Табиатни муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланишнинг экологик, ижтимоий иқтисодий ва сиёсий жиҳатлари - Ботаника - Рефераты

Табиатни муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланишнинг экологик, ижтимоий иқтисодий ва сиёсий жиҳатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Табиий муҳит ҳолатини ўрганиш, тушуниш ва баҳолаш муаммолари. Экологик мониторинг. 2. Экологик экспертиза. Атроф-муҳитга таъсирни баҳолаш. Экологик башоратлаштириш. Экологик таълим-тарбия масалалари. 3. Урбанизация ва атроф-муҳит. Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти. 4. Табиатдан фойдаланишнинг сиёсий жиҳатлари.

www.arxiv.uz Таянч тушунчалар: мониторинг, экологик экспертиза, экологик таълим-тарбия, урбанизация, экологик иқтисодиёт ва сиёсат. XX аср охирида инсониятнинг биосферадаги жараёнларга таъсири ўзининг юқори босқичига етди. Ҳозирги авлод кўз ўнгида маҳаллий ва минтақавий экологик инқироз вазиятлари кузатилмоқда. Бундай мураккаб даврда экологиянинг илмий-назарий, амалий, таълимий, маданий аҳамиятлари тобора ортиб бормоқда. Атроф муҳит ҳолатини баҳолаш, зарур тадбирларнинг ўз вақтида ўтказилишини таъминлаш экологик билимларнинг ривожланганлик даражаси билан бевосита боғлиқдир. Атроф муҳит ҳолатини кузатиш, назорат қилиш ва бошқариш тизими – мониторинг , экологик вазиятни ўрганиш ва баҳолаш имкониятини беради. М ониторинг кўчма лабораториялар, турғун постлар ва махсус жиҳозланган обсерваторияларда олиб борилади. Лекин мониторинг тизими тури биосфера ва унинг алоҳида ҳудудларидаги экологик вазиятни тўғри баҳолаш учун ҳар доим ҳам етарлича имкониятга эга эмас. Натижада атроф муҳит ҳолати ва мавжуд маълумотлар ўртасида фарқлар бўлиши муқаррар. Шунинг учун ҳозирги кунда атроф муҳитдаги ўзгаришларни тўғри ва ишонарли баҳолаш муаммоли вазифадир. Атроф муҳит ҳолатини тўғри ва ишонарли баҳолаш келажакда юз бериши мумкин бўлган экологик ўзгаришларни олдиндан башорат қилиш имконини беради. Ишлаб чиқаришнинг атроф муҳитга зарарли таъсирини камайтиришда экологик экспертиза муҳим рол ўйнайди. Экологик экспертиза халқ хўжалигининг алоҳида тармоқлари, айрим ҳудудларнинг ижтимоий- иқтисодий ривожланиши бўйича лойиҳаларини асослаш жараёнида экологик назорат ва экологик хавфсизликни таъминлаш мақсадида амалга оширилади. Экологик экспертиза ҳаёт муҳити, инсон соғлиги ва табиий ресурсларга бериладиган нормативлардан ортиқ даражада салбий таъсирнинг олдини олиш мақсадида лойиҳалаш босқичида ўтказилади.

www.arxiv.uz Экологик маданият худди экологик онг каби қуйидаги тартибда шаклланиб боради: оила, боғча, мактаб, коллеж ва лицей, олий ўқув юрти, ишлаб чиқариш корхонаси, маҳалла албатта бу тизим шартли. Экологик маданиятнинг шаклланишига оила катта миқёсда таъсир этади, шунингдек, жамоатчилик, оммавий ахборот воситалари, кучли мутахассислар, дин арбобларининг фаолияти ҳам ўз таъсирини жиддий тарзда кўрсатади. Экологик онг экологик маданиятни белгилайди, бинобарин экологик онгга эга бўлиш, кишини экологик маданият соҳиби бўлишга етаклайди. Ёшларга экологик тарбия беришда табиат қўйнига экскурсия ва юришлар уюштириш к а т т а а ҳ а м и я т г а э г а д и р . Т а б и а т н и м у ҳ о ф а з а қ и ли ш , табиатдан оқилона фойдаланиш ва экологик шароитларни яхшилада экологик таълим ва тарбия муҳим рол ўйнайди. Т у р л и м а м л а к а т л а р д а г и э к о л о г и к в а з и я т , т а б и а т д а н фойдаланиш хусусиятлари кўп жиҳатдан аҳолини экологик саводхонлик даражаси, экологик маданиятига боғликдир. Экологик таълим ва тарбия БМТ, ЮНЕСКО, ЮНЕП, ва В О З к а б и т а ш к и л о т л а р н и н г д и қ қ а т м а р к а з и д а г и м а с а л а д и р . ( Ю Н Е С К О - БМТнинг фан ва маданият ишлари бўйича шуғулланадиган мустақил бир тузилмасидир. Унинг бош қароргоҳи Париж шаҳрида жойлашган. БМТнинг ўзи эса Нью-Йорк шаҳрида жойлашган, унга дунёдаги 190 та давлат киради.) Экологик таълим ва тарбияни ривожлантириш учун жаҳон, алоҳида давлатлар миқёсида турли тадбирлар ўтказмоқда. Ҳар бир соҳа мутахассиси экологик саводхон бўлиши ва ўз фаолиятида табиатга зарар етказмаслиги, экологик таълим-тарбияни ривожлантиришга ҳиссасини қўшиши лозимдир. Ш у н д а й к и л и б , ё ш л а р н и ў с и м л и к в а ҳ а й в о н л а р н и э ъ з о з л а ш га ўргатиш, уларни табиатга меҳр-муҳаббат ру ҳи да та рб ия ла ш ш ун ча ки би р э рм а к эм а с бу да вл ат аҳамиятига эга бўлган долзарб масаладир. Биз соғлом, аҳлоқли, меҳнатсевар, пок, билимдон ёшларни тарбиялаб ўстира олганимиздагина келажагимиз порлоқ бўлади.

www.arxiv.uz XXI - аср экология асри бўлиши шуб ҳ асиздир. Ҳ ар бир и н с о н о н а с а й ё р а м и з т а б и а т и г а з и ё н е т к а з м а с д а н ўзгартириш, табиий бойликларидан о қ илона фойдаланиш ва яшаш му ҳ итини са қ лашдек му қ аддас ишга ўзининг муносиб ҳ иссасини қў шиши лозимдир. Ҳозирги даврда экологик фожиалар бир мамлакат ёки минтақа чегарасидан чиқиб, глобал даражада катта территорияларни эгалламоқда (озон қаватининг сийраклашуви, Саҳрои Кабирни жанубга силжиши, ерларни эрозияга учраши, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ва ҳоказолар). Содир бўлган глобал даражадаги экологик муаммолар халқаро ташкилотларни, давлат арбобларини, сиёсатчиларни аралашуви орқали ҳал қилиш мумкинлигини кўрсатмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти бош Ассамблеясининг ташаббуси билан сайёрамиздаги экологик муаммоларни ўрганиш бўйича халқаро комиссия тузилиб, унинг раҳбари Норвегия бош министри Гро Хралем Брундланд тайинланди. Комиссия ишининг асосий мазмуни сайёрамиздаги экологик инқирозлар сабабини аниқлаш ва уни олдини олиш чораларини кўришга қаратилган эди. Комиссия ишининг асосий хулосаси шундаки, ҳар бир мамлакатда мустаҳкам иқтисодий ривожланиш, ундаги экологик омилларни эътиборга олишга боғлиқдир. Келгусида сайёрамиздаги инсониятни яшаб қолиши ташқи муҳитни ҳолати ва ривожланиши билан белгиланади. Халқаро Комиссиянинг асосий вазифаси сайёрамизнинг экологик ҳолатини «Глобал даражада ўзгариш дастури»ни ишлаб чиқиш деса бўлади. Бу борада БМТ нинг асосий вазифаси қуйидагилардир: -сайёрамиздаги табиатни муҳофаза қилишни узоқ йиллик (2000 йил ва ундан кейинги узоқ давр) стратегиясини ишлаб чиқиш; -табиатни муҳофаза қилиш борасида мамлакатлар ўртасида ҳамкорлик ўрнатиш, бунда ҳар бир минтақа ё мамлакатни табиий ресурслари билан аҳолиси сони ўртасидаги боғлиқликни ҳисобга олиш;

www.arxiv.uz -халқаро ҳамжамият мамлакатларнинг экологик муаммоларни ечишни самарали усулларини ва имкониятларини топиш; -табиатни муҳофаза қилиш борасида мамлакатларга ёрдам кўрсатиш; Биз шундай даврда яшаяпмизки БМТ, сиёсатшунослар, соҳа мутаҳасислари у ёки бу муаммоларнинг ечими ҳамкорликларни марказлаштириш орқали иш тутишни тақозо этмоқда. Бу борада БМТ, унинг бош секретари ва бўлим ходимлари олдида улкан вазифалар турибди. Ҳозирги замонда давлатларни ҳамкорликка чақириш муҳим масаладир. Иккинчи жахон урушидан кейин кўп мамлакатларни иқтисодий ҳамкорлиги, уларни ривожланишига олиб келди, эндиликда эса экологик ҳамкорликни амалга ошириш долзарб муаммога айланди. 60-йилларда табиий бойликлари кўп бўлган мамлакатларнинг колониядан озод бўлиши, уларни тараққий этишига умид боғланади, аммо бу мамлакатларни миллий изоляцияланиши уларни регрессга олиб келди. 70- йиллардан кейин Бмтнинг халқаро ҳамкорликни кучайтириш учун қатор конференциялари бўлди. Масалан: 1972 йил БМТ саноати ривожланаётган ва ривожланган мамлакатларнинг ташқи муҳит муаммоси ҳақида, шундан кейин одамларни озиқ-овқат маҳсулотлари, уй-жой, тоза сув билан таъминлаш бўйича конференциялари бўлиб ўтди. Охирги йилларда фан мураккаб ва жуда муҳим экологик муаммолар ҳақида маълумотлар берди: иқлимнинг исиб бориши, озон туйнуги пайдо бўлиши, саҳроларни унумдор ерларга силжиши. Энди эса бу муаммоларни ечиш йўлини аниқлаш масаласи туради. Табиатда содир бўлган инқироз аввал саноати рнивожланган мамлакатларни муаммоси деб ўйланди, кейинчалик бу ривожланаётган мамлакатларда ҳам бундай экологик муаммолар пайдо бўлди. Айниқса кўп миқдорда қуролларни йиғилиб қолиши, атом бомбасини яратилиши кактта хавфларни туғдирди. Баъзилар табиатни муҳофаза қилиш масалалари билан камбағал мамлакатлар бойиши учун шуғулланишлари керак деган нотўғри

www.arxiv.uz фикрдадаирлар. Ташқи муҳит ҳар биримизни яшаш жойимиз бўлиб, уни ҳолатини яхшилаш ўзимизни ҳаётимизни яхшилашдир. Айниқса, саноати ривожланган мамлакатларда табиат мувозанатини бузилиши кўпроқ содир бўлади. Бу мамлакатларнинг сиёсий ва иқтисодий қуввати юқори бўлганлиги учун сайёрамизда табиатни муҳофаза қилиш масаласида уларнинг роли каттадир. Қашшоқ мамлакатлар эса улардаги аҳолининг ўсиб бориши орқали сайёрамиздаги сув, ер, ўрмонларни экологик ҳолатларига салбий таъсир кўрсатмоқдалар. Бу эса катта миқдордаги табиий ресурсларнинг камайишига олиб келади. Қашшоқлик, тенгсизлик ва табиий муҳит мувозанатини бузилиши бир-бирига боғлиқдир. Келгусида ҳар бир мамлакатни иқтисодий ривожланиши социал ва экологик муҳитнинг соғломлигига боғлиқдир. Экологик муаммоларни ҳал қилишда давлат арбоблари, юқори малакали мутахасислар, айниқса, ривожланаётган мамлакатлардан кўпроқ иштирок этишлари керак. Африкадаги очарчилик, Чернобиль ва Бхопалдаги (Хиндистон) экологик фожиалар, соҳа мутахасисларини келгусида содир бўлиши мумкин, деган башоратларини тасдиқлади. Сайёрамиздаги аҳоли сонининг ўсиши ва унинг табиатга салбий таъмири, унинг иқтисодий муаммоларни келтириб чиқариши энг мураккаб, ечими қийин бўлган масалардандир. Юқорида келтирилган Комиссия барча мамлакатларнинг давлат арбобларига, министрларга, йирик корпорация рахбарларига, ёшларга, ўқитувчиларга мурожаат қилиб, барчани жамоатчиликни ҳаёт-момот масаласи бўлган табиатни муҳофаза қилишга чақиради. Агар табиатни муҳофаза қилиш масаласи ҳар бир ёш ва кексанинг онгига қалар етиб бормаса, бу муаммони ҳал қилиш қийин. Чунки мактаб ва ўқув юртлари жамоатчиликни фикрини ўзгаришига катта роль ўйнайди.

www.arxiv.uz Ҳақиқатдан ҳозирги замонда содир бўлаётган глобал даражадаги экологик фалокатлар халқаро муносабатларга янгича ёндашишни тақозо этади, қайсики бу бутун дунёдаги цивилизацияни қутқариб қолиш имконини беради. Кейинги пайтларда давлат арбоблари учрашганларида сиёсий, мудофаа масалаллари қатори экологик муаммоларни ҳам кўрмоқдалар. 1987 йилда БМт 42 сессиясида собиқ совет делегацияси ҳозирги замонда дунё хавфсизлиги нафақат ҳарбий, сиёсий, эканлигини кўрсатдилар. Америкадаги бутан дунёни кузатиш институтининг директори Л.Браун шундай ёзади: «Табиий ресурсларни экстенсив бузилиши миллий ва халқаро хавфсизликни туғдиради, қайсики у ҳозирги даврда ҳарбий хавфсизлик билан рақобатда, яъни унинг офати ҳарбийдан кам эмас». Ҳақиқатдан сайёрамизда ер фонди кескин камаймоқда, ўрмонлар қирқилиб, ўсимлик ва ҳайвон турлари камайиб кетмоқда, биосферада заҳарли моддалар миқдори кўпайиб бормоқда. Атмосфера ҳавосини исиб бориши, айниқса, 1988 йилдаги ёз ойларида исиши атмосферага чиқарилган газлар таъсиридан содир бўлди. Бу эса музликлар эриб, сув тошқинининг кўпайишига олиб келади. 2003 йил ёзида ғарбий Европа мамлакатларида ҳавонинг исиб кетиши юзлаб кишиларни ҳалок бўлишига олиб келди. Баъзилар экологик фалокатларнинг содир бўлиши ҳали узоқ деб ўйлашади. Агар унинг олдини олиш чоралари кўрилмаса, у узоқ эмас. Шунинг учун бутун дунё жамоатчилиги бирлашиб (сиёсатчилар, дин раҳбарлари, мутахасислар) иш тутишлари керак. Бу борада йирик ривожланган АҚШ, Англия, Германия, Франция, Япония, Россия каби мамлакатларнинг роли каттадир, чунки уларда илмий, иқтисодий, техник потенциаллар юқори даражада. Маълумки ҳозирги даврда кўп давлатлар асосан ҳарбий соҳага катта харажатлар қилаяптилар (дунё бўйича тахминан 1 трлн. доллар атрофида). Бундай харажатлар экологик фалокатлар, очлик ва касаллик кўпаётган даврда сарафланаяпти.

www.arxiv.uz Инсон ҳаётини яхшилашга, ҳарбий соҳани эмас, экологик муҳитни яхшилаш орқали эришиш мумкин. Шундай қилиб, сайёрамизда содир бўлган глобал экологик муаммоларни халқаро ҳамкорлик, давлат арбоблари, сиёсатчилар, соҳа мутахасислари ҳамжиҳат бўлиб иш тутганларидагина уларни ижобий ҳал қилишга эришиш мумкин. ХХ асрнинг ўрталарида инсон биринчи маротаба космосдан ерни кўришга муваффақ бўлди. Еримиз унчалик катта бўлмаган (нозик, заиф), шарсимон тузилишига эга, одамлар ўйлаганча йирик эмас. Ер булутлар, океанлар, ўсимлик ва тупрқлардан тузилган системадан иборат. Инсон ўз фаолияти билан бу тизимга салбий таъсир этса, ерда ҳаётнинг давом этишига хавф туғдиради. Инсон ўз фаолиятини табиат қонунлари билан мослаштириб борса, унинг ҳаёти ва табиат яшнаб равнақ топади. Бу борада инсониятнинг маданий ва маънавий мероси, унинг иқтисодий муаммоларининг ечимига катта ёрдам бериши мумкин. Аммо инсоният олдидаги барча экологик муаммолар фақат кескин сиёсий тадбирлар кўриб, табиат ресурсларидан оқилона фойдалангандагина сайёрамиздаги аҳолини ҳаёти фаровон бўлиши мумкин. Бунинг учун далиллар асосида барчани огоҳлантириб, табиий бойликларни тежаб, келгуси авлодларга ҳам қолдириб, улардан оқилона фойдаланиш керак. Сайёрамизда содир бўлган эколгик инқирозлар ва бошқа сабаблар туфайли 1 млрд.дан ортиқ аҳоли оч ва ярим оч ҳолда яшамоқда, унинг сони йилдан-йилга лошмоқда. Ўқиш ва ёзишни билмайдиганлар, сифатсиз сув истеюмол қиладиганлар, нормал уй жойга эга бўлганлар, овқат тайёрлаш, уйни иситиш учун ҳатто ўтин топа олмаганлар сони борган сари кўпайиб бормоқда. Бой мамлакатлар билан қашшоқ мамлакатлар орасидаги фарқ борган сари кенгаймоқда, яъни камбағал чилик борган сари кучаймоқда. Бу жараённи тўхтатиш жуда қийиндир.

www.arxiv.uz Ташқи муҳитни мухофазаси борасида ҳам хавфли тенденциялар содир бўлди. Ҳар бир 6 млн.гектар ҳосилдор ер сахрога айланмоқда, ҳар йили 11 млн.га ўрмон қирқилиб юборилмоқда (30 йилда Ҳиндистон территориясига тенг ўрмон қирқилиб кетган). Европа мамлакатларидаги кислотали ёмғирлар ўрмон ва кўлларга, тупроққа, қадимги ёдгорликларга зарар келтирмоқда. Нефть махсулотлари ёнишидан чиққан углерод оксиди иқлимни иситиб, келгусида музликларни эришига, сув тошқинларини содир қилиб иқтисодга катта зарар келтириш хавфини туғдирмоқда. Озон қавати сийраклашиб (Африкада 3%), одамлар ва ҳайвонларга рак касалини кўпайишига, саноат ва қишлоқ хўжалигидан чиққан заҳарли моддалр сув, озиқ-овқат махсулотларини заҳарламоқда. Африкада содир бўлган қурғоқчилик 1 млн. кишини халок бўлишига, 35 млн. кишининг ҳаётини хавф остида қолдирди. Ҳиндистонни Бхолапа кимёвий заодидан чиққан заҳарли моддадан 2500 киши халок бўлди. 200000 киши кўр бўлиб қолди ва заҳарланди. Мехикодаги суюқ газ цистирнасини портлашидан 1000 киши ҳалок бўлди, бирнеча минг киши уй-жойсиз қолди. Чернобиль атом электро станцияси авариясидан Европани кўп мамлакатларига радиоактив моддалар ошиб, рак ва бошқа нур касалликларини кўпайишига сабаб бўлди. Сифатсиз сув истебмол қилгандан сайёрамиз бўйича 60 млн.киши айниқса, болалар ошқозон ичак касллигига учраб, нобуд бўлдилар. Африкада 33 млн. киши СПИД билан касалланган. Кўп давлатларни раҳбарлари иқтисодий ривожланишини экологик муаммолардан ажратиб бўлмаслигини тушуниб етишди. Ташқи муҳитни ёмонлашуви иқтисодга путур етказиши аниқ. Қашшоқликнинг асосий сабабларидан бири, глобал даражада экологик муаммоларнинг ҳал қилмасдан аҳолининг фаровон ҳаётини таъминлаб бўлмайди. 1983 йилда БМТ қошида ташкил этилган ташқи муҳит ва ривожланиш Ҳалқаро комиссияси шу нуқтаи назардан иш тутди, яъни мамлакатларни раҳбарлари ўз сиёсатларини ўзгартиришлари лозимлигини англатди. Комиссиянинг фикрича аҳолини заиф қисми бўлган қашшоқларни кўпайиши ташқи муҳит ҳолатини

www.arxiv.uz ёмонлашувига олиб келади. Бундай ҳолат келгуси асрдаги авлодларни талабига зиддир, чунки кишиларни ҳаётини фаровонлиги асосан ташқи муҳит ҳолатига боғлиқ. Бир-бирига боғлиқ инқирозлар. Яқин йилларга қадар сайёрамиздаги ҳар-хил тармоқлар (энергетика, қишлоқ хўжалиги, савдо ва бошқалар) алоҳида мустақил ҳитсобланар эди. Кейинги йилларда булар ўртасидаги чегара йўқолиб боряпти, чунки бу масалалар бир-бирига жуда боғлиқдир. Маълумки сайёрамизда ахоли сони борган сари кўпайиб бормоқда. Ҳозирги вақтда аҳоли сони 6 млрд дан ошган бўлса, БМТ нинг башоратига кўра XXI асрда 8-14 млрд га етади. Аҳоли сони 90% нинг ўсиши қашшоқ мамлакатларга тўғри келади, 90% эса шундай ҳам кўпайиб кетаётган шаҳар аҳолиси ҳисобида бўлади. Дунёдаги мамлакатларнинг иқтисодий ҳолати ҳам кўп марта ошди, қайсики, унинг миқдори 13 трлн долларни ташкил этади. Келгуси 50- йилларда у яна 5-10 марта кўпайиши кўзда тутилмоқда. Охирги 100 йилда саноат ишлаб чиқариши 50 марта ошди. Саноатнинг бундай тез ўсиши биосферанинг ўзгаришига олиб келмоқда. Бундан ташқари уй-жой қурилиши, транспорт воситалари ва фермер хўжаликлари ҳам кўпайди. Баъзи мамлакатларнинг иқтисодий ривожланиши асосан табиий бойликларни (ўрмон, ер, сув ҳавзалари, қазилма бойликлари) кўп ишлатиш ҳисобида бўлди. Иқтисодий ривожланишни ҳаракатлантирувчи асосий куч, бу янги технологиядир, аммо унда муҳитни ифлослантирувчи янги чиқиндилар бўлиши мумкин, қайсики у органик дунёни эволюциясини салбий томонга ўзгартириши мумкин. Ривожланаётган мамлакатларда табиий ресурсларга боғлиқ бўлган саноат тармоқлари муҳитни кўпроқ ифлослантирмоқда, қайсики уларда хавфсиз технологияни яратиш имкони ҳам кам. Бундай ҳолат глобал даражадаги иқтисод билан глобал даражадаги экологик муаммоларни келтириб чиқармоқда. Илгарироқ иқтисодий тараққиётнинг

www.arxiv.uz ташқи муҳитга таъсири бизни безовта қилган бўлса, эндиликда эса экологик стресс, яъни келгусидаги тараққиёт омили бўлган тупроқни сифатини бузилиши, сув режими, атмосфера ҳавосини ҳолати ва ўрмонларни қирқилиши бизни безовта қилмоқда. Эндиликда биз мамлакатлар ривожланишининг бир-бирига экологик боғлиқ эканлигини тушунишимиз керак. Экология ва иқтисод минтақа, миллий ва глобал даражада бир-бирига боғланиб кетмоқда. Маълум даражадаги табиий ресурсларнинг экологик бузилиши (камайиши), катта территорияларда янги экологик фалокатларга олиб келади. Масалан, тоғли жойлардаги ўрмонларнинг қирқилиши сел келишига сабаб бўлиб, у пастки жойлардаги экинзорларнинг сув босишига сабаб бўлади. Саноат тармоқларида сувга чиққан зарарли моддалар катта территорияга тарқалиб, балчиқларни балиқ овлаш имкониятларидан маҳрум қилмоқда. Бундай ҳолат миллий ва минтақавий экологик фалокатларга олиб келмоқда. Тупроқнинг эрозияга учраши миллионлаб кишиларни ўз жойларини ташлаб кетишга мажбур этаяпти. (Қадимги месопотамиядагидек) Лотин Америкаси ва Африкадаги ўрмонларни қирқилиши туфайли пастки томонга сув тошқинларини кўпайтирмоқда. Кислотали ва радиоактив ёмғирлар Европадан чиқиб бошқа минтақаларга тарқалмоқда. Шунга ўхшаш экологик фалокатлар глобал даражада содир бўлмоқда. (озон қаватини сийраклашуви, сув тошқинлари). Қишлоқ хўжалиги махсулотлари таркибидаги кимёвий моддалар ҳам кенг тарқалмоқда. Янги асрда экологик муаммолар, унинг оқибатида кишиларнинг мигарцияси яна ҳам кучаяди. Охирги 10 йилларда қишлоқларда фермерлар сонини кўпайиши янги экологик муаммоларни чиқарди. Шаҳарларда одамларнинг яшашини қийинлашувига олиб келмоқда. Кўп ривожланаётган мамлакатларнинг иқтисодий аҳволи табиий бойликлардан унумли (рационал) фойдаланиш имконини бермайди. Уларда асосан асосан қишлоқ хўжалиги, ўрмон хўжалиги ёки минерал бойликлар

www.arxiv.uz ҳисобида миллий даромад олинади. Шунингдек, ишчи жойи ташкил этади. Баъзи қашшоқ мамлакатларни иқтисоди асосан табиий ресурсларни экспорт қилиш орқали эришишга қаратилган. Бундай мамлакатлар ўзларининг табиий бойликларини аёвсиз эксплатация қиладилар. Яқинда Африкада содир бўлган экологик ва иқтисодий инқироз қандай содир бўлди? Авваламбор қитьада инқироз қурғоқчиликдан бошланади, аммо унинг илдизи янада чуқурроқ. Унинг асосий сабаби ахоли сонини ва майда фермер хўжаликларини кўпайишидир. Бундан ташқари дунё бўйича иқтисодий системадаги (принцип) қоидалар, яъни қашшоқ мамлакатларга ёрдам бериш ўрнига, кўпроқ улардан арзон нархда хом-ашё олишга қаратилган. Бу мамлакатлар ўз қарзларини тўлай олмаганлари учун уларни хом-ашёлари билан савдо қилишга мажбур этадилар. Бу эса қашшоқ мамлакатлар ерларини, табиий бойликларини аёвсиз эксплатация қилишга олиб келади. Оқибатда уларнинг табиий бойликлари камайиб, ерларни эрозияга учраб қолмоқда. БМТ қошида тузилган Комиссиясининг анализига кўра, 70-йилларда 60-йилларга кўра табиий офатлардан ҳар йили икки баровар кўп азият чекмоқда. Фалокатларнинг асосий сабаби ривожланишда табиатни муҳофаза қилиш ишлари нотўғри ташкил этилганлигидадир. Чунончи, қурғоқчилик, сув тошқинлари таъсирида катта жойлар зарар кўриб, аҳолининг аксарият қисми азият чекмоқда. 60-йилларда қурғоқчиликдан 18,5 млн.киши жабрланган бўлса, 70-йилларда 24,4 млн., 60-йилларда сув тошқинидан 5,2 млн. киши, 70-йилларда 15,4 киши жабрланди. Зилзилалардан кўпинча аҳолини мустаҳкам уй қура олмаган қашшоқ қисми жабрланди. 80-йилларда биргина Африкада 35 млн. киши, Ҳиндистонда ўн миллионлаб кишилар жабрланди. Анд ва Ҳимолай тоғларида ўрмонларнинг қирқилишидан сув тошқинлари кўпайди. Борган сари сайёрамизда бундай табиий офатлар таъсиридан кишиларнинг жабрланиши ортиб бормоқда. матбуотда, телевизорда булар ҳақида ҳар куни нохуш хабарлар келиб турибди.

www.arxiv.uz Тараққий этган мамлакатларнинг ривожланаётган мамлакатларга савдо соҳасида қўйган тўсиқлари (арзон нарх қўйишлари) бу мамлакатларни экологик ҳолатларига янада кўпроқ қийинчилик туғдиради. Лотин Америкаси мамлакатларини табиий бойликлари шу мамлакатларни ривожланиши учун эмас, балки уларни чет мамлакатлардан олган қарзларини тўлаш учун эмас, балки уларни чет мамлакатлардан олган қарзларини тўлаш учун сарфланмоқда. Масалага бундай ёндашиш сиёсий, иқтисодий ва экологик жиҳатдан узоқни кўра олмаслик оқибатидандир. Табиий бойликларни четга экспорт қилиниши бу мамлакатлар халқларини аксарият қисмини янада кўпроқ қашшоқликка олиб келмоқда. Ҳозирги даврда кўп ривожланаётган мамлакатларнинг халқларини даромадлари олдинги йилларга қараганда камайиб бормоқда. Одамларнинг сонини кўпайиши, қашшоқликни кучайиши бу мамлакатларда табиий бойликларни янада кўпроқ олиш заруратини туғдирмоқда. Кўп мамлакатларни ҳукуматлари ривожланишни режалаштириб, табиатни муҳофаза қилиш муаммоларига эътиборни камайтирдилар. Чуқурлашиб бораётган экологик инқирозлар нафақат мамлакатни хавфсизлигига ҳатто халқларнинг хаётига хавф туғдирмоқда. Ҳозирги даврда Африка, Осиё, Яқин Шарқ, Лотин Америкаси мамлакатларида ташқи муҳит ҳолатининг бузилиши, халқаро сиёсий муносабатларни бузилиши сабабли содир бўлмоқда. Африкадаги кўп мамлакатларнинг унумли ерлари урушлардан эмас, экологик урушдан кўрилган зарарлардан бир неча марта кўпдир. Аммо мамлакатларнинг раҳбарлари ўз халқларини чет эл интервенциясидан ҳимоя қилиш учун катта харажатлар қилиб, қурол-аслаҳа сотиб олмоқдалар, бу пуллар табитни муҳофаза қилишга сарфланиши керак эди. Ҳар йили дунё бўйича мамлакатлар ҳарбий мақсадларга 1 трлн. Долларга яқин миқдорда ҳаражат қилмоқдалар, унинг миқдори йилдан-йилга ўсиб бормоқда, қайсики у миллий даромадни анча қисмини ташкил этиб, бу мамлакатларнинг ривожланишига салбий таъсир этади. Кўп мамлакатлар эса

www.arxiv.uz атом ядроси қуролига эга бўлганлар ёки шунга интилмоқдалар, қайсики у сайёрамиздаги барча тирикликни йўқ қилиб юбориш имкониятига эгадир. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, атом портлашидан кейин совуқ қоронғи қиш ҳолати содир бўлади. Албатта барча тирик организмлар, шунингдек одамларни кўп қисми ҳалок бўлади, тирик қолганлари ҳам ҳувуллаб қолган юқори радиацияли ерда қашшоқ, оғир ҳолатда қоладилар. Қуролланиш ҳамма ресурсларни тугатади. Ҳозирги вақтда кишиларни талабини қондириш учун қилинадиган барча ҳаракатлар реал эмас, чунки бой мамлакатларда ҳам, қашшоқ мамлакатларда ҳам бундай ишлар асосан шундай ҳам камайиб бораётган табиий бойликларни эксплатация қилиш орқали эришишга ҳаракат қилинаяпти. Табиий бойликлар узоқ вақт ўтмай тугаб қолиши аниқ. Бизни авлод ундан манфаатдор бўлаяпти, аммо келгуси авлод ундан махрум бўлади. Ҳозирги даврда кўп хукумат раҳбарлари глобал даражадаги экологик фалокатлар содир бўлгунча (озон қавати тугагунча, глобал даражадаги сув тошқинлари, кислотали ёмғирлар ёғиб катта офатга айлангунча сахролар кенгайиб, кўп тур тирик организмларни ўлиб кетгунча ва ҳ. ко.) бу дунёдан кўз юмадилар. Табиатга муносабат шундай давом этаверса келгуси авлодга хувиллаб инқирозга учраб табиат қолади. Шунинг учун ҳам ёшлар Комиссияни фикрига кўпроқ қўшиладилар, аммо уларни овоз бериш, сиёсий ва молиявий имкониятлари йўқ. Барқарор ривожланиш. Ҳозирги даврда яшаб турган келгуси авлодни табиий ресурслардан маҳрум қилмасдан ўзларининг талабларини қондириш учун табиий бойликлардан оқилона фойдаланишлари керак. Комиссия фикрига кўра кенг тарқалган қашшоқликнинг олдини олиш мумкин. Барқарор ривожланишга эришиб, кишиларни зарур талабларини қондириб, уларнинг яхшироқ ҳаётларини таъминлаш керак. Қашшоқлик кўпайган мамлакатларда экологик ва бошқа фалокатлар бўлиши табиий. Аҳолини камбағал қисмини мамлакатни табиий ресурслардан манфаатдор бўлиши, бу

www.arxiv.uz мамлакатни бошқаришдаги сиёсий системадаги ва ҳақиқий демократик бошқаришга боғлиқдир. Узоқ вақт давомида ҳар бир мамлакатнинг ривожланиши унинг аҳоли сонининг ўсиши билан экосистемадаги ишлаб чиқариш потенциалининг мослашиб боришига боғлиқ. Шунингдек бу мамлакат раҳбариятини сиёсий иродасига ҳам боғлиқдир. Ҳалқаро экологик ва иқтисодий боғлиқликни зарурлиги борган сари сезилмоқда. Шунинг билан бирга халқаро ташкилотлар ишончини йўқотяпти. Табиатни муҳофаза қилиш масаласида муаммолардан яна бири баъзи мамлакатларнинг раҳбарлари мутасадди органларга, шахсларга қўйилган вазифаларни бажартира олмаганликларидир. 2-жаҳон урушидан кейинги тез иодий тараққиёт ташқи муҳитга катта таъсир этди. Шундан кейин баъзи мамлакатларда ташқи муҳитни муҳофаза қилиш вазирликлари ташкил этилди. Албатта улар ўрмонларни тиклашда, шаҳарларни муҳитни яхшилашда, тирик организмларни, ерларни муҳофаза қилишда анча ижобий ишларни амалга оширдилар. Демак ҳар бир мамлакатни иқтисодий аҳволи унинг экологик ҳолатига боғлиқ. Қашшоқлик кўпайиб бораётган мамлкатларда унинг барча аҳолиси мамлакат табиий бойлитлардан тўлиқ манфаатдор бўлганлигина камбағалликдан қутулишлари мумкин. Сиёсат йўналишлари. Комиссия ўз эътибор аҳоли сонига, озиқ-овқат муаммоларига, тирик организм турларини йўқолиб, генофондаларга путур етказишга, энергия, саноат, уй-жой масалаларига қаратди, чунки бу масалалар бир-бирига боғлиқ бўлиб, бирисиз иккисини ҳал қилилиб бўлмайди. Аҳоли ва инсон ресурслари. Баъзи мамлакатларда одамлар жуда кўпаябориб, мавжуд табиат бойликлари, етиштирилган озиқ-овқат, энергия, уй-жой, соғлиқни сақлаш соҳасида оилб бораётган ишларининг даражаси кўпаётган одамларнинг талабини қондира олмай қолди. Асосий масала

www.arxiv.uz ўсаётган одам сонининг мавжуд ресурсларга тўғри келишидир. Бундан ташқари аҳоли маълумотини ошириб бориш ҳам муҳим аҳамиятга эга, чунки мавжуд ресурсларни ўзлаштириш учун билимли одамлар керак бўлади. Ҳар бир мамлакат аҳолисининг сони шу мамлакатда мавжуд табиий бойликлар миқдорига ва ишлаб чиқариш воситаларига мос келиши керак. Муаммони ҳал қилиш учун ҳар бир мамлакатда аҳоли сонини бошқариш борасида тадбирлар ўтказилиши керак. Ҳукумат раҳбарлари ўз мамлакатлари аҳолисининг узоқ йилларга мўлжалланган демографик сиёсатни аниқлаб, бунда уларни социал, маданий, иқтисодий таъминланиши, оила сони, уларни маълумот олиш имкониятларини эътиборга олишлари керак. Кишилар нафақт техник билимларни ўзлаштиришлари, ахлоқий жиҳатдан ҳам етук бўлиб шаклланиши керак. Айниқса, цивилазия узоқроқ бўлган, қабила бўлиб яшовчи кишилар алоҳида эътиборга муҳтож, чунки иқтисодий ривожланиш кучлари уларнинг азалдан келган ҳаёт тарзини ўзгартиради (ўрмон, табиат бойликларини ўзлаштирилиши). Ҳукумат раҳбарлари уларни тан олиш, оддий аҳоли фикрларини эътиборга олишлари керак, янги ишлаб чиқариш технологияларга ўргатиб, уларни жалб қилиш лозим. Озиқ-овқат билан мунтазам таъминлаш барқарорлик гарови. Дунё бўйича етиштирилаётган дон маҳсулотларининг миқдори, ўсаётган аҳоли сонининг талабидан юқоридир. Аммо йилдан-йилга кўп сонли аҳоли ўзига етарли миқдорда овқат топа олмайди. Янги етиштирилган озиқ-овқат маҳсулотлари муҳтож одамларга етиб бормайди. Озиқ-овқат маҳсулотларини кўп етиштираётган мамлакатларда уларни етиштириш учун ҳукумат катта маблағ ажратиб, халқаро конкуренциядан ҳимоя қилинган. Қишлоқ хўжалигига ажратилган бу катта маблағ ерга кўп кимёвий ўғит берилишига, ташқи муҳитни ифлосланишига етиштирилган озиқ-овкатнисифатини пасайишига олиб келади. Уларнинг ортиқчасини арзон нархда ё ёрдам сифатида қашшоқ мамлакатларда юборилиши ўша

www.arxiv.uz мамлакатларнинг қишлоқ хўжалигига путур етказади. Масалан, Россиядаги аҳвол. Қишлоқ хўжалигининг бундай ривожланиши экология ва иқтисодга путур етказишини кўп кишилар тушуниб қолди. Ривожланаётган мамлакатларда эса деҳқонлар давлатдан ёрдам (субсидия) ола олмасдан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етарли, сифатли ишлаб чиқара олмайдилар. Баъзилари унумсиз, рельфи нуқлай, сув билан яхши таъминланмаган жойларга сиқиб қўйилган. Шунинг учун ҳам ривожланаётган мамлакатларнинг халқлари озиқ-овқат маҳсулотларига кўпроқ муҳтождирлар. Экосистема-турлар ривожланиш учун ресурсдир. Сайёрмизда тирик организмларнинг қирилиб кетиши хавфи тугилди. Илгарилари ҳеч вақт ҳозиргидек турларни нобуд бўлиб кетиши тез бўлмаган (олимларни тахминига кўра ҳар бир соатда бир тур йўқолиб боряпти). Табиатдаги ҳар бир тур эволюцион тараққиёт жараёнида синтезланган хромасома ва генлар тўпламидир. бу турларнинг генетик фонди ҳар йили дунё бўйича экинларнинг навини яхшилаш, янги дорилар олишда, саноат учун хом ашё сифатида фойдаланиб, миллиард-миллиард доллар фойда келтиради. Бундан ташқари табиатдаги барча ўсимлик ва ҳайвон турларини инсон учун илмий, генетик, маданий, ахлоқий жиҳатдан ҳам аҳамияти каттадир. Давлат раҳбарлари ва соҳа мутахасислари айниқса, кўп турларни макони бўлган тропик ўрмонларни қирқилиб кетишини олдини олиш орқали уларни сақлаб қолиш чораларини кўришлари керак. Ҳукумат рахбарлари бошқа экологик муаммоларни ҳамкорликда ҳал қилганларидек, табиатдаги йўқолиб бораётган ўсимлик ва ҳайвон турларини ҳимоя қилиш чораларини кўришлари керак. Энергетика ва ташқи муҳит. Энергияга талаб йил сайин ошмоқда. Айниқса, аҳолиси, саноати ва қишлоқ хўжалиги ривожланаётган мамлакатларда унга талаб кўпаймоқда. Ҳозирги даврда саноати, иқтисоди

www.arxiv.uz ривожланган мамлакатдаги ҳар бир киши Саҳрои Кабирни жанубидаги мамлакат халқларига нисбатан 80 марта кўп энергия сарфлайди. Ривожланаётган мамлакатлар 2025 йилда энергия сарфи бўйича ривожланган мамлакатларга етиши учун улар энергия ишлаб чиқаришни 5 марта оширишлари керак. Сайёрамизнинг экосистемаси бундай юкламага (нагрузка) бардош бера олмайди, айниқса, энергия минерал моддалар (нефть, кўмир) ишлатиб олинса, чунки ҳавони исиши ва кислотали ёмғирлар янада кучаяди. Шундай қилиб, ҳар қандай иқтисодий тараққиётни кам энергия сарфлаб эришиш мақсадга мувофиқ бўлади. Кирқ йиллар давомида олиб борилган катта тадқиқот ишлари натижасида атом энергиясидан фойдаланиш имкони туғилди. Аммо унга сарфланган катта харажат ва хавфли томонлари мавжудлигидан атом энергиясидан фойдаланишга нисбатан ҳар хил фикрлар пайдо бўлди (Чернобиь ва бошқа авариялар). Шуни қайд қилиш керакки, атом энергиясидан фақатгина экологик жиҳатдан хавфсизлигина фойдаланиш керак. Кўп ривожланаётган мамлакатларда миллионлаб одамлар уйларини иситиш ва овқат тайёрлашда ёғоч-ўтинлардан фойдаланадилар. Ўтин етишмайдиган мамлакат халқлари ўзларининг қишлоқ хўжалик тармоқларида ўтин берадиган соҳаларни ривожлантиришлари лозим. Аҳолининг энергияга бўлган талабини қондириш, ҳар бир мамлакат ҳукумат раҳбарларининг қаттиқ назорати остида бўлиши керак. Бунда энергияни тежаш ва нархини назорат қилиш, нефть махсулотларига, уни ишлаб чиқарувчилари билан истеъмолчилари ўртасида диалог асосида келишишлари лозим. саноат кам энергия сарфлаб, кўп маҳсулот ишлаб чиқариши керак. 1980-1990 йиллар ўртасида 1950 йилга нисбатан дунё бўйича ишлаб чиқарилган товарлар миқдори 7 марта ошди. XXI асрда эса аҳолининг сони ва

www.arxiv.uz талабининг ошиши билан яна 5-10 марта кўп товар ишлаб чиқариш лозим бўлади. Ривожланган мамлакатларда экологик жиҳатдан соғлом ва рентабелли технологияларнинг яратилиши кишилар соғлигини муҳофаза қилишда катта роль ўйнайди, аммо хом ашё материалларини баъзи жойларда камайиб кетишига олиб келмоқда (Япония). Янги яратилаётган технология меҳнат унумдорлигини оширади, бироқ улардан заҳарли чиқиндилар чиқиш хавфини туғдиради. Саноат чиқиндиларини кўмиш бўйича қаттиқ назорат ўрнатилиши керак. II жаҳон урушида ўнлаб кимёвий заҳарли моддалар бўлган немис кемаларини шимолий денгизда чўктирилган. Ҳозирги кунда кемалар чириб, улардаги заҳарли моддалар денгиз ҳайвонларига катта ҳавф туғдирмоқда. Умумий бойликлардан фойдаланиш. XX асрнинг ўрталарида кўп мамлакатлар мустақилликка эришганларидан кейин умумий экосистемадаги глобал бойликлардан-океан, антарктида, космик фазодан қандай фойдаланиш муаммоси пайдо бўлди. Албатта бу масала бўйича маълум миқдорда келишувларга эришилган, аммо бунда ҳали ечилмаган муаммолар ҳам бор. БМТнинг денгиз ва океан сувидан фойдаланиш хуқуқлари ҳақидаги конференциясида қабул қилинган қарорлар денгиз ресурсларидан қандай унумли фойдаланиш лозимлиги тўғрисида муҳим хужжатдир. Балиқларни овлаш тартиби, чиқиндиларнинг тўкилишини олидни олиш ҳақидаги конвенциялар қайта кўрилиб, мукаммаллаштирилиши керак. Шундагина балиқ овлаш тартибга олинади ёки денгиз ва океанларга тўкиладиган чиқиндилар миқдори камайитши мумкин. Ер яқинидаги космик фазодан фойдаланиш ҳақида кўп тортишувлар бўлди. Чунки унда космик кемаларнинг қолдиқлари, парчалари, кўпайиб, фазони ифлослантириб юборган. Айниқса, орбитага космик қуролларни чиқариш, унда синиқ парчалар сонини кўпайтириб қўяди. 80-90 йилларда бу борада шов-шувлар кўпайиб кетган эди. Ҳозир эса бироз тинчиган, аммо бу

www.arxiv.uz муаммолар ўз ечимини топмаган. Космосга ракета учираётган мамлакатлар космосни тоза сақлашга ва ундан фақат тинчлик мақсадида фойдаланишлари керак. Тинчлик, хавфсизли, ташқи муҳит. Ташқи муҳитга энг хавфли омил у ядро урушидир. Баъзи мамлакатлар ўзларининг гўё хавфсизлигини таъминлаш учун атом бомбасига эга бўлишга ҳаракат қилишади. Умуман, ҳарбий йўл билан экологик хавфсизликни таъминлаш мумкин эмас. Ҳукумат раҳбарлари ва халқаро ташкилотлар қуролланишга кетаётган маблағни қашшоқликка қарши ҳамда инқирозга учраган муҳитни тиклшга сарфлаганларида уни қандай ижобий самара беришини тасаввур қилишлари керак. Энг муҳим масала бундай қуролларга эга бўлган йирик мамлакатлар ўртасида муносабатларни яхшиланиши лозим. Бу қуролларни тарқатмаслик ва синовларни тўхтатиш чораларини кўришлари керак. Кейинги йилларда бу борада анча ижлбий силжишларга эришилди. Невада ва Россияда ядро синовларини ўтказилиши тўхтатилган. Ташкилий ва хуқуқий ўзгаришлар. Ҳар бир мамлакатнинг хукумати ўзларига тегишли вазирликлар, тармоқлар, муассасаларни иқтисодий ва экологик жиҳатдан боғланган соғлом ривожланишларни назорат қилишлари керак. Дунёдаги йирик халқаро ташкилотлар мамлакатлараро тузилган дастурларни қўллаб, уларни ривожланишини таъминлашлари ва ҳамкорликларини кучайтиришлари керак. БМТ қошидаги ташқи муҳит (ЮНЕП) соҳасидаги бўлимнинг роли каттадир. У асосий информация марказига айланиб, табиатни муҳофаза қилиш масаласидаги барча халқаро ҳамкорликларга раҳномалик қилиши лозим. Табиат тизимида содир бўлаётган экологик фалокатларни баҳолаш, уларнинг олдини олиш чоралари ҳақида жамоатчиликка, ҳукумат раҳбарларига, халқаро ташкилотларга ҳабар бериш БМТ қошидаги ташқи муҳит бўлимининг зиммасига юклатилган.

www.arxiv.uz Халқаро чақириқ. XX асрнинг бошларида ер шаридаги инсонлар сони ёки корхоналардаги технология эколгик инқирозларига олиб келади. Шу асрнинг охирида эса аҳоли сонининг кескин ошиши (6 млрд дан ортиқ) ва технологияларнинг кўпайиши табиатни кескин экологик инқирозга учрашига сабабчи бўлди. Атмосферада, сувда, тупроқда, тирик организмлар оламида кескин салбий ўзгаришлар содир бўлди. Содир бўлаётган ўзгаришлар тезлиги ошиб бормоқда. Экологик фалокатлар бир мамлакатни эмас, бир неча мамлакатларни ўз комига тортмоқда. Ривожланаётган мамлакатлар аҳолисини чўлланишлар, ўрмонларни, сувни камайиб бориши, муҳитни ифлосланишлари қийнаб юбормоқда. Ривожланган мамлакатлар аҳолиси ҳаётига эса, заҳарли моддалар хавф туғдирмоқда. Бугун дунё ахолиси ҳаётига атмосферага чиқарилган карбонат ангидрид (ҳавони иситиб), фреонлар (озон қаватини сийраклаштириб), келгусида содир бўлиши мумкин бўлган урушлар, айниқса, атом бомбаси қўлланилса катта салбий таъсир этади. Дунёдаги ҳамма халқлар мавжуд халқаро иқтисодий системаларни ўзгартириб, тенденцияга таъсир этишлари керак. Акс ҳолда мавжуд тенденциялар тенгсизликни кучайтириб, оч, қашшоқ халқлар сонини кўпайтириб юбормоқда. Келгуси авлодга табиатни соғлом қолдириш учун ҳозирги авлод зудлик билан биргаликда ҳракат ишларини бошлашлари керак. Сайёрамиздаги глобал даражаадги экологик муаммоларни ижобий ҳал қилишда БМТнинг роли каттадир. Бу борада БМТ жойларда минтақавий конференциялар уюштириш ва бошқа чораларни кўриши лозим. Комиссиянинг асосий мақсади бутун дунё аҳолисини экологик инқироздан муҳофаза қилишга қаратилган. Бунинг учун одамлар онгини ва хулқ-атворини фақатгина кенг жамоатчилик ўртасида тушунтириш ишларини кучайтириш орқали эришиш мумкин. Бунга зудлик билан киришиш керак.

Похожие

Табиатни муҳофаза қилиш ва халқаро ҳамкорликлар

Табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг ҳозирги замон муаммолари

Табиатни муҳофаза қилишнинг ташкилий ва ҳуқуқий асослари

Табиат ва жамият муносабатлари эволюцияси

Доривор ўсимликларни муҳофаза қилиш ва улардан самарали фойдаланиш