Цитоэмбирологиянинг амалий жиҳатлари - Ботаника - Рефераты

Цитоэмбирологиянинг амалий жиҳатлари

Загружено в:

06.05.2023

Скачано:

0

Размер:

2480 KB

Цитоэмбирологиянинг амалий жиҳатлари Режа: 1. Уруғланиш 2. Дурагай муртак ва эндоспермни ҳосил бўлиши 3. Дурагай ўсимликлар 4. Цитоэмбриологиянинг генетика ва селекциядаги аҳамияти 5. Цитоэмбриологиянинг амалий тамойиллари

Ўтган икки асрга яқин вақт давомида хориж олимлари ва республикамиздаги ўсимликлар цитоэмбриологияси соҳасидаги мутахассислар турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда бу жараённи ҳар томонлама ўрганганлар. Олиб борилган илмий тадқиқотлар чанг донаси, чанг найи ҳосил бўлаётган даврдаги пўстининг тузилиши, цитоплазманинг табиати, унинг асосий элементлари: спермийлар, вегетатив ядро тузилиши, шунингдек РНК ва оқсил синтези каби жараёнларни батафсил ўрганишга қаратилган. Чанг найини in vitro усулида ўрганишда унинг ўсиш ва ривожланишида ҳароратнинг ва намликнинг таъсири, чанг доналари ўсаётган вақтдаги ўзаро алоқалар ҳамда бу жараённи тезлаширувчи омилларнинг муносабатларини кўп йиллар давомида олимлар ўрганган. Ҳозирги кунга келиб, чанг доналарини униб ўсиши, чанг найини уруғчи тугунчасида ўсишини муффасал ўрганишда микроскоп техникасининг барча имкониятлари қўлланилган. Бу ўринда люминесценция, контраст микроскопия услублари ёрдамида чанг найини уруғкуртакгача етиб бориш жараёнларини тўла ҳолда тадқиқ этиш имкониятларига эга бўлинди. Мутаносиб ва номутаносиб чатишиш ҳолатларида чанг найини ўсишини ўрганиш назарий ва амалий аҳамият касб этди. Чанг донаси ва чанг найини меъёрида ўсиши, уруғланиш жараёнини нормал кечишидаги муҳим омиллардан биридир. Бу жараён ташқи муҳитнинг ноқулай шароити, шунингдек бошқа омиллар таъсирида ҳамма вақт ижобий натижаларга олиб келмайди. Шу боисдан чанг найини ўсиш жараёнини босқичма-босқич ўрганиш, уларнинг ўсишида аномал ўзгаришларни тадқиқ этиш муҳим аҳамият касб этади. Ўсимликларнинг серҳосил ёки бошқа бир қатор ижобий хусусиятларга эга бўлган истиқболли навларини яратишнинг кенг тарқалган усули бу – дурагайлашдир. Чатиштиришни самарали тарзда амалга оширишга тўсқинлик қиладиган бир қанча сабаблар бор. Улар қуйидагилар: 1) чатиштириладиган ўсимликларда чангланиш вақтларини тўғри келмаслиги

ёки ота-она ўсимликларини ўзаро яқин жойларда бўлмаслиги; 2) чанг донасини унмаслиги; 3) чанг найини ўсишидаги рўй берадиган аномал ўзгаришлар. I. Ўсимлик ўсаётган атроф-муҳит шароити ҳарорат, ва ёруғликни ўзгартириш орқали биринчи ноқулайликлар ота-она ўсимликларда рўй берадиган гуллаш вақтларини қисман яқинлаштириш имконини беради. Бу қийинчиликни бартараф этишда энг самарали усуллардан бири, чанг доналарини ҳаётчанлигини узоқ вақт сақлаб туришдир. Бу усул билан гуллаш даврлари турли вақтларда рўй берадиган ва ҳатто турли географик минтақаларда ўсаётган ўсимликларда ҳам чатиштиришни амалга ошириш мумкин. Ҳозирги кундаги мавжуд ҳаво оқими билан чанг донаси бир минтақадан иккинчи минтақага, дунёнинг бир қисмидан иккинчи қисмига қисқа вақт ичида етиб боради. Табиий шароитда чанг донаси бир неча кундан бир ҳафтагача ҳаётчанлигини сақлайди. Баъзи ўсимликларнинг чанг доналари бир неча соат ҳатто дақиқалар давомида ҳаётчанлигини сақлай олади ҳолос. Лаборатория шароитида чанг донасининг ҳаётчанлигини сақлаб, ҳаётий даврини узайтириш мумкин, чанг донасини сақлашнинг энг оддий усули эксикатордаги калций хлорид билан бирга сақлаб чанг доналарини ҳаётчанлиги 18 кундан 185 кунгача узайтириш мумкин. Кофе ўсимлигининг чанг донаси оддий ҳолда бир ҳафта, лабораторияда шароитида эса бир ойгача сақлаш мумкин бўлган. Чанг доналарини сақлашда, сақланаётган жойнинг ҳаво ҳарорати ва унинг нисбий намлиги катта аҳамиятга эга. Олма ва гилос ўсимликларининг чанг доналарини ҳаво ҳарорати 2-8 0 С ва нисбий намлик 50% бўлганда, мос равишда 4,5 ва 5,5 йил давомида сақлаш имконияти бўлган. Маккажўхорининг чанг доналари изоляторда қуёш нури бевосита тушиб турганда 46 0 С ҳароратда ҳаётчанглиги 3 соат, сояда ҳаво ҳарорати 30 0 С бўлганда 30 соат давомида, ҳарорат 4-5 0 С ва нисбий намлик 90% эса, 8-9 кун давомида сақлаш имкони бўлган. Ўсимликларнинг кўпчилик турларини чанг

доналари ҳарорат 5-10 0 С ва ҳавони нисбий намлиги 25-50% бўлганда, уларни ҳаётчанлигини сақлаш учун энг қулай шароит ҳисобланади. Кучли ёритилган жойларда чанг доналари кўп муддат сақланиб турмайди, аксинча тим- қоронғи шароит қулай ҳисобланади. расм. Чанг найини ўсишидаги аномал ўзгаришлар: а- чанг найининг ўсишдан тўхташи, б- ўсиши чекланган чанг найи, в- узун устунчали уруғчида қисқа устунчали ўсимлик чанг найининг ўсишдан тўхташи, г -чанг найининг учки қисмини пуфакча ҳосил қилиши, чанг найини 180 орқага қайтиши. II. Чанг доналари гулдаги уруғчининг тумшуқчасига тушганидан кейинги муҳим вазият бу тумшуқча ва чанг донаси орасидаги муносабат ҳисобланади (расм, а ). Чанг донаси уруғчининг тумшуқчасига тушганидан кейин унинг таркибидаги ферментлар унинг унишини таъминлайди. Чанг донасининг ферментатив фаоллиги сабабларини асл маъноси ҳақида маълумотлар етарли эмас. Мавжуд ферментларнинг янгидан синтезланиши ёки таъсирининг камайиши туфайли рўй беради, деган фикрлар бор. Чанг донаси ва уруғчи тумшуқчасидаги ўзаро муносабатлардаги аномал ўзгаришлар натижасида чанг донаси унмайди. Бундай ўзгаришларнинг сабабари кўп. Бу жараённи амалга ошишида, ноқулай табиий шароит, физиологик ҳолат ёки

чатиштирилаётган ўсимликларни генетик жиҳатдан мос келмаслиги асосий сабаблардан ҳисобланади. Чанг донасини унишида муҳим омил бу- уруғчи тумшуқчасининг сезувчанлиги ҳисобланади. Кўпчилик ўсимликларда уруғчи тумшуқчасини чанг донасини сезиш даври қисқа бўлади. Чанг донаси ўз вақтида уруғчи тумшуқчасига тушмаса, юқори самара бермайди. Ноқулай об-ҳаво шароитида гулда чангланиш содир бўлишига қарамай, уруғчи тумшуқчасини сезувчанглиги пасаяди ва чанг донаси униши пасаяди. Ўзидан ва четдан мос келмаслик, шунингдек узоқ турларни дурагайлашда, чанг доналари ва уруғчи тумшуқчасининг тўқимаси орасидаги номутаносибликлар ҳам чанг донасини унишдан тўхташига ёки бутунлай ўсмаслигига олиб келади. Бундай ҳолатларда унмай қолган чанг доналарини сони чатишиш комбинацияларига мос ҳолда ортади. Datura

Спорофитликдаги номутаносибликда ёки жуда узоқ формаларни чатиштирилганда ҳам чанг доналарини бутунлай ўсмаслиги кузатилади . Масалан , Арпани помидор , нўхат каби ўсимликларнинг чанг доналари билан чанглантирилса , чанг доналари шишиб ёрилиши шунингдек арпани буғдой билан чатиштирилганда чанг доналарининг фақат 2-3% ни униши кузатилган ( расм ). Узоқ турларни дурагайлашда доимо унмайдиган чанг доналар маълум фоизни ташкил қилади. Stramonium ўсимлигининг гулига расм. Буғдой тумшуқасидаги арпанинг Solonaceae оиласига мансуб чанг найлари. Туркумларнинг чанг доналари билан чанглатилса, унинг 93% бошқа оила туркумларининг ўсимликларини гул чанги билан чанглатилса, унинг унувчанлиги 43% ни ташкил қилган. Мос келмайдиган турларни ўзидан чанглантиришда айнан юқоридаги ҳолат такрорланади. Уруғчининг тумшуқчасидаги мос келмаслик, тумшуқчада чанг доналарини ўсишини тўхтатадиган моддаларни тўпланиши билан рўй беради. Маълумки, айрим ўсимликларнинг гулидаги уруғчи тумшуқчаси кутикула билан қопланган. Кутикулани бу қавати чанг доналаридаги ферментларнинг таъсирида эрийди. Чангланишдаги мос келмаслик ҳолатларида чанг найи кутикула қаватдан ўта олмайди чунки, чанг донасидаги ферментлар фаол ҳолга келмаганлигидан кутинли қаватни эрита олмайди. Бутгулдошлар ва энотера ўсимлиги орасидаги мос келмаслик реакцияси уруғчи тумшуқчаси сўрғичларидаги ингибирловчи яъни мос келмасликни таъминловчи моддалар таъсирида рўй бериши аниқланган. Оталик гаметофитни уруғчи тумшуқчасининг тўқимаси орасидаги ўзаро алоқаларнинг аномал ўзгаришларни изоҳлашга оид кўплаб ғоя, назариялар мавжуд. III. Чатиштиришдаги мос келмаслик турли ҳолатларда чанг найини уруғчи устунчасидан ўтиб бориш давридаги муносабатларда ҳам кузатилади. Уруғчи устунча қисмининг тузилиши ҳам чанг найини ўсишида катта аҳамиятга эга. Уруғчининг устунчаси ёпиқ бўлган ўсимликларда ўтказувчи

тўқимада уруғчи устунчаси очиқ бўлган ўсимликларда эса гул тугунчасида номутаносибликлар юзага келади. Чанг найининг уруғчи устунчасидаги ҳаракатини секинлашиши, кейинчалик бутунлай тўхтаб қолиши чатиштириш вариантларидаги мос келмаслик ҳолатларида рўй беради. Ингибирланиб ўсишдан тўхтаган чанг найи тармоқланади ёки букилади, бу ҳолат унинг учки қисмида кучлироқ кузатилади ( г; расм). Чанг найининг учки қисмини бўкилиши ёки шишиб кетиш ҳолати биринчи марта Datura туркумининг турларида тавсифланган. Шундан бери аномал ўзгаришли чанг найларни ҳосил бўлиши, буғдой, маккажўхори, гречка, каноп, беда ва бошқа кўплаб ўсимликларда узоқ турларни чатиштиришда кузатилган. Чанг донасининг ўсишида унинг учки қисмини 180 0 С ўзгариши аномал ҳисобланиб, буғдой, тамаки, помидор ва бошқа туркумлардаги турларни ўзаро дурагайлашларда кузатилган ( г; - расм). Дурагайлашни мувоффақиятли, самарали ўтиши уруғчи устунча қисмининг узунлигига ҳам боғлиқ. Бир турга мансуб ўсимликларда бу ҳолатдаги нисбатлар бузилади. Уруғчининг устунчаси узун бўлган ўсимликларни, устунчаси қисқа бўлган ўсимлик гул чанглари билан чанглантирилса, одатдаги ижобий натижа кузатилмайди. Аксинча, узун устунчали чанг найли ўсимликни устунчаси қисқа бўлган ўсимлик билан чатиштирилганда самарали бўлади (расм, в ). Одатда айнан битта чатиштиришнинг турли комбинациялари доирасида ҳам айрим чанг найларининг ўсмай қолиши ёки най узунлигини турли қисмларини ўсиши, баъзи ҳолларда ҳатто микропилега кириб ҳам ўсишдан тўхташи кузатилган. Бошқача айтганда, чанг найи бир хил устунча тўқимасида турли ҳолатларда ўсиши кузатилган. Бундан ташқари, шундай маълумотлар ҳам борки, уруғчи бўйин қисми чанг найи ўтиш даврида, унга нисбатан бир хил реакцияни намоён ҳам қилади.

Crepis capillaries ва Crepis tectorum турларини ўзаро чатиштирилганда 30 дақиқадан кейин барча чанг найлар уруғчи бўйин қисмини тагига қуйилгани, атрофдаги ҳужайралар парчаланиши натижасида спермийлардан иборат масса ҳосил бўлган (расм). Ҳудди шундай уруғчи устунчасида чанг найининг ўсишини тўхтатадиган тўсиқ петуния ва тамаки ўсимликларини ўзаро чанглантирилганда расм Crepis tectorum чанг ҳам кузатилган. найларини Crepis capillaries устунчасидаги парчаланиши. Бир қатор тадқиқотларда чанг найини ўсмай қолиши, бўртма ҳосил бўлиши каби аномал ўзгаришлардан ташқари спермий ва вегетатив ядрода ҳам нуқсонлар бўлиши кузатилган. Бунда спермий ва вегетатив ядролар бўртманинг терминал қисмига ўтиши, тузилишининг ўзгариши натижасида кучли бўялувчи танача кўринишида аста-секин парчаланиб кетиши кузатилган. Тамакининг узоқ формаларни дурагайлашда генератив ҳужайрада бўлиниш издан чиқиши кузатилган. Чанг найидаги генератив ҳужайранинг бўлинишини кузатиш тажрибадаги ўсимликдан кўпроқ вақт давом этганлиги, хромосомаларнинг қутбларга бир вақтда тортилмаслиги натижасида бир - биридан катталиги билан фарқланадиган хромосомалар тўпламини ҳосил қилган. Генератив ядрони тўла ҳолда иккига ажралмаслиги натижасида хромосомаларнинг аглютинацияси ҳосил бўлади. Генератив ядролари ўзаро ажралмаган чанг найи ўсишдан тўхтайди ва парчаланиб кетади.

Чанг донасининг униши ва чанг найининг устунча бўйлаб ўсиши ички ва ташқи муҳит омилларининг таъсирида бошқарилиб борилади. Эракак гаметофит ва уруғчи тугунчасининг тўқимаси орасидаги муносабатлардаги номутаносибликни изоҳлайдиган ғоя, мавжуд. Бу борада айрим тадқиқотчи мутахассислар номутаносиблик хромосомалар сонларининг нисбатларида деб изоҳлайдилар. Бироқ хромосомаларнинг сони бир хил бўлган ўсимликларни дурагайлашдаги фарқлар реципрок чатиштиришда ҳам кузатилган. Шу боисдан чанг донасини униши ва чанг найини ўсишида ҳал қилувчи омил бўлиб, хромосомаларнинг сони эмас, уруғчи тугунчасининг сифат ҳолатлари белгилайди. Уруғланишга олиб келадиган ҳолатларда мос келмаслик жараёнларини ўрганган мутахассислар физиологик-биокимёвий нуқтаи назардан қаралганда моддаларнинг алмашинувидаги жараёнларда бардавомийликни чанг найида ва тўқималарда рўй бермаганлигида деб изоҳлайдилар. Бунинг натижасида озиқ моддаларнинг етишмовчилиги ёки уларни чанг найига етиб бормаслиги натижасида ўсишдан тўхтайди. Ферментлар фаоллигида, нуклеин кислоталарнинг миқдоридаги фарқлар ҳамда оқсилларнинг фракцияларидаги ўзгаришлари чанг найида рўй бериши мувофиқ келадиган ёки мувофиқ бўлмаган ҳолдаги чангланишларда содир бўлади. Мувофиқсизликни рўй бериши каллозани ва каллозали пўст ҳосилаларни ҳосил бўлиши билан ҳам содир бўлиб, бу ҳолатлар чанг найидаги моддалар алмашинуви жараёнларини бузилишига сабаб бўлади. Айрим тур ўсимликларнинг гул уруғчисини устунча қисмида чанг найини ўсишига тўсқинлиқ қиладиган моддалар ажратилиши ҳам аниқланган. Бундай моддалар чанг найини уруғчининг устунча қисмига тегиб таъсирланишнинг дастлабки даврларида рўй беради. Мувофиқсизликни изоҳлашда иммунологик ғоя, таклиф ҳам билдирилган. Аниқланишича, чанг донасидаги антиген устунча тўқимасидаги антитело билан таъсирланганда чанг найининг ўсишини тўхтадиган модда ажратади. Бу ғоя кўплаб мутахассислар тасдиқланган.

Чанг найининг ўсишдан тўхтатиши ҳақидаги иммунологик ғоя таклифларга кўра, ҳозирги кунда мос келмаслик бир неча тизимларга ажратилади. Уларнинг баъзилари учун умумий бўлиб, мос келмасликни одатда битта (S), қисман иккита (S ва Z) бўлаги шунингдек, кўплаб аллеллар бошқаради. Мос келмасликнинг гаметофит тузилмасида, уруғчи устунча қисмининг тўқимасида иккита аллел ген, чанг донасида битта аллел ген бўлади. Уруғчи устунчасидаги аллел гендан бошқача аллел ген тутган чанг донаси унади, мос келмаслик реакциясини чанг донаси (гаметофит) генотипи томонидан бошқарилади. Спорофит тузилмада мос келмаслик чанг донасининг униши оналик генотипи (спорофит) билан бошқарилиб турилади. Ўсимликдан олинган барча чанг доналари ўсаётганда шундай ҳолат рўй беради. Мос келмаслик тизимининг типлари ва чанг доналарини тузилиши орасида ижобий боғлиқлик аниқланган. Спорофит тузилмада мос келмаслик уч ҳужайрали чанг доналари бўлганида, гаметофитда эса бундай ҳолат икки ҳужайрали чанг доналарида кузатилади. Энотера туркумининг турлари мос келмасликнинг гаметофит тузилмаси мавжуд, унга асосан унаётган чанг донасининг қисман ўсаётган чанг найини ўсиши тўхтатилади. Бу нуқтаи назардан ўсимликларни спорофит ва гаметофитларга ажратиш шартли равишда олинади. Чанг найининг ўсишини тўхтатиш фақат ирсий йўл эмас кўп ҳолларда модификациялашган таъсирлар орқали ҳам амалга ошади. Масалан, чатиштиришнинг натижалари, чатиштиришда иштирок этаётган ота-она ўсимликларининг ёши ва генератив органларига ҳам боғлиқ. Ўсимликни вегетация даврини охирига келганда унинг ҳосилдорлиги ортишини қисман бўлсада кузатганмиз. Бу вақтга келиб ўсимликда уруғчи гулларини кўпайиши билан бирга бепушт ўсимлик ҳам маълум миқдордаги уруғ ёки мевалар ҳосил қилади. Ғунча чангланса, чанг найлари ҳеч қандай тўсиққа дуч келмай муваффақиятли ўсади. Чанг донасининг ўсишини

тўхтатиши, мос келмаслик ҳолати ғунчанинг ёшига тўғри пропорционал бўлиб, ғунчанинг ёши катталашиб бориши билан чанг донасини ўсишдан тўхталиш ҳолати ҳам ортади. Чанг найининг ўсишига физиологик фаол моддалар ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Бундай моддалар уруғчи ва чанг донаси орасидаги углеводлар алмашинувини маълум меъёрларда рўй беришини таъминлайди. Уруғчининг тугунчасига углеводлар ва бошқа органик бирикмаларнинг ўтиши чанг найининг ўсишини тезлаштиради. Маълумки, ташқи мухитнинг шароити чанг найининг ўсишига катта таъсир кўрсатади. Мевали дарахтларни узоқ формаларини дурагайлашда чангланиш вақти ва тажриба ўтказилаётган жойнинг метеорологик шароитлари чатиштириш натижасини белгилайди. Ўсишдан тўхташ реакциясининг жаддаллиги атроф муҳитнинг ҳарорати билан узвий боғлиқ. Ҳаво ҳарорати паст бўлган ҳолларда мос келмаган чанг найларининг ўсиши таъминланади. Аксинча, ҳаво ҳароратининг кўтарилиши чанг найидаги мос келмасликдаги ўсишни тўхтатишнинг дастлабки даврларига тўғри келади. Бундай ҳолат узоқ дурагайлашда ҳамда, бепушт ўсимликларни ўзидан чангланишида ҳам рўй беради. Ҳаво ҳароратининг кескин даражада кўтарилиши чеклаш реакциясини пасайишига олиб келади. Мос келмасликни ўрганиш борасида олиб борилган тажрибаларнинг натижалари уни олдини олишда шунингдек, янги усулларни яратишда асқотади. Масалан, юқоридаги маълумотлардан келиб чиққан ҳолда уруғчи тумшуқчаси ажратадиган моддалар чанг донаси унишини секинлаштиради. Шундай ҳолатнинг олдини олиш учун уруғчи тумшуқчасидаги секретни ювиш ёки мос ҳолдаги уруғчи устунчасини мос келмайдиган уруғчига пайванд қилиш орқали амалга оширилади. Чанг донасининг унувчанлигини ошириш учун ҳаво намлигини ошириш ёҳуд гулни ғунча даврида ёки гул деярли сўлиётган даврида чанглаш орқали амалга ошириш мумкин.

Мос келмасликни ўсимликни вегетация даврини охирида дурагайлаш, шунингдек паст ҳарорат, микроэлементлар таъсири, физиологик фаол моддалар, ионлашган нурлар каби таъсирлар кўрсатиш орқали бартараф этиш мумкин. Масалан, Trifolium туркумини турлараро чатиштиришда уруғчининг тумшуқчасига d-нафтосирка кислотани тегизиб қўйиш чанг донасини мувоффақиятли тарзда ўсишини таъминлайдиган моддаларнинг ҳосил бўлишига олиб келади. Бу кислотани олма билан нокни дурагайлаш даврида юқоридаги тарзда таъсир этиш натижасида олма гулининг уруғчи устунчасида чанг доначаларининг ўсиши тезлашган. Бунинг натижасида уруғланиш муваффақиятли тарзда амалга ошган. Дурагайлашда мос келмасликни бартараф этишда гул уруғчисининг устунча қисми узун бўлган ўсимликни қисқа устунчали билан чатиштиришда устун устунчали уруғчини қисқартириш усули қўлланилади. Устунчаси кесилган она ўсимликнинг уруғчи тумшуқчасига ота ўсимликнинг устунчаси пайванд қилинади ёки кесилиб суний ҳосил қилинган тумшуқчага агар- қанджелатинли модда қўйилади. Шу усул билан маккажўхори, бангидевона, бурчоқ помидор ва тамаки ўсимликларидаги мос келмасликни олди олиниб, тўла қимматли уруғлар олинган. Тугунча ичида чангланишни амалга ошириш йўли билан лолақизғалдоқ ва бошқа бир қатор туркум ўсимликларда чанг доналарини сувдаги аралашмасини уруғчи устунчаси кесилган тугунчага сепиш билан меъёрида ривожланган уруғ олиш мумкин. Бу усул узоқ дуругайлашда ва ўзидан бепушт бўлган ўсимликларда мос келмаслик ҳолати уруғчининг тумшуқчаси ёки устунчасида бўлган ҳолларда қ ў лланилади. Бундан ҳам самаралироқ усулни яъни уруғкуртак ва чанг доналарини сунъий озиқга солиб, у ерда уруғланишни амалга ошириш билан кейинчалик соғлом уруғ олиш мумкин (расм).

расм. In vitro усулида уруғкуртакни уруғлантириш (Rangaswamy 1977). а - планцетали уруғкуртак, б, в- уруғланиш, г- муртак ва эндосперм. Шуни таъкидлаш зарурки, биз юқорида қайд этган мос келмасликни бартараф этишда қўлланилган физиологик ва механик усуллардан фойдаланиб, сифатли уруғларни олиш ҳамда қисман бўлса ҳам ўзаро дурагайланадиган ўсимликларнинг турларида сифатли уруғлар олиш мумкин. Ўсимликларни ўзаро чатиштиришда мос келмасликнинг олдини олишда генетик усуллардан ҳам фойдаланилади. Бундай усулларга полиплоид кам сонли хромосомага эга турларни тур ичида дурагайлаш мисол бўлади. Бир қатор ҳолатларда 2n x 4n чатиштириш натижа бермайди. Она ўсимликда хромосомалар сонини икки карра кўпайтириш билан уруғ олиш мумкин. Хромосомаларнинг сони ўзгарганда чанг найи билан уруғчи тугунчасининиг бегона тўқимаси орасидаги ўзаро жараёнлар меъёрлашади. В.П.Банникова(1982) маълумотига кўра бангидевона ўсимлигининг эркак тетраплоидли чанг найи диплоид ўсимликнинг тугунчасига етганида ёрилиб кетиши натижасида ҳеч қачон тугунчага етиб бормаган. Колхицин моддасинининг таъсири билан 2n x 4n мос келмасликни бартараф этган. Бангидевона ўсимлигида колхицин қўлланилганда, эпидерсис қаватда хромосомаларнинг сони икки марта ошган, периклинал химералар олинган.

Улар ўтказувчи тўқимани ҳосил қилади. Ота намунали тетраплоид чанг найлар уруғчи устунчасининг тетраплоид эпидермисли периклинал химераларида ёрилмай яхши ўсиши кузатилган. Бир тур иккинчи тур билан чатишмаса, бундай мос келмасликни бартараф этишда оралиқ сифатида учунчи турдан фойдаланиш ҳам мумкин. Чатиштириш сифатида “соф” навларни эмас, навлараро дурагайлардан фойдаланишда ҳам юқори натижа олинган. Дурагай гетерозис формаларни ота ёки она сифатида фойдаланиш буғдойнинг тур ичидаги чатиштиришда қўлланилганда уруғ маҳсулдорлиги ортган. Ўсимликларни чатиштиришда чанг донасини ва чанг найини ўсаётган пайтида мос келмаслик яъни ўзаро чатишмасликни бартараф этишнинг кўплаб усуллари мавжуд. Шунга қарамай, чатишиш самарадорлигини ошириш мақсадида янги усулларни ишлаб чиқиш, мавжуд усулларни янада такомиллаштириш эмбриолог олимларнинг олдидаги муҳим масалалардан ҳисобланади. Генетика-селекцияга доир тажрибаларни сунъий озиқ муҳитда чанг донасини униши ва чанг найини уруғчи устунчаси бўйлаб ўсишини ўрганишга доир тадқиқотларни лаборатория шароитида амалга ошириш, эмбриологиянинг муҳим тармоқларидан ҳисобланади. Лаборатория шароитида қатъий назорат остида олиб бориш, чанг найини ўсишидаги физиологик-биокимёвий тадқиқотлар бу тузилма ҳақида аниқ маълумотлар олиш учун асос бўлади. In vitro усулидан фойдаланишнинг амалий аҳамияти беқиёс бўлиб, бу усул ёрдамида чанг донасининг тузилиши, унинг ҳаётчанлигини узоқ муддат назорат этиш ҳамда гаплоид ўсимликлар олишга имкон беради. Гулғунчадаги етила бошлаган чанг доналарини сунъий озуқа мухитга экилганда, чанг доналари 4-5 кунда тўқ ранг г а киради. Бу даврда микроспоралар ёки чанг доналари муртакка айланишидаги мураккаб жараён рўй беради. 3-4 ҳафтадан, баъзан ҳатто бир неча ойдан кейин ўсимта, ниҳол пайдо бўлади. Бу ҳолат кўпинча бир ядроли чанг донасидан, баъзан икки

ҳужайрали чанг донасидан ҳосил б ў лади. Маълумки икки ҳужайрали чанг донасида генератив ва вегетатив ҳужайралар морфологияси ва вазифаларига кўра фарқланади. Вегетатив ҳужайрада РНК ва оқсил синтези жадал рўй бериши билан характерланса, генератив ҳужайрада метаболик жараёнлар кам фаолиятли, унда чуқур махсуслашув мавжуд. Чанг доналар лабораторияда махсус озиқ моддада In vitro усулида ўстирилганда к ў пинча генератив ҳужайра нобуд бўлади, вегетатив ҳужайра эса бир неча марта бўлинишлардан кейин шарсимон кўринишли проэмбрионни ҳосил қилади. Бу жараён давом этиб табақалашув тобора ортиб муртакка айланади. Чанг донаси бир ҳужайрали бўлган тақдирда ҳам айнан шу жараён содир бўлади. Натижада юзага келган муртак ва ундан ривожланган ўсимлик ҳам гаплоид бўлади. Чунки улар редукцион бўлиниш рўй берган чанг донасидан юзага келган. Мана шундай типда муртакни ҳосил бўлишига андроген тип дейилади. Андроген типда чангдон ва чанг доналарини лаборатория шароитида ривожланишини тамаки, бангидевона, қалампир, саллагул ва бошқа туркум ўсимликларида кузатилган. Баъзан дон муртак ҳосил қилмай гаплоид ҳужайралардан иборат каллус тўқимани ҳосил қилади. Бу морфогенезни тезлатиб гаплоид ўсимлик олиш мумкин. Шундай қилиб, шу усулда шоли, помидор ва бошқа бир қатор қишлоқ хўжалик экинларнинг гаплоид ўсимликлари олинган. Бундай тажрибалар генетика-селекция ишларида гаплоид ўсимликларни олиш кейинчалик ўсимликларнинг янги навларини яратишда муҳим аҳамият касб этади. УРУҒЛАНИШ Узоқ формаларни дурагайлашда чанг найи уруғчи тугунчасидан муртак халтага кириб бориши ҳар доим ҳам муваффақиятни амалга ошмайди. Уруғланиш жараёнида сезиларли даражадаги оғишлар спермийни тухум

ҳужайранинг ядроси билан қўшилишини секинлаштиради ҳамда қўшилиш жараёнидаги морфологик аномал ўзгаришларни ҳосил қилади. Манбалардаги маълумотларга кўра Nicotina rustica ўсимлигида чангланиш меъёрида рўй берганидан 40-50 соатдан кейин, икки ҳужайрали проэмбрио ва кўп ҳужайрали эндосперм ҳосил бўлади. N. r ustica ва N. glutinosa ўсимликлари ўзаро турлараро чатиштирилганда, бу даврда спермий хроматинлари хали тухум ҳужайранинг ядросида бўлади. Бир турга мансуб ўсимликлар ичида чангланиш рўй берганида спермийларни тухум ҳужайра ядроси ва марказий ядролар билан қўшилиши орасида ўзаро коррелация мавжуд. Сингамия жараёнига нисбатан уч ядрони бир вақтда қўшилиши, олдинроқ ва тезроқ рўй беради. N. rustica х N. paniculata ва N. rustica х N. glutinosa ўсимликларини турлараро чатиштирилишида спермийлар марказий ядро билан қўшилиши тухум ҳужайранинг қўшилишидан кечроқ амалга ошади. Масалан, N. rustica х N. paniculata ўсимликлари чангланишдан 38 ёки 44 соат ўтганидан кейин зигота ҳосил бўлганида ҳам спермийни марказий ядро билан қўшилиши ҳали тугаланмаганлиги кузатилган. Бундай чатиштиришларда муртак халтанинг айримларида спермий битта марказий ядро билан қўшилган бўлиб, иккинчиси уруғланмай қолган бўлади. Уруғланган ва уруғланмаган марказий ядроларни ўзаро қўшилиши кейинчалик рўй бермайди. Зигота уруғланган ва уруғланмаган марказий ядролар митоз бўлинишга бир пайтда киришади. Спермийни марказий ядро билан ўзаро қўшилишидаги морфологик ҳолат меъёр ҳолдагидан фарқ қилади. Тамаки ўсимлигида спермий хроматини сийраклашганлиги туфайли ядронинг анча қисмини эгаллайди. Узоқ формаларни дурагайлашда эса хроматин спермийни марказий ядро билан таъсирланган жойида тўпланади, спермий хромосомаларининг спиралида астасекин аномал ўзгаришлар кузатилади, шунингдек спермийда хроматинни жич ҳолда жойланиши уруғланмаган ва уруғланган марказий ядроларни ўзаро қўшилиб бирлашувига сабаб бўлади.

Уруғланган ядролардаги аномал ўзгаришларга қарамай у бўлина бошлайди ва меъёрдаги уруғни ҳосил қилади. N. rustica х N. paniculata ва N.rustica х N.glutinosa чатишишларининг натижасида ҳосил бўлган дурагай уруғлар 50-55 ва 10-15% чангланган уруғкуртакларда рўй беради. Сезиларли даражадаги аномал ўзгаришлар билан амалга ошган уруғланиш қисман рўй бериши ёки бутунлай руй бермаслиги ҳам мумкин. Бунда спермийлардан биттаси фақат тухум ҳужайра ядроси билан (расм, д ) ёки марказий ядро билан қўшилади. Иккинчи спермий эса мос равишда цитоплазмада ёки бошқа урғочи ҳужайрасининг ядросида парчаланиб кетади (расм, в ). расм Crepis tectorum Х Crepis capillaries турларини ўзаро чачиштиришида уруғланиш жараёнидаги номутаносибликлар. а- синергидда спермийни тўхтаб қолиши, б- тухум ҳужайра ва марказий ҳужайра орасидаги бўшлиқда спермийни тўхтаб қолиши, в- спермийлардан бири тухум ҳужайра билан қўшилган, иккинчи спермий тухум ҳужайра в марказий ҳужайра орасидаги бўшлиқда тўхтаб қолиши, г -бирданига иккала спермийнинг тухум ҳужайрага кириши, д- спермийлардан бири тухум ҳужайра билан қўшилган, иккинчи спермий марказий ҳужайрада дегенерацияланиши.

Уруғланишда иштирок этмаётган спермийнинг хроматини анча тиғизлашади улар пикнотикланади. Бошқа ҳолатларда парчаланиш дарҳол рўй бермайди. Марказий ядро билан ўзаро таъсирланган спермий митоз бўлиниш жараёнини тугатади, интерфаза даврига ўтади ва ядрочани ҳосил қилади. Унинг парчаланиши кейинроқ содир бўлади. Спермийларнинг бир- биридан меъёр даражасида ажралиб кетиши рўй берган ҳолатда уруғланиш бутунлай рўй бермайди. Бундай ҳолда ҳар иккала спермий урғочи ҳужайраларнинг ядроси билан таъсирланганидан кейин ёки цитоплазмани ўзида парчалана бошлайди. Уруғланишнинг бутунлай рўй бермаслиги ҳар иккала спермий урғочи ҳужайраларнинг орасида қолиб кетиши ёки улар марказий ҳужайрага ўтиши натижасида содир бўлади. Бу барча ҳолатларда уруғланишда иштирок этмаган спермийларнинг хроматини ўта зичлашиб пикноз ҳолатга ўтади. Муртак халтани муайян сондаги аномал ўзгариши (10-70%) рўй беришига қарамай чатиштиришнинг ўрганилган комбинацияларида доимо дурагай уруғлар ҳосил бўлади. Ҳозиргача мос келмасликни олдини олиш бўйича муайян услублар етарли даражада ишлаб чиқилмаган. Уруғланиш жараёнида она организмга паст ҳарорат ёки физиологик фаол моддаларни билвосита таъсир эттириш орқали маълум даражадаги уруғланган тугунчадан гибрид уруғлар олинмоқда. Бу ҳолатларда нафақат чанг доналарининг униши, чанг найини устунчада ўсишини яхшиланиши баробарида гаметаларнинг ўзаро қўшилиши ҳам мувофиқлашади. ДУРАГАЙ МУРТАК ВА ЭНДОСПЕРМНИ ҲОСИЛ БЎЛИШИ Илмий манбалардаги маълумотлар шуни кўрсатадики, унувчанлик хусусиятига эга бўлган дурагай уруғлар ўзаро яқин турларнинг чатишувлари натижасида ҳосил бўлади. Узоқ формалар ўзаро чатиштирилганда кўп

ҳолларда, дурагай уруғларни ҳосил бўлишида аномал ўзгаришлар рўй беради. Гибрид уруғлардаги аномал ўзгаришлар уруғланиш жараёнидаги аномал ўзгаришлар натижасида ёки уни меъёрида амалга ошганидан кейин рўй беради. Буғдой ва чиннигул ўсимликларини турлараро дурагайлашда уруғланишдан кейин, фақат тухум ҳужайранинг ривожланиши кузатилган. Муртаксиз яхши тараққий этган эндоспермли уруғлар буғдой, тамаки ва ғўза ўсимликларида кузатилган. Бироқ шундай ҳолатларда ҳам муваффақиятли амалга ошган уруғланиш, тўлиқ қимматли дон олишнинг муваффақиятини белгиламайди. Дурагай уруғларни юзага келиш жараёнидаги аномал ўзгаришлар дурагай бўлмаганларга қиёсланганда аввало ривожланиш жараёнларини тезлашиб кетганлиги ёки бу жараённи орқада қолаётганлигида намоён бўлади. Дурагай уруғларининг ривожланиши, дурагай бўлмаган уруғларнинг ривожланишидан орқада қолиши ўсимликлар оламида кенг тарқалган ҳодисадир. Бундай ҳолатни ғўза, маккажухори, буғдойни, арпа, беда, тамаки каби ўсимликлар билан турлараро ва туркумлараро чатиштиришда кузатилган. Дурагай муртак ва эндоспермнинг ривожланишидаги тўхталиш сезиларсиз ёки анча сезиларли тарзда бўлиши мумкин. Сезиларсиз тарзда рўй берадиган ривожланиш натижасида тўлиқ шаклланган уруғлар ҳосил бўлади. Иккинчи ҳолатда муртак ва эндоспермнинг ривожланиши бутунлай тўхтайди. Дурагай уруғларнинг ривожланишидаги тўхталишлар ёки бутунлай ривожланмай қолиши, муртакнинг тузилишидаги ёки муртак халта атрофидаги тўқималарнинг ўзгаришлари таъсирида рўй беради. Маълумки, бундай ўзгаришлар уруғнинг онтогенезини барча даврларида рўй бериб туради. Муртакни шаклланишидаги дастлабки аномал ўзгаришлар зиготанинг биринчи бўлинишидаёқ рўй беради. Буғдойни сули билан, арпани сули билан, бангидевонани тур ичидаги дурагайлашларида, тамаки ва бошқа экинларнинг зиготасини биринчи бўлинишида аномал ҳолатлар рўй бериши

кузатилган. Бундай ҳолатларда баъзи ўсимликларда икки-уч ҳужайрали проэмбрионал даврда ривожланишдан тўхтайди (расм, а) Дурагай муртак ва эндоспермни ривожланишидаги аномал ўзгаришлар проэмбрио ҳужайралари орасидаги тўсиқларни нотўғри ҳосил бўлиши натижасида ҳам рўй беради. Izis tenax ва I. tenuis ўзаро чатиштиришдаги комбинацияда назоратдаги ўсимликка нисбатан базал ҳужайра терминал ҳужайрадан олдинроқ бўлинади. Терминал ҳужайра ўз навбатида кўндаланг тўсиқни ўрнига узунасига тўсиқ ҳосил қилади. Арпа ўсимлигини сули билан чатиштирилганда, базал ҳужайрадаги кўндаланг тўсиқ, ўрнига перпендукуляр тўсиқ ҳосил бўлади. Қиёсланаётганда икки ҳужайрали проэмбрио ўрнига икки ядроли бўлиши кузатилган (расм, в ). Бундай чатиштиришда митоз бўлинишнинг кейинги йўналишларида ҳам аномал ўзгаришлар кузатилган. Митоз бўлинишда хромосомаларни тортилишида кечикиш ёки хромосомаларнинг бирор қисмини тушиб қолиши ҳам рўй беради. Бунинг натижасида муртакда катта ядролар билан бир қаторда кўп миқдорда ҳажми турлича бўлган микроядролар сони кўпаяди (расм, г ). Саккиз кунлик муртакда микроядроларнинг сони кескин камаяди, янги микроядролар ҳосил бўлмайди. Дастлабки пайдо бўлганлари парчалана бошлайди. Бу тарздаги чатиштиришда сифатли муртаклар ҳосил бўлмайди.

расм. Арпа ва сўлининг гибрид муртагни ривожланишида митоз бўлинишда ҳам ҳужайра тўсиқларини ҳосил бўлишида ҳам аномал ўзгаришларнинг кузатилиши. а- зиготадаги аномал митоз, б -муртакдаги хромосомаларни ортда қолиши, в- икки ядроли ҳужайраларни ҳосил бўлиши, г- гибрид муртакдги йирик ядролар ва микро ядроларни ҳосил бўлиши. Бироқ турлича тарзда амалга оширилган чатиштиришларда уруғни юзага келишини дастлабки даврларидаги муртак асл, она формаларидагидан фарқ қилмайди. Унда рўй берадиган аномал ўзгаришлар эмбриологик табақалашувлар даврига тўғри келади. Шунга ўхшаш натижалар буғдой ва арпани, сули ва тариқни турлар ва туркумлараро ҳамда ғўза ва тамакини реципрок чатиштиришда, ерёнғоқ, каноп, ошқовоқ каби экинларнинг турли навларини дурагайлашда кузатилган. Бундай тарздаги чатиштиришларда дурагай муртаклар жадал ўсади ва шарсимон ёки ноксимон кўринишни ҳосил қилади. Кейинчалик одатда муртакда табақалашув рўй бермайди. Бундай муртакларнинг ҳужайралари кучли вакуоллашган бўлиб кейин дегенерациялашади. Улар дурагай бўлмаган муртаклардан фарқланиб, тиниқ бўялган таначалар

ҳужайраларидагина бўлади. Рибонуклеопротеидлардан иборат эргастик таналарнинг бундай қайта тақсимланиши муртакда метаболик жараёнларнинг бузилганлигидан далолат беради. Чатиштиришнинг баъзи ҳолларида органогенез рўй беради. Бу даврда ҳам аномал ўзгаришлар кузатилиши мумкин. Бошоқли экинлардаги органогенез даврида кўп ҳолларда муртакнинг қалқонида икки паллали ўсимликларда уруғпаллаларда аномал ўзгаришлар рўй беради. Бошоқдошларнинг муртагидаги қалқонни нуқсонлиги шунингдек, сўрувчи эпителийнинг тўлиқ ривожланмай қолишида кузатилади. Икки паллали ўсимликларнинг муртаклари қиёслангандагига нисбатан уруғпалла баргларини меъёридан ортиқча узунасига ўсиб кетиши ёки аксинча, улардан биттаси тўла ривожланмай қолиши ассиметрик тузилишли муртакнинг ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Муртак ривожланишидаги бундай аномал ўзгаришлар каноп, ғўза ўсимликларининг турли турларини чатиштиришда ҳам рўй беради. Дурагай эндоспермни юзага келишидаги аномал ўзгаришлар, муртакдаги каби ривожланишини дастлабки даврида кўзга ташланади ва у онтогенезнинг барча даврларида намоён бўлади. Масалан, тамаки ўсимлигининг ҳар хил турларини шунингдек, арпани сули билан чатиштирилганда эндоспермнинг бирламчи ядроси бўлинмайди ёки ниҳоясига етмаган митоз бўлинишлар содир бўлади. Эндоспермнинг бир- икки ядроли даврида ривожланиш тўхтайди. Дурагай эндоспермни ривожланиши дурагай бўлмаган эндоспермни ривожланишидан сезиларли даражада орқада қолади. Масалан, арпани сули билан чатиштирилганда бир ёки икки кундан кейин бир қатор муртак халталарда иккита ёки учта ядро ҳосил бўлади. Арпа ўсимлиги чанглатилганидан бир кун кейин эндоспермда 32 та ядро бўлади, икки кун ўтгач ҳужайра юзага келади. Ядроли эндоспермдаги аномал ўзгаришлар аввало митоз жараёнини меъёрида рўй бермай унинг ўрнига эндомитоз ёки амитозни рўй бериши, митозни якунига етмаслиги билан ифодаланади. Шу билан бирга кўп

ядрочали катта ядронинг ҳосил бўлиши, кўп қутбли бўлиниш урчуқларини ҳосил бўлиши, хромосомаларни қутбларга тортилиши, хромосомаларнинг бир хил миқдорда бўлмаслиги, шунингдек эндосперм ядроларини ўзаро қўшилиши кузатилади. Бунинг натижасида эндосперм ядроси хромасома тўпламининг ортиши, шакли ва катталикларида фарқ кузатилади (расм). Гигант катта ядро билан бирга микроядролар ҳам ҳосил бўлади. Юмалоқ ёки овал шаклдаги ядролар билан бир қаторда гантелсимон, тармоқланган, анча чўзилган кўринишлардаги ядролар ҳосил бўлиши буғдойни сули билан, буғдойни арпа билан ва шунга яқин бошқа турлар билан чатиштириш натижасида рўй беради (расм). расм. Арпа ва сўли гибрид эндоспермдаги ядроларнинг фақланиши. а,б,к - гигант ядролар, г,д - йирик чўзиқ ядролар, ж - гантелсимон ядро, в,е,и- микроядро, з - ядролар орасида кўприклар ҳосил бўлиши. Турли комбинациядаги олиб борилган чатиштиришлар натижсида аномал ядроларнинг ҳосил бўлиши билан параллел равишда эндосперм ҳужайраларида тўсиқ, деворни ҳосил бўлишининг кечикиши баъзан қисман ёки бутунлай ҳосил бўлмаслик каби ҳолатлар узоқ дурагайлашда кенг тарқалган. Ҳужайрадаги кўндаланг девор тўла ҳосил бўлмаган ҳолларда уни юзага келиши тартибли тарзда бўлмайди. Бунинг натижасида алоҳида катта

ҳужайралар, уларда кўплаб ядролар ҳосил бўлади. Ҳужайрали эндоспермни ҳосил бўлиши дурагай уруғларни тўла қимматли тўқимани ташқи, периферик қисмларида табақалашувлар ҳамда унда заҳира озиқ моддаларни тўпланиши билан боғлиқ бўлади. Ғалладошларнинг донида алейрон қаватни ҳосил бўлишидаги аномал ўзгаришлар натижасида алоҳида ҳужайралар гуруҳи ҳосил бўлиши ёки бутунлай ҳосил бўлмаслиги мумкин. Алейрон қаватни табақалашуви рўй берса, унинг топографияси яъни кўриниши анча ўзгаради ва у муртак ҳамда эндосперм оралиғида жойлашади. Бундай ҳолат меъёр ҳолатида ҳеч қачон кузатилмайди. Дурагай ядроли эндоспермнинг ҳужайрали босқичидаги иккинчи фарқловчи белги бу – заҳира озиқ моддаларнинг йўқлигидир. Уруғда эндосперм ҳосил бўлишининг бузилиши ёки озиқ моддалар тўпланмаслиги натижасида тўлиқ ривожланган пуч уруғлар ҳосил бўлади. Ўсимликларни узоқ формаларини чатиштиришда, эндоспермни ҳужайрали типидаги ривожланишида, унинг ҳосил бўлиш даврида ҳам аномал ўзгаришлар кузатилган. Бунда турли тўпламдаги ядроларни юзага келиши ва ҳужайраларнинг орасидаги кўндаланг тўсиқни пайдо бўлишидаги ўзгаришлар туфайли кўп ядролилик ҳосил бўлади (расм). Ҳужайраларнинг сони, уларнинг ўлчамлари одатда дурагай эндоспермда дурагай бўлмаган ҳолатдагига нисбатан кичиклиги билан фарқ қилади. Уруғнинг шаклланиш даврида дурагай эндоспермдаги майда ҳужайралар бирбиридан узоқлашади, улардаги ядро парчаланиб дегенерация бошланади. Тамаки ўсимлигининг турлараро дурагайлашда, уруғланиш жараёнида рўй берадиган ўзгаришлар дурагай эндоспермни ривожланиши билан узвий алоқадорлиги бор. Спермийни марказий ядроларнинг фақат биттаси билан қўшилиши, эндоспермни кейинги ривожланишида сезиларли аномал ўзгаришлар рўй беради. Уруғланган ва уруғланмаган марказий ядро бир пайтда бўлина бошлайди. Бунинг натижасида диплоид ва гаплоид ядроли эндосперм ҳосил бўлади. Агар бу ядроларнинг бўлиниши цитокинез орқали рўй берса, унда кўп ҳужайрали мозаик эндосперм ҳосил бўлади. Дурагай

эндоспермни кўп қисмини диплоид ядроли катта ҳужайралар, оз қисмини гаплоид ядроли анча майда ҳужайралар эгаллайди. Дурагай эндоспермни ҳосил бўлишида ҳужайралар орасидаги деворларни пайдо бўлиш даврида ҳам аномал ўзгаришлар натижасида муртак халтанинг маълум жойларидагина ҳужайралар ҳосил бўлиб, бошқа жойларида эса кўндаланг тўсиқлар пайдо бўлмайди. Натижада муртак халтанинг бу жойида гаплоид ядроли бўлади. Уруғнинг етилиш даврида “целлюляр-нуклеар” эндоспермда дегенерация юзага келади. Дурагай эндосперм ривожланишида митоз бўлинишдаги цитокинезни секин рўй бериши натижасида кўп ядроли ҳужайралар ва ценоцит тузилмаларнинг пайдо бўлиши, шунингдек ҳужайралардан иборат қаватни табақалашуви ва заҳира озиқ моддаларнинг тўпланиш жараёнларини анча секинлашуви билан намоён бўлади. Чатиштиришда турлараро мос келмаслик муртак ва эндоспермдаги патологик ўзгаришлар билангина эмас у гинецейнинг соматик тўқималарига ҳам таъсир қилиши кузатилган. Бунда уруғкуртак қоплағичларининг ички эпидермаси ҳам ўзига хос ўзгаришларга учрайди. Бўлинишлар туфайли ва ҳужайраларининг катталашиши ҳисобига эндотелийнинг ёйилиб кетиши биринчи марта бангидевона ўсимликларини турлараро чатиштириш даврида тавсифланган. Эндителийни ёйилиб кетиши ҳозирги кунда гулхайридошлар, канопдошлар, дуккакдошлар томатдошлар ва бошқа бир қатор оила ўсимликларининг узоқ формаларини чатиштирилганда кузатилган. Ўсимликни авлод ҳосил қилишида жинсий кўпайишнинг аҳамияти беқиёс. Айнан у тўлиқ, тўла қимматли уруғни ҳосил қилишида муҳим роль ўйнайди. Ўсимлик томонидан қанчалик кам озиқ моддалар ўзлаштирилса, дурагайларнинг ривожланишини эмбрионал босқичидаги дегенерацияси шунчалик кўп бўлади. Шу сабабли эволюция жараёнида турлар, туркумларда ҳосил бўлган тўла етилмаган уруғ ва донлар уруғланиш натижасида ҳосил бўлган бўлса ҳам ҳаётчанглиги кам бўлади.

Шундай қилиб, шуни таъкидлаш зарурки, дурагай уруғларни ривожланиш даврида уни асоси бўлиб ирсий сабаблар ётади. Бу жараёнларни рўй бериши ҳақида мутахассисларнинг мунозараларига асосий сабаб эмбриологик ва физиологик ва биокимёвий тадқиқотларни хилма- хиллигидир. Бу илмий тадқиқотлар натижасида олинган маълумотлар, дурагай уруғларни шаклланиш босқичларида мос келмасликни олдини олиш бўйича услубларни белгилашни тақазо этади. Бундан ташқари бу илмий- тадқиқотлар хулосаларни асослашга яъни муайян чатиштиришларда мос келмасликни бартараф этишга йўналтирилган усуллардан фойдаланиш ва ундан қатъий тарздаги табақалашувларни амалга оширишда қўллашни талаб этади. Мос келмасликни бартараф этишда физиологик усуллар, қисман мос келадиган турларни чатиштиришда ирсий, генетик усуллардан эса узоқ турларни дурагайлашда фойдаланиш самара беради. Тўлиқ, тўла қимматли дурагай уруғлар олишнинг бир қатор услублари бор. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир: ажратиб олинган дурагай муртакларни сунъий озиқ муҳитида ўстириш; бир ўсимликнинг муртагини иккинчи ўсимликнинг эндоспермига ўтказиш; чатиштириладиган ўсимликларда олдиндан пайвандлашни таъминлаш; чатиштириладиган она ўсимликка физиологик фаол моддалар билан таъсир этиш ва бошқалар. Баён қилинган усулларнинг энг самаралиси ажратиб олинган муртакларни in vitro усулида ўстиришдир. Муртакни ривожланишини турли даврларида ажратиб олиш ва сунъий озиқ муҳитида ўстириш билан буғдой, арпа, шоли, дуккакли ва таматдошлар оиласига мансуб ўсимликларнинг айрим турларини дурагайлари олинган. Шуниси муҳимки, бундай тажрибалар олиб борилиши, эмбриологик текширувчилар натижалари асосида дурагай ва дурагай бўлмаган муртакларни дастлабки даврларидаги ўхшашлик ва фарқларни қиёслаш имконини беради. Етилмаган дурагай уруғларни in vitro усули билан ўстирилганда илгари маълум бўлмаган уруғлар олинган.

Шундай қилиб, эмбриологик тадқиқотларда олинган маълумотлар мавжуд услубларни қўллашда баҳолаш, мос келмасликни бартараф этиб, сифатли уруғлар олишда қўлланилади. ДУРАГАЙ ЎСИМЛИКЛАР Узоқ формаларни чатиштириш натижасида олинган дурагайлар ўсимликларнинг янги навларини яратишда қимматли дастлабки материал бўлиб, хизмат қилади. Дурагай ўсимликлар ўзларининг ёввойи формаларидан фарқли ўлароқ, касаллик ва зараркунандаларга чидамли шунингдек, атрофмуҳитнинг ноқулай шароитларига бардош бериш хусусиятларига эга бўлади. Селекцияда дурагай ўсимликлардан фойдаланишда муртак ривожланишини дастлабки даврларида қуриб қолиши, ҳосилдорлигини камлиги ёки дурагайларнинг тўла бепуштлиги яъни уруғ ва мева бермаслиги каби бир қатор қийинчиликлар мавжуд. Ҳозирги пайтда ҳужайра ва тўқималарни сунъий озиқда, лаборатория шароитида ўстириб каллус ҳужайра ва ривожланишнинг дастлабки даврида қуриб қолаётган дурагай ниҳоллардан регенерант яъни қайта тикланадиган ўсимликларни олиш орқали ана шу қийинчиликлар бартараф этилмоқда. Юқоридаги қийинчиликни бартараф этиш учун кўп меҳнат талаб этилади. Маълумки, дурагайлардаги ҳосилдорликни камлиги кўп ҳолларда мейоз бўлиниш жараёнларида рўй берадиган аномал ўзгаришлар билан боғлиқ. Мейоздаги ўзгаришларнинг салмоғига қараб чатиштирилаётган турлар ҳақида фикр билдириш мумкин. Чатиштирилаётган турлар филогенетик жиҳатидан қанчалик узоқ бўлса, дурагайлардаги мейоз жараёни шунчалик меъёридан кўпроқ оғушлар билан рўй беради. Мутахассисларнинг кейинги тадқиқотларидан маълумки, мейоз жараёнида рўй берадиган аномалиялар билан дурагайлардаги ҳосилдорликни камлиги орасидаги корреляция ҳар доим ҳам рўй беравермайди.

Бепуштликка олиб келадиган баъзи ҳолатлардаги ўзгаришлар ривожланишнинг кейинги босқичларида яъни чанг доналарининг ва муртак халтани ҳосил бўлиш даври, муртак ва эндоспермни пайдо бўлишида рўй беради. Бепуштлик, мева уруғларни ҳосил бўлмаслигини бартараф этишда бепушт дурагайлардаги храмосомалар сонини икки карра ошириб амфидиплоидлар олиш; дурагайларни ота-оналарининг биттаси билан чатиштириш; дурагайни учинчи тур ўсимлик билан чатиштириш каби айрим усуллардан фойдаланилади. Серҳосил ўсимликларнинг сонини кўпайтириш учун дурагайларнинг авлодлари ичида учраб қоладиган юқори ҳосилдорлиги юқори тупларни танлаш ва уларни кўпайтириш лозим. Бепушт дурагайларни вегетатив йўл билан кўпайтириш орқали сақлаб қолиш мумкин. Шу тарзда олинган бепушт дурагайларни кўпайтириш учун ҳужайра ва тўқима in vitro усулида сунъий озиқда кўпайтирилади. Бундай ҳолда дурагай ўсимликнинг поясидан каллус тўқима олинади ва унда куртак ҳосил бўлиши таъминланади. Бу куртакдан ўсимлик юзага келади ёки дурагай ўсимликда ҳосил бўлган куртакни ажратиб олиб сунъий озиқ муҳитда ўстирилади. Шу усулда уч, тўрт ой ичида битта ўсимликдан мингдан ортиқ клон материал олиш мумкин. Вегетатив бепушт ўсимликни кўпайтириш бўйича ишларни амфидиплоид даражасида етказиб бепуштликни бартараф этилади. Бироқ олинган амфидиплоидларнинг ҳосилдорлиги кам бўлади, бу албатта уларда рўй берадиган мейоз бўлинишдаги аномал ўзгаришларнинг таъсирида содир бўлади. Шунинг учун узоқ дурагайлардаги бепуштликни бартараф этишда гаплоидлик, полиплоидия ва мутант формалар олиш муҳим вазифалардан ҳисобланади.

ЦИТОЭМБРИОЛОГИЯНИНГ ГЕНЕТИКА ВА СЕЛЕКЦИЯДАГИ АҲАМИЯТИ Гаметогенез, чангланиш ва уруғланиш, эмбриогенез, уруғ ва мевани ривожланишидаги ўзига хос қонуниятларни тадқиқотчилар ўрганиши натижасида бу жараёнлардаги ўзгаришларни рўй беришини аниқлаш мақсадида тажрибалар ўтказилган. Чангланишни сунъий равишда амалга ошириб, тўла қимматли сара уруғларни олиш борасидаги биринчи уринишлар қадим замонлардан бошланган. Кейинчалик экспериментал тадқиқотларнинг кўлами кенгайган. XVIII асрнинг иккинчи ярмига келиб биринчи марта узоқ дурагайлашнинг назарий томонлари ҳақида фикрлар пайдо бўла бошлаган. Ҳозирги кунга келиб, уруғланиш жараёнида чанг донасининг униши ва унинг ўсиши, уруғланиш жараёни, узоқ дурагайлашда муртак ва эндоспермни риожланиши ҳолатлари ҳақида кенг қамровли маълумотлар тўпланган. Бу тарқоқ материаллар бир қатор монографиялар ва катта ҳажмдаги ишларда умумлаштириб жамланган. Бу ишлар ўсимликлардан дурагайларни олишда узоқ формаларни чатиштиришда рўй бериб турадиган мос келмасликларни олдини олиш мақсадида тажрибаларни қўйиб ўрганишда асос бўлиб хизмат қилади. Генетик-селекция ишларини йўлга қўйишда қимматли хусусиятларга эга бўлган буғдой, маккажўхори, шоли, арпа, қанд лавлаги, ғўза, мевали ва мевали цитрус каби қишлоқ хўжалик ўсимликларини Мадилевский ва бошқа БейлисВыривая, Зайковская ва бошқалар, Поддубная Арнольди, Батыгина, Чеботар, Банникова шунингдек ўзбекистонлик таниқли эмбриолог олима Руми (1974) батафсил ўрганиб катта ҳисса қўшдилар. Эмбриологик тадқиқотларнинг кўпчилигида гаметаларнинг ривожланиши, чанг донасининг униши, ўсиши, чангланиш ва уруғланиш, муртак ва эндоспермни шаклланишига ташқи муҳитнинг ноқулай таъсирлари генератив органлардаги эмбриологик жараёнларга салбий таъсир кўрсатади,

пировард натижада ҳосилни камайишига ва аксинча, табий шароитни қулай келиши юқори ҳосил имконини беради. Шундай қилиб, гулли ўсимликлар цитоэмбриологиясининг олдида турган асосий масалаларни хал этишда ва генетика ва селекция ишларини йўлга қўйишда қуйидагиларни ҳисобга олиш зарур: тадқиқот олиб борилаётган тажриба ишларини табиий тарзда рўй беришидан ўзгартириш мумкин бўлган шароитларни яратиш; эмбриологик ривожланишида аномал ўзгаришларга сабаб бўладиган ташқи ва ички ноқулай омиллар таьсирини ўрганиш; ривожланишнинг табиий жараёни бузилган тақдирда уни асл ҳолига келтириш шароитларини яратиш. Олинган маълумотлардан ўрганилаётган жараёнларни мақсадга йўналтирилган ҳолга мос келмаслик ва бепуштликни олдини олиш, хўжалик жиҳатидан қимматли, хусусиятли навларни олишда фойдаланилади. ЦИТОЭМБРИОЛОГИЯНИНГ АМАЛИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ Гулли ўсимликлар цитоэмбриологияси соҳасида олинган маълумотлар эмбриологияни фан сифатида тараққий этишидагина эмас, бошқа фан тармоқлари систематика, генетика ва селекциянинг ривожланиши учун ҳам муҳим ҳисобланади. XIX асрнинг ўрталаридаёқ эмбриологик белгилардан ўсимликларнинг систематикасида фойдаланиш мумкинлиги ҳақида дастлабки фикрлар билдирилган. ХХ асрнинг бошларига келиб, чангдон, оталик ва оналик гаметофитлар, муртак ва эндоспермнинг тузилиши ва тараққий этиши ҳақида кўплаб маълумотлар тўпланган. Бунинг асосида эмбриологик хусусиятлардан ўрганилаётган ўсимликларнинг тур, туркум, оилалар орасидаги қариндошлик алоқаларини аниқлаш имкониятлари пайдо бўлди. Ҳозирги кунга келиб, эмбриологик белгилар ўсимликлар систематикаси ва филогениясида катта аҳамиятга эга. XIX асрда амалга оширилган дурагайлаш бўйича олиб борилган тажрибалар ХХ асрга келиб кўлами кенгайди. Эмбриология бўйича олинган

илмий тадқиқотларнинг натижалари генетика ва селекцияда муҳим ва зарурлиги кўрсатиб ўтилди. Ўсимликлар цитоэмбриологиясига экспрементал тадқиқотларни тадбиқ этилиши бу маълумотлардан янада кенгроқ фойдаланиш имкониятлари яратилди. Бугунга келиб генетика-селекция ишларини йўлга қўйишда базавий маълумотлар бўлиб қолди. Ботаникада сохасида қиёсий-эмбриологик тадқиқотларни тадқиқ этишнинг асосчиси Ф.Гофмейстер йўсиннамолар, қирққулоқнамолар ва очиқ уруғли ўсимликларнинг индивидуал ривожланиши юксак ўсимликлардаги каби генетик умумийликка эгалигини аниқлади. Э.Страсбургер 1878), И.Н.Гарожанкин (1880), С.Г.Навашин (1951) А.Л.Тахтаджян(1966-1970), Хохлов С. С. (1970) В. А. Поддубная-Арнолди (1976), Е. Л. Кордюм Г. И., Глущенко (1976), Н. С. Беляева (1977) лар юксак ўсимликларнинг турли бўлимлари, оила, туркум ва турларнинг филогенияси ва эволюциясига доир қиёсий эмбриологик тадқиқот ишларини олиб бордилар. Бир қатор монографиялар ва таҳлилий ишларда эмбриологиянинг қиёсий маълумотлари ўсимликлар систематикаси, филогенеясига доир масалаларни ҳал этишда муҳим аҳамият касб этган. Бу борада республикамизнинг эмбриологик олимлари Ж. Ю. Турсунов (1988), К. Каршибаев (2001), О. А. Ашурметов, Х. К. Қаршибоев (2002), В. П. Печеницын (2008) ҳам ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшганлар. Олинган кўплаб маълумотлар шуни кўрсатадики, чангдон девори, унинг тузилиши, хусусан тапетум қавати, тетрада, микроспораларнинг ҳосил бўлишининг хусусияти, оталик гаметофити, уруғкуртак, оналик археспорияси, онали к гаметофити, чанг найини уруғчи устунчасидан ўтиш типлари, уруғланиш, муртак ва эндоспермнинг ривожланиши таксономик аҳмиятга эга. Эмбриологик белгиларнинг мажмуини К.Шнарф “Эмбриологик диограмма” деб атаган ва ўсимликларнинг систематикаси ва филогениясида ҳисобга олиниши зарурлиги инобатга олинган. Биз юқорида келтирган эмбриологик белгиларни тадқиқ этиб ўрганишда қайсиларни бирламчипримитив, қайсилари иккиламчи-прогрессив тузилишда эканлигини

аниқлаш муҳим ҳисобланади. Буни аниқлашда у ёки бу белги иккинчисини бошқа нуқтаи назардан бутунлай қарама-қарши бўлиб, чиқиши мумкин. Бу, масалан, чангдон деворининг тапетум қавати типлари, эндоспермни ўзига хос ривожланиши ва микроспораларни ҳосил бўлишини қиёслаганда намоён бўлади. Шунга қарамай, бошқа эмбриологик белгиларнинг аҳамиятида эмбриолог олимларнинг орасида якдил фикр бор. Гулли ўсимликларнинг барча эмбриологик белгилари қиёслаганда оналик гаметофит ва уруғланиш диққатга сазовор ҳисобланади. Кўпчилик мутахассисларнинг эътироф этишларича айнан шу белгилар гулли ўсимликларнинг келиб чиқишини монофилитик характердалигини белгилайдиган тасаввур ҳосил қилади. Оналик гаметофитининг келиб чиқиши гулли ўсимликларнинг келиб чиқиши билан узвий боғлиқ бўлиб, унинг келиб чиқиши ҳақида бир қатор назариялар мавжуд. Бу ғоялардан баъзи бирлари, гулли ўсимликларнинг муртак халтаси очиқ уруғлиларнинг оналик гаметофитини гамологи деб ҳисоблайди. Гулли ўсимликларда муртак халтани келиб чиқиши эмбриологларнинг орасида кенг тарқалиб тан олинган ғоялардан бири архегониал ғоя ҳисобланиб, бу ғоя ХХ асрнинг бошларида илгари сурилган бўлса ҳам ҳозиргача мутахассисларнинг фикрини ўзига тортиб келади. Бу ғояга кўра гулли ўсимликларнинг саккиз ядроли муртак халтаси иккита архегоний типи саговниклар ёки нинабарглилардагидай биттаси юқорида иккинчиси пастки қисмида жойлашади. Тухум ҳужайра, иккита синергидлар ва юқориги марказий ядро тухум ҳужайрага, иккита бўйин ҳужайрага ва юқорига архегонийнинг қорин канал ҳужайраси ядросига мос келади. Учта антиподлар ва қуйи марказий ядро, тухум ҳужайрага иккита бўйин ҳужайра ва архегонийнинг қуйи қорин томонидаги ядросига мос келади. Гулли ўсимликлардаги Polygonum-тип муртак халта бу ғояга кўра бирламчи, примитив ҳисобланиб қолган барча типлар- 16 ва 4 ядролилар - иккиламчи ҳосила ҳисобланади ва улар архегонийларнинг сони билан

фарқланади. 16 ядроли муртак халтада тўртта архегоний бўлган ҳолда, 4 ядроли муртак халтада битта архегоний мавжудлигини мулоҳаза қилиб, гулли ўсимликлар очиқ уруғли ўсимликлардан келиб чиққан деган хулосага келиш мумкин. Гулли ўсимликларда муртак халтани келиб чиқишидаги Гнет назариясига кўра, у очиқ уруғли ўсимликларнинг оналик гаметофитига мос деган хулосага келиш мумкин. Унга кўра, Gnetum туркумига мансуб ўсимликларда муртак халтанинг тузилиши ва ривожланиш типи гулли ўсимликлардаги муртак халтанинг ривожланиш типига мос, ўхшаш бўлиб, муртак халтани юқори қисмидаги ҳамма ҳужайралар тенг қийматли ва уларнинг ҳар бири ривожланиб, муртакни ҳосил қилиши мумкин. Гулли ўсимликлар ва Gnetum туркумининг турлари: 1) муртак халтанинг моно-, би- ва тетраспорали бўлиши, 2) муртак халтадаги ядроларнинг сони камайиб бориши, бу ҳолат гулли ўсимликларда яққолроқ намоён бўлиши, 3) архегонийнинг йўқлиги, 4) озиқ тўқима – эндоспермни ривожланиши уруғланиш рўй бергунча тўхтаб туриши, унинг ривожланишига ядроларнинг қўшилиши туртки бўлиши, характерли ўхшаш белгилар ҳисобланади. Муртак халтанинг архегониал ва Гнет назария асосида келиб чиқишини айрим мутахассислар танқид қилишган. Уларнинг фикрича, Гнет назарияси орқали гулли ўсимликлар муртак халтасидаги синергидларни мавжудлиги ва уруғланишдан кейин эндосперм ҳосил бўлишини изоҳлай олмаслиги шунингдек муртак халта типларининг тузилиши ва келиб чиқишидаги оғишларни тушунтира олмаслигидир. Муртак халтани келиб чиқиши ҳақида Е.Н.Герасимова-Навашина оригинал назарияни таклиф этган. Унинг назарияси кўра, муртак халта ва қўш уруғланишнинг келиб чиқиши асосида ҳужайра фаолиятида умумий қонуниятлар ҳосил бўлиб, бу қонуниятлар натижасида моддалар алмашинувининг махсус ихтисослашиши таъсирида гулли ўсимликлар генератив органларининг онтогенезини тарихий тараққиёт натижасидаги ривожланишининг таъсирида рўй берган. Бу назарияга мувофиқ, гулли

ўсимликлар гаметофити тарихий тараққиёт даврида ривожланиш даврининг қисқарганлиги туфайли архегонийдан ажралиб қолган, деб ҳисобланади. Я.С.Модилевскийнинг (1953) фикрича, моно-, би- ва тетраспорали муртак халталарнинг келиб чиқиши умумий характерга эга. Уларни юзага келиши ва пайдо бўлиш вақтлари фарқ қилса ҳам, улар умумий типнинг тенг қимматли вариантлари бўлиб ҳисобланади. Бу фикр бир оилага мансуб туркум ўсимликлар ёки ҳатто айнан битта турга мансуб уруғкуртакларда ҳам моно-, би- ва тетраспорали муртак халталар учрайди. Бу назарияга кўра, муртак халталарнинг типлари бир хил филогенетик аҳамиятга эга эмас. Муртак халтанинг Polygonum типи асосий, бирламчи деб қаралиб, муртак халтанинг ривожланиши борасидаги бошқа типлар иккиламчи, ҳосила, ва улар муртак халта асосий типининг вариантлари деб қаралади. Гулли ўсимликлардаги муртак халта эволюция жараёнида узоқ йиллар давомида бир қатор ўзгаришларга учраган ва янги белгиларни ҳосил қилган. Шунинг учун муртак халта ва қўш уруғланиш сифат жиҳатидан эволюция жараёнида фақат гулли ўсимликлардагина ўзига хос хусусиятли фарқлар юзага келган. Унинг гомологи бошқа гуруҳ ўсимликларда шу жумладан, очиқ уруғлиларда ҳам ҳозирча топилгани йўқ. Эволюция жараёнида гулли ўсимликлардаги онтогенез шу даражада қисқардики, бу даврда архегонийларнинг ҳосил бўлиш имконияти қолмади. Гулли ўсимликларнинг қадимги аждодлари зич тўқимали ўсимтани ўта редукцияланганлиги сабабли архегоний ҳосил бўладиган хусусиятни йўқотган бўлиши керак. Шундай қилиб, муртак халта ва қўшуруғланишнинг келиб чиқиши ҳақида кўплаб ғоя ва назариялар мавжуд бўлсада, бу масала тўла ҳал бўлган деб бўлмайди. Етарли даражада ҳал қилиш учун қиёсий эмбриология соҳасидаги маълумотларни ҳамда қазилма ҳолдаги, қадимий геологик даврда ривожланган ўсимликлар ҳақида маълумотларни етарли даражада эмаслиги деб кўплаб мутахассис тадқиқотчилар фикр билдирадилар.

Гулли ўсимликларда оталик гаметофитни келиб чиқиши ҳақидаги масала кўплаб илмий мақола ва ахборотлар, таниқли мутахассисларнинг турли илмий анжуманлардаги маърузаларида муҳокамалар қилинган. Баъзи бир тадқиқотчиларнинг фикрларига кўра, гулли ўсимликлар ва очиқ уруғли ўсимликларнинг оталик гаметофитлари орасидаги ўхшашликни ўрганиш қийинчилик туғдирмайди. Гулли ўсимликларда оталик гаметофити кучли даражада редукцияланган бўлиб, ўсимтасиз битта антеридий ва иккита спермийдан иборат бўлиб қолган. Очиқ уруғли ўсимликларнинг юксак даражада тузилган турларида ўсимта 1-3 та ҳужайрадан иборат ҳолос. Шуни ҳисобга олган ҳолда, гулли ўсимликларнинг оталик гаметофити очиқ уруғлиларнинг қайсидир қадимги аждодини оталик гаметофитидан проталиал ҳужайраларни соддалашуви ва редукцияланиши натижасида юзага келган, деб ҳисоблашади. Бошқа бир гуруҳ тадқиқотчилар ёпиқ уруғли ўсимлар оталик гаметофитнинг вегетатив ҳужайрасини ҳужайра ўсимтаси каби, генератив ҳужайрани эса кучли редукцияланган антеридий деб қарашади. Алтернатив нуқтаи назар ҳам борки, унга кўра гулли ўсимликларнинг оталик гаметофити ўта кучли даражада редукцияланганки, унинг натижасида антередий бутунлай ҳосил бўлмай қолган. Бу юқорида қайд этилган қимматга эга бўлган бир қатор белгилардан ташқари бошқа бир қатор эмбриологик белгиларга қуйдагиларни: микроспорангий деворини шаклланиш типлари ва тетрада микроспорларанинг ҳосил бўлиши; оталик гаметофитнинг типлари; уруғкуртак ва оналик археспорий типлари; эмбриогенез ва эндоспермиогенез типлари ва бошқа айрим белгиларни кўрсатиш мумкин. Эмбриологик белгиларнинг таҳилига доир кўплаб илмий ишлар мавжуд, шунга қарамай бу тадқиқотлар филогенетик баҳолаш масаласи мунозаралигича қолмоқда. Масалан, илмий адабиётларда келтирилган маълумотларга кўра, тетрада микроспораларнинг ҳосил бўлиш типлари, уруғкуртакнинг иккита типидан қайси бир примитивлиги, уруғкуртак ва унинг интегументларини келиб

чиқиши ва табиати, нуклеар ёки целлюляр эндоспермларнинг филогениясида қайси бири примитив, ёки прогрессив эканлиги, ҳозирги вақтда ҳам бир- бирини инкор этадиган ғоя ҳисобланади. Эмбриологик белгиларнинг жуда кўпчиликларига филогенетик баҳо беришда мутахассисларнинг орасида дунёқарашлар борасида анчагина келишилмовчиликлар бўлса ҳам, ҳозирги пайтга келиб ёпиқ уруғли ўсимликларнинг эволюциясидаги эмбриологик белгиларни филогенетик баҳолашда умумий тенденция мавжуд. Бу ҳақдаги маълумотлар В.А.Поддуная-Арнольди асарида жамланган. Юксак ўсимликларнинг эволциясида гаметофитни доимий редукцияланиши ва спорофитни тараққий этиб бориши билан рўй берган, деб ҳисобланади. Уруғкуртак типлари, гаметофитлар ва эндоспермнинг кучли даражада ривожланганлиги, ҳужайраларни кўп марта бўлинишининг рўй бериши, узоқ муддат давомида ривожланиши экологик омилларга яхши мослашмаганлиги бирламчи-примитив белги ҳисобланади. Турли тадқиқотчи мутахассисларнинг маълумотларига мувофиқ: икки интигументли крассинуцеллятли тўғри уруғкуртак, кучли ривожланган нуцеллус, ўровчи ҳужайралар, кўп ҳужайрали урғочи археспорий, Polygonum – тип муртак халта, порогамия, тугунчада кўп сонли уруғкуртаклар, гаусторийларнинг йўқлиги, эндоспермли уруғ ва айниқса периспермли, такомиллашмаган муртак, икки ҳужайрали чанг донаси, апомиксиснинг рўй бермаслиги ва шу кабилар бирламчи, примитив белгилар ҳисобланди. Аксинча, бир интигументли тенуинуцелятли тескари уруғкуртак, яхши ривожланмаган нуцеллус,қопловчи ҳужайраларнинг йўқлиги, бир ҳужайрали археспорий, турли муртак халталарнинг меъёрда эмаслиги, турли типдаги гаусторийларнинг мавжудлиги, уруғчи тугунчасида уруғкуртаклар сонининг озлиги, эндосперм ва периспермсиз уруғнинг бўлиши, муртакни эгилганлиги, юмалоқлиги, яхши такомиллашганлиги, чанг донасини уч ҳужайрадан иборатлиги, апомиксисни мавжудлиги ва шу каби бир қатор белгилар ик к иламчи прогрессив белги ҳисобланади.

Турли эмбриологик белгиларнинг маълум йўналишдаги эволюцияси улардаги соддалашувлар тез, қисқа вақтда ривожланишни ҳамда муҳит шароитларига яхши мослашишлар имкониятини берган. Шундай қилиб, биз юқорида баён қилган эмбриологик белгилар систематик ва филогенетик алоқаларни белгилашда муҳим белги бўлиб ҳисобланади. Шу билан бир вақтда эмбриологик белгиларнинг таксономик аҳамияти мутлоқ абсолют эмас. Систематика ва филогенияга алоқадор масалаларни ҳал этишда эмбриологик белгилардан фойдаланишда бир оз чекланишлар ҳам мавжуд. Эмбриологик белгиларни қўллашдаги чеклашлар у ёки бу содда примитив ёки истиқболли белги деб баҳолашда кўплаб мунозарали саволлар пайдо бўлади. Эмбриологик ва морфологик белгиларнинг эволюциясига мувофиқ ривожланишни йўқлиги ҳам муҳим томонлардан ҳисобланади. Муайян гуруҳ ўсимликларнинг ичида ёки битта турга мансуб ўсимликларда бир пайтнинг ўзида ҳам примитив ҳам прогрессив белгилар бўлади. Бундан ташқари морфологик белгилари примитив бўлган гулли ўсимликларда прогрессив белгиларнинг учраши ёки буни бутунлай акс ҳолати бўлиши мумкин. Шундай қилиб, битта эмбриологик белгини тузилиши ва ривожланишига қараб, турли гуруҳ ўсимликлар орасидаги қариндошлик алоқалари ҳақида фикр юритиш, мулоҳазалар қилиш мумкин эмас. Эмбриологик белгиларнинг бир қанчаси бошқа белгилар билан олинганда таксономик бирликлар орасидаги систематик ва филогенетик алоқаларнинг ишончли белгиси, критерийси бўлиши мумкин. Шунга қарамай, қиёсий эмбриологиянинг маълумотлари систематиклар учун муҳим бўлиб ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Табиатни муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланишнинг экологик, ижтимоий иқтисодий ва сиёсий жиҳатлари

Ўсимликшунослик ва дончилик – қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий тармоғи

Тирик организмларнинг ўзига хос хусусиятлари

Ўсимликлар эмбрологияси фанининг предмети, методлари ва аҳамияти

Тўқималар Тукималар