва данакли мева. Кўпданакли мевага малина, маймунжон мисол бўлади. Бу ўсимликларнинг меваси кўп майда данак бўлиб, умумий гул ўрнида жойлашган. Ҳар бир данакча ҳўл, юпқа экзокарпий, мезокарпий ва тошсимон қаттиқ эндокарпийдан иборат бўлиб ичида битта уруғ жойлашган. Мева пишганда ҳар бир данакча умумий гул ўрнидан тез ажралади. Бир данакли меваларга раъногулдошлар оиласига мансуб ўсимликлар киради (гилос, олча ва бошқалар). 4) Дуккак мева – дуккак баргакчадан ҳам қорин, ҳам елка чокидан (дорсовентрицид) (ўрта томир) очилиши билан фарқ қилади. Дуккак битта мевабаргдан ҳосил бўлган бир ва кўп уруғли қуруқ мева (капалакгулдошлар, цезальпинлар, мимозасимонлар). Синкарп мевалар. Синкарп кўпбаргакли мева – учки томонидан очилади. Бу меваларнинг мева барглари четлари билан шунча қўшилиб ўсиб кетганки, ташқи томонидан қанча мевабарглардан пайдо бўлганини билиш қийин. Синкарп кўсак мевада гинецейни ҳосил қилишда қатнашган мевабарглар сонига тенг келадиган уялар мавжуд. Кўсак устки тугунчадан ҳосил бўлиб, очилиши турлича. Синкарп меваларнинг ичида бўлинган мевалар гуруҳи ўрта қисмидаги тўсиқдан ажралиб мерикарпийни ҳосил қилади. Бундай мевалар пастки ва ўрта тугунчадан ҳосил бўлиб очилмайди (заранг, чақамиқ). Синкарп ҳўл мевалар . Бу мевалар типига узум, картошка, помидор, буларнинг гулқўрғони этли. Бу мевалар данакли мевадан фарқлироқ мева пўсти юмшоқ, уруғ пўсти қаттиқ тош ҳужайралардан тузилган. Помидор мевасининг тугунчаси икки уяли, икки мевабаргдан ҳосил бўлган бўлиб, жуда кўп уруғли. Маданий навларида мевабарглар сонини ошириш билан уларнинг деворлари қўшилиб кетган ва кўп камерали (бўлмали) мева ҳосил бўлган. Пишганда хлорофилл йўқолиб ўрнига каротин пигменти кўпаяди.

Олма мева . Бу типдаги мевалар, олмалар кенжа оиласининг раъногулдошлар оиласига яъни олма, нок, беҳиларга мансуб. Бу меваларнинг кўндаланг кесимида бешта битта уруғли уя кўринади. Мевабарглар бир- бирлари билан қўшилмаган. Баъзи олимлар олмани апокарп мевалар типига киритади, баъзилари эса ичидаги юпқа пўстни эндокарпий деб ҳисоблайди. Мевабаргнинг ташқи қисми юмшоқ бўлиб гул устунчаси билан қўшилиб кетган дейилади. Бир уруғли синкарп мевалар. Бу мевалар ҳам жуда кўп турли бўлиб, устки ва остки тугунчадан пайдо бўлади. Устки тугунчадан ҳосил бўлган мевачага, «кокос ёнғоғи» мисол бўлиб, узунлиги 30 см, эни 20 см ни ташкил этади. Уруғида суюқ эндосперм бўлиб, «кокос сути» дейилади. Ёнғоқ мева. Бу гуруҳга кирувчи ўсимликлар гулининг уруғчиси иккита тумшуқчага эга бўлиб, меваси иккита мевабаргдан ҳосил бўлган каби кўринади. Натижада икки уяли битта уруғкуртакли синкарп мева шаклланади. Лекин уялар ўртасидаги тўсиқ устунчага айланиб битта уруғ ҳосил бўлади, иккинчи уруғ ривожланмайди. Эман дарахтининг меваси ёнғоқдан фарқ қилиб, мевапўсти ёғочланмаган ва кичкина бандли сопни (купула) ҳосил қилади. Купула мева ёш вақтида тугунчани бутунлай ўраб олади, сўнгра ўсишдан тўхтайди. Учта тумшуқча меванинг учта мевабаргидан ҳосил бўлганлигини кўрсатади. Ҳар бир уяда иккитадан уруғкуртак ривожланади, лекин мева етилганда битта уруғ қолиб қолганлари қисқариб кетади. Паракап мевалар. Паракап мевалар синкарп мевалардан ёки мевабарглари қўшилмаган апокарп мевалардан келиб чиққан бўлиши мумкин. Паракап мевалар ичида бир ва кўпуруғли, очиладиган ва очилмайдиган мевалар учрайди. Паракап мевалар кўсак ва қўзоқ мевалардан келиб чиққан. Кўсак бир- бири билан қўшилиб ўсган бир неча мевабаргдан ҳосил бўлган. Мева пишганда паллалари ажралади (ғўза) ёки тешикча ҳосил қилади (кўкноригулдошлар).

Карамгулдошлар оиласи меваларидан қўзоқ мева ҳам паракап типига кириб, мева пўстининг ўртасида тўсиқ пайдо бўлган. тўсиқ синкарп мевадан фарқ қилиб мевабаргдан эмас, балки уруғўрнидан ҳосил бўлган бўлиб, елган тўсиқ деб аталади. Масалан, сурепка мевалари кўпуруғли очиладиган, найсимон кўзоқ. Карамгулдошларга мансуб турли ўсимликларнинг меваларнинг барчаси шу кўзоқ мевадан келиб чиққан. Қовоқдошлар оиласи вакилларининг мевалари ҳам остки паракап типидаги қовоқ мевалардир. Қовоқ мева қаттиқ экзокарпий ва этдор мезокарпийдан иборат. Меванинг ичида юмшоқ уруғ ўрни (плацента) жойлашган. Баъзи қовоқдошлар мевалари пишиб етилганда ичидаги кучли босим таъсирида меваси очилиб, уруғлари сочилади (ит қовун). Буғдойдошларнинг меваси очилмайдиган бир уруғли мева, унинг мевапўсти уруғига жуда мустаҳкам ёпишган бўлади. Кўпгина буғдойдошларнинг мевалари қилтиқлари билан биргаликда тўкилади. Кўпгина меваларнинг гул қилтиқларида турлича ўсимталар бўлиб, уруғларнинг тарқалишига ёрдам беради. Қоқигулдошлар мевалари ҳам паракап типига киради. Бу мевалар остки тугунчанинг икки мевабаргидан ҳосил бўлган бир уруғли мевадир. Уруғларида тарқалишини енгиллаштирадиган ўсимталари ривожланган. Лизикарп мевалар. Лизикарп меваларнинг марказида устунча мавжудлиги билан характерланади. Бу типдаги мевалар синкарп типидаги кўсак мевалардан келиб чиққан. Чиннигулдошлар вакилларининг мевалари ҳақиқий лизикарп кўсакдир. Лизикарп мевалар тўлиқ очилмайдиган, паллалари билан эмас балки тишчалар билан очиладиган мева. Тишчалар сони мевабарглар сонига тенг келади ёки иккибаровар кўп бўлади. Кўп вақтда бир уруғли лизикарп мевалар учрайди (чиннигулдошлар, шўродошлар ва бошқа оила вакилларидир). Тўп мевалар. Битта тўпгулдан ҳосил бўлган меваларга тўпмевалар дейилади, мевалар қўшилиб тўпмевани ҳосил қилган. Масалан тутнинг тўп меваси қўшилиб ўсган мевалардан ташкил топган. Агар гулларнинг тўпгулда

очилиши (бирин-кетин) узоқ бўлса, мевалар пишаётганда тўкилса тўпмевалар ҳосил бўлмайди. Ананас мевасида асосий ўқ кўп сонли тугунча ва қопловчи барглар асосидаги юмшоқ тўқима билан қўшилган. Тўп меванинг учки қисмида кўп сонли баргларга эга бўлган новда бўлади. Гетерокарпия ва гетероспермия. Битта ўсимликда ёки бита тўпмевада турлича мева ва уруғларнинг ҳосил бўлишига гетерокарпия ва гетероспермия дейилади. Масалан, Spergularia ўсимлигининг битта кўсагида ҳам қанотли, ҳам қанотсиз уруғлар етилади. Гетероспермиянинг асосий хилларидан бири уруғларининг физиологик турли туманлигидадир. Масалан, уруғларнинг баъзилари тез унади, баъзилари кеч унади, баъзилари эса умуман унмайди. Мева ва уруғлар табиатда жуда хилма хил усулларда: шамол (анемохория), сув (гидрохория), ҳайвонлар (зоохория) ва одамлар (антропохория), қушлар (орнитохория), чумолилар (мирмекохория) ёрдамида тарқалади. Мева ва уруғлар тарқалишини енгиллиштириш учун турли мосламалар пайдо бўлган. Жуда майда уруғлар кучсиз шамолларда ҳам учиб тарқалади. Йирик уруғларда турли туклар (шумтол, терак), соябон каби ўсимталар (қоқиўт), қанотчалар (қайрағоч, заранг) пайдо бўлган. Сув ёрдамида тарқаладиган уруғ ва мевалардан қалин пўстлар, ҳаво халтачалари пайдо бўлган (илоқ). Кўпчилик қуруқ ва ҳўл мевалар ҳайвонлар ва одамлар ёрдамида тарқалишига мослашган. Ҳайвонлар ёрдамида тарқаладиган қуруқ меваларнинг ташқи томонида илмоқли ёпишқоқ тиконлар пайдо бўлган (ёввойи сабзи, қариқиз), ҳўл меваларнинг уруғларини пўстида қалин тошсимон эндокарпий ривожланган бўлиб, ҳайвонлар ошқозонида эриб кетишдан сақлайди. Мева ва уруғларнинг аҳамияти. Мева ва уруғлар таркибида оқсил, ёғ, углеводларни турли витаминларни сақлаш билан озиқ-овқат сифатида

истъемол қилинади. Турли ичимлик сувларини тайёрлашда, дори-дармон сифатида ва тукларидан тўқимачилик саноатида фойдаланилади.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I . 1974. Из. Просве щ ение . С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I , 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 1 1 . Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. В ысшая школа, Москва. 1990. С.367.

Похожие

Гул тузилиши ва хиллари

Чангланиш ва оталаниш. Мева, туп

Мева ва уруғ. Меванинг тузилиши ва типлари

Саноатда кулланиладиган мойли хом ашёлар. Мойли мева ва уруғларга қуйиладиган стандартлар

Магнолиягуллилар қабиласи Магнолиалес