Ўсимликлар эмбрологияси фанининг предмети, методлари ва аҳамияти - Ботаника - Рефераты

Ўсимликлар эмбрологияси фанининг предмети, методлари ва аҳамияти

Загружено в:

01.05.2023

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Ўсимликлар эмбрологияси фанининг предмети, методлари ва аҳамияти Режа: 1. Умумий эмбриология 2. Хусусий цитоэмбриология 3. Қиёсий цитоэмбриология 4. Қишлоқ хўжалик цитоэмбриология 5. Ўсимликлар цитоэмбриологиясини бошқа фанлар билан алоқадорлиги

Ёпиқ уруғли ўсимликларни ўрганишда эмбриология ва цитология тармоқлари бир-бири билан шу қадар боғланиб кетганки энди бу тармоқларни умумлаштириб цитоэмбриология деб айтиш мумкин. Шунинг учун ушбу қўлланма ўсимликлар цитоэмбриологияси деб номланган. Гулли ўсимликлар цитоэмбриологияси–антэкология фани билан чамбарчас боғлиқ ҳолда, ўсимликлар дунёсининг кўпайиш қонуниятларини ўрганади. Цитоэмбриологияўсимликларда жинсий ҳужайраларнинг ривожланиши, оталаниш жараёни муртак ва эндосперма тараққиёти билан бир қаторда уруғ ва меваниниг ҳосил бўлишини ҳам ўрганувчи ботаниканинг алоҳида шаклланган фан тармоғи ҳисобланади. Шу сабабли ўсимликлар цитоэмбриологияси фанини ўрганиш натижасида олинган назарий маълумотлар қишлоқ хўжалигида маданий ўсимликлар ҳосилдорлигини оширишдаги аҳамияти беқиёсдир. Ушбу фаннинг мақсади гулли ўсимликлар дунёсида уруғ ҳосил бўлиш жараёнлари билан боғлиқ бўлган эмбрионал тараққиёт ва ривожланиш жараёнларининг қонуниятларини ўрганишдан иборат. Ўсимликлар цитоэмбриологияси тарихий тараққиётда жинсий аъзоларнинг тараққий этиши, жинсий жараён натижасида муртак, эндосперм ва шу кабиларнинг шаклланишини ўрганиш натижасида юзага келган. У спорогенез, гаметофит ва гаметаларни шаклланиши, чангланиш ва уруғланиш, муртак, эндосперм ва уруғдаги бошқа элементларни ҳосил бўлиши бўйича кенг қамровли масалаларни ўз ичига олади. Юксак ўсимликлар цитологияси ва эмбриологияси ҳақидаги дастлабки маълумотлар XVII асрнинг охирида, асосан Европа мамлакатларининг ботаниклари томонидан бошланиб, мустақил илмий йўналишга эга бўлган фан сифатида XIX асрнинг иккинчи ярмида шаклланган. Ўсимликлар цитоэмбриологиясини ўрганишда узоқ муддат давомида қўлланилган услуб бу – морфологик тавсифлашдир. XX асрнинг бошларига келиб, уни ўрнига қиёслаш, ундан кейин экспериментал услуб ривожланган. Ўсимликлар

цитоэмбриологиясини ўрганиш бўйича кенг қамровли илмий-тадқиқотлар ўтган асрнинг 60 йилларида бошланган. Бу даврга келиб ўсимликларнинг цитоэмбриологияси чуқур тадқиқ этилди. Электрон микроскопдан фойдаланиш, биокимёвий, биофизикавий, цитокимёвий, авторадиография услублари тадбиқ этила бошланди. Бу услублардан тўқима ва ҳужайраларни ўсимликдан ажратиб олиб, уларни лаборатория шароитида сунъий озиқада ўстиришда қўлланилди. Шу билан бирга эмбриология бўйича илмий тадқиқотларнинг натижаларини унга турдош фанлар билан қиёслаб баҳо беришдаги нуқтаи назарлар ижобий ва ижодий томонга ўзгарди. Цитология, физиология, биокимё, генетика ва молекуляр генетикада қўлланиладиган услублар, бу соҳаларда эришилган янгиликлар, ютуқлар асосида умумий изланишлар йўлга қўйилди. Бу ишлардан фойдаланган ҳолда ўсимликлар цитоэмбриологиясини тадқиқ этишда, янги йўналишлар шаклланди. Шуни олдиндан таъкидлашимиз жоизки, ҳозирги кунга келиб ўсимликлар цитоэмбриологияси бўйича олиб борилаётган илмий тадқиқотлар натижасида кўплаб тармоқлар юзага келган. Ҳозирда улар тобора чуқурроқ даражада ўрганилмоқда. Ўсимликлар цитоэмбриологияси борасида олиб борилаётган барча тадқиқотларнинг тармоқ йўналишлари қуйидагилар ҳисобланади: 1. Назарий эмбриология йўналиши: а) умумий; б) хусусий тармоқларни ўз ичига олади. 2. Амалий эмбриология йўналиши: а) қиёсий; б) қишлоқ хўжалик экинлари бўйича олиб борилаётган тадқиқотларни ўз ичига олади. Йўналишлардаги тармоқларни қисқача тавсифи қуйидагиларни ўз ичига олади: Умумий эмбриология – чангдон, микроспора, оталик гаметофит, уруғкуртак, макроспора, оналик гаметофити, муртак ва эндосперм, уруғнинг бошқа қисмлари, шу билан бир қаторда гулдаги чангланиш ва уруғланиш шунингдек, апомиксис ва полиэмбриония ҳодисасини тадқиқ этади.

Хусусий цитоэмбриология – маданий ва ёввойи ўсимликлар эмбрионал структураларининг тузилиши, ривожланиши ва вазифаларини ўрганади. Бунда олинган маьлумотлар умумий эмбриологиянинг натижалари билан биргаликда эмбриологик қонуниятлар, ғоя ва назарияларни ишлаб чиқишнинг асоси бўлиб хизмат қилади, шунингдек ўрганилаётган ўсимликлар бўйича селекция ва генетика соҳасидаги ишларни олиб боришда манба ҳисобланади. Қиёсий цитоэмбриология – турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларнинг эмбриологияси бўйича маълумотларни систематик ва филогенетик тузилишлар бўйича тадқиқотларда фойдаланиш мақсадида ишлар олиб боради. Қишлоқ хўжалик цитоэмбриология – қишлоқ хўжалик амалиётига боғлиқ ҳолда чанг донаси, унинг ҳаётчанглигини сақлаш, чанг найини ўсишига ташқи муҳит омилларини таъсирини ўрганиш, уруғланиш жараёнини бошқариш, муртакни лаборатория шароитида ўстириш, адвентив муртак, сунъий паренокарпия, чангчининг цитоплазматик стериллиги, апомиксис, мос келишлик ва мос келмасликни тадқиқ этиш, амфиплоидия каби бир қатор амалий аҳамият касб этадиган жараёнларни ўрганади. Бу тадқиқотлар бўйича олинган маълумотлардан эмбриологиянинг умумий қонуниятларига аниқликлар киритилишида ҳам фойдаланилади. Ўсимликлар цитоэмбриологиясини бошқа фанлар билан алоқадорлиги. Ўсимликлар цитоэмбриологияси морфологиянинг бир тармоғи сифатида шаклланган. Кейинчалик бу ҳақда илмий маълумотлар тобора кўпайиб борган сари мустақил фан сифатида цитология, анатомия, физиология, биокимё, палеонтология ва бошқа бир қатор фанлар билан алоқадорлигини сақлаган ҳолда тобора кенгроқ, чуқурроқ тараққий этиб бормоқда. Эмбриологиянинг ўзига хос томонлари шундан иборатки, у гулли ўсимликлар дунёсида уруғ ҳосил бўлиш жараёнлари билан боғлиқ бўлган эмбрионал тараққиёт ва ривожланиш жараёнларининг қонуниятларини

микроскоп орқали кўриб тадқиқ этади. Бунда албатта цитологиядаги услублардан фойдаланилади. Ўсимликлар цитоэмбриологияси меристема тўқимасидан юзага келадиган, кейинчалик кескин ўзгаришларни ўзида ҳосил қилмайдиган тўқималарни ўрганади. Ўсимликлар цитоэмбриологиясини ўрганиш жараёнида физиологияда қўлланиладиган услублардан ҳам фойдаланилади. Кейинги 50 йил мобайнида генератив органларнинг физиологияси, чангчи ва чанг найини ўсиши, уруғланиш борасида олиб борилаётган илмий тадқиқотлар кўпаймоқда. Шу билан бирга ўсимликлар цитоэмбриологиясида физиологик, биокимёвий характердаги тадқиқотларга тобора эътибор кучаймоқда. Ўсимликларнинг цитологияси фанидан бизга маълумки, спорогенез, гаметофит ва муртакни ривожланиши битта ҳужайрадан бошланади. Уруғланиш бу иккита ҳужайрани ўзаро мулоқоти ва ниҳоят уларни қўшилишидан иборат. Бу ўсимликлар цитоэмбриологиясига боғлиқ жараёнлар ҳужайра даражасида рўй беришини англатади. Ўсимликлар эмбриологиясини цитология билан алоқадорлиги ҳақида айрим тадқиқотчилар эмбриологияни жинсий кўпайиш цитологияси деб қарайдилар. Бироқ бундай нуқтаи назар тўғри эмас, чунки уни ўзига хос вазифалари мавжуд, эмбриологлар уни муваффақиятли тарзда ҳал этишмоқда. Ўсимликларнинг кўпайиши жинсий ва жинссиз, наслларни галланиши билан боғлиқ ҳолда содир бўлади. Ўсимликда рўй берадиган мейоз жараёнини ўрганишда эмбириологлар, цитологлар ва генетикларнинг қарашлари, нуқтаи назарлари ўзаро тўқнаш келадиган ягона жараён эмас. Ўсимликдаги жинсий ҳужайраларни ривожланиши, уларнинг қўшилиши ва кейинчалик зиготани ривожланиши ҳақидаги қонуниятлар тўғрисидаги билимлар эмбириологлар ва генетиклар учун ҳам бир хил даражада зарур. Ўтган асрнинг 50 йилларида тараққий этиб ривожланган молекуляр биология билан эмбриология соҳасидаги муносабатлар ҳозирги кунга келиб, юксак даражага кўтарилиб бормоқда. Эмбриологияни муваффақиятли тарзда

ривожланиб бориши, ДНКнинг тадқиқ этиш натижалари билан боғлиқлигини кўплаб мутахассислар таъкидлашмоқда. Бу борада мумтоз тадқиқотлар кўпайиб бормоқда. Ўсимликлар цитоэмбриологиясини ўрганиш борасида олиб борилаётган илмий тадқиқотлар умумбиологик характердаги қонуниятларни ҳал этишда, хусусий ривожланишга оид ғояларни яратишда муҳим аҳамият касб этади. Эмбриологияни ўрганиш борасидаги янгича ёндашувлар бу фаннинг тараққиётини, унинг мазмунини тобора оширмоқда. Морфологиянинг бир тармоғи деб қараб келинган эмбриология, энди ўсимликлардаги эмбриологик белгиларни тавсифлаб беришда аввало уруғланиш ва ривожланишнинг дастлабки босқичларидаги таълимотга, эмбриологик ривожланиш жараёнида ҳужайралар, тўқималар, органлар, организмлар орасидаги алоқадорликларни ўрганишга йўналтирилган таълимотга айланган. Ўсимликлар цитоэмбриологиясини ўрганиш борасида олиб борилаётган тадқиқотлар нафақат назарий, шунингдек илмий-амалий аҳамиятга эга. Бу йўналишда олиб борилаётган илмий тадқиқотлар турли систематик ва филогенетик алоқаларни илмий асосланган ҳолда ҳал этиш имкониятларини ҳам яратади. Бунда ўсимликлар оламининг оддийдан мураккабга томон ривожланиш қонуниятларини очиб беришда асос бўладиган маълумотларни беради. Эмбриологик тадқиқотларнинг натижалари ҳақидаги маълумотлар гаметогенез, уруғланиш, эмбриогенез, шунингдек, мос келмаслик ҳодисаси ва стерилликни олдини олиш, апомиксис, сунъий шароитда адвентив муртак ва партоногенетик мевалар олиш, сунъий озуқа муҳитида in vitro шароитида ўстириб, янги истиқболли формаларни олиш имкониятларини яратади. Ёруғлик ёрдамида кўриладиган микроскоп ўсимликлар цитоэмбриологияси бўйича олиб бориладиган тадқиқотларнинг асосини ташкил қилади. Ҳозирги кунда уни компьютерга улаш орқали бу борада кўплаб янгиликлар қилиниб, фойдаланиш самарадорлиги оширилмоқда.

Фиксирланган ҳужайрани ўрганиш бир-бирини давомчиси бўлган бир қатор тадбирларни қўллаган ҳолда доимий препаратлар тайёрланиб, хоҳлаган вақтда ундан мунтазам фойдаланиш имкониятини берадиган услуб бўлиб ҳисобланади. Бу усулнинг қулайлик томони кўп бўлса ҳам, уни тайёрлаш даврида қўлланилаётган рангли кимёвий бўёқлар ҳужайра тузилмаларининг ҳақиқий ҳолатини анча ўзгартиради. Шунга кўра, доимий препаратлардаги объектни тирик ўсимликдан вақтинчалик тайёрланган объект билан қиёслаб ўрганиш, тадқиқ этилаётган объект ҳақида тўлароқ маълумотлар олиш имконини беради. Ўсимликлар цитоэмбриологиясида цитокимёвий таҳлил кўп томонлама услуб бўлиб, ҳужайрадаги моддаларнинг ўзига хослигини аниқлаш билан уларнинг ҳужайра қисмларида тўпланганлиги, тақсимланиши ҳамда алоҳида тузилмаларни метоболияда иштирокини ўрганишга имкон беради. Моддаларни цитокимёвий усул билан аниқлашда, модданинг хусусияти, фойдаланилаётган бўёқ ва бўялаётган тузилма муҳим ҳисобланади. ДНКни бўяшда қўлланиладиган Фельген реакцияси мисол сифатида қаралганда, аввало кислота таъсиридаги гидролизда пуринлар ажралади. Дезоксирибоза альдегид гуруҳлари ҳосил бўлади. Бу гуруҳлар Шифф реактиви билан таъсирланиб, ДНК тўпланган жойда қизил ранг ҳосил қилади. Бўёвчи модда муайян миқдорда ранг беради. Цитокимёвий реакциялар маҳсулотининг миқдори, цитофотометрик муайян тўлқин узунлигини ютиши билан аниқланади. Бу усул ДНК миқдорини аниқлашда кўп қўлланилади. Қизил рангга бўяладиган фуксин миқдори ДНК миқдорига тенг бўлади. Ҳужайрада жамланган моддалардаги цитокимёвий реакцияларини цитофотомертия ёрдамида моддаларни маълум тўлқин узунликдаги спектр нурларининг ютиши орқали аниқланади. Модданинг миқдори ультрабинафша спектрдаги нурларни ютишига боғлиқ. Цитоэмбриологияда ҳозирги кунда люминесцент (флуоресцент) микроскопия ҳам кўп қўлланилади. Бу усул кўплаб моддаларни қисқа

тўлқинли нур билан нурлаганда ютилган нурларнинг энергияси ҳисобига қўзғалган ҳолга ўтишига асосланган. Люминесцент микроскопияда энергия манбаи сифатида мовий-сапсар ёки ультрабинафша нурлардан фойдаланилади. Люминесценциянинг икки тури бўлиб, қисқа тўлқинли нур билан нурланганда табиий модда ўзини флуорисцентлигини, иккиламчисида эса ўрганилаётган модда флуорохромлар билан таъсирлангандаги люминесцентликни намоён қилади. Ҳужайранинг маълум тузилмалари флуорохромлар билан алоҳида рангга бўялиб, улар шу асосда фарқланади. Миқдорий флуорометрия усулини қўллаб, ҳужайрадаги модданинг миқдорига баҳо бериш мумкин. Люминесцент микроспектрал таҳлил ёрдамида ҳужайрадаги нуклеин кислоталарнинг физикавий, кимёвий ҳолатларини аниқлашда фойдаланилади. Липидлар ва РНК ёки ацитилланган гистонларни турли усуллар билан ажратилгандан кейин нуклеин кислоталарни оқсиллар ва липидлар билан қанчалик алоқадорлигини, ўрганилаётган ядродаги хроматинда уларнинг қандай тузилмавий ҳолатдалигини аниқлаш мумкин. Ҳужайрадаги биополимерларни қаерда тўпланганлиги, уларни ҳосил бўлиш динамикасидаги жараёнларни авторадиография услуби билан аниқлаш мумкин. Нишонланган радиоактив изотопларни ҳужайрага киритиб, уларни қайд этиш билан аниқланади. Ўсимликдан ажратилган орган ёки уни бир қисми, тўқима ёки ҳужайрани алоҳида озиқли муҳитда ўсиш усули билан уруғкуртак ёки муртак ўстирилиб, унда рўй бераётган жараёнлар ўрганилади. Бу усулни қўллаш билан уруғланиш, муртак ва эндоспермни уруғда ривожланиш жараёнларини тўла ҳолда ўрганиш имконияти яратилади. Бу усул муҳим амалий аҳамият касб этади. Айниқса, қишлоқ хўжалик экинларидан мўл ҳосил олишда, шунингдек оталик ва оналик организмларни чатиштиришда мос келмаслигини бартараф этишда самара беради.

Уруғкуртакни ферментлар ёрдамида мацерация усулида ўрганишда пектиназа ва цитаза хусусий таъсир этиб, ҳужайралараро оралиқларни йўқотади ва ҳужайра протопластига таъсири бўлмайди. Шундай қилиб, ҳозирда ўсимликлар цитоэмбриологиясини ўрганишда қўлланиладиган услублардан тўла фойдаланиб, эмбрионал тузилмаларни, уларнинг фаолиятидаги ўзгаришларни тўла тарзда тадқиқ этишнинг кенг имкониятлари яратилган. Шуниси муҳимки, эмбриологияда фақат тавсифлаш эмас, миқдорий тадқиқотларнинг натижалари асосида математик таҳлил этиш ҳам йўлга қўйилган.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Табиатшунослик фанининг мақсади, вазифаси, аҳамияти

Ўзбекистонда ўсимликлар цитоэмбриологияси фанининг қисқача ривожланиш тарихи

Камёб ва истикболли ёғли ўсимликлар

Юксак ўсимликлар уларнинг тавсифномаси ва систематикаси

Карамдошлар ва дуккакдошлар оиласига кирувчи ўсимликлар