logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Ботаника
  4. Гулли ўсимликларнинг кўпайиши

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

487.5 KB
Скачать
Гулли ўсимликларнинг кўпайиши Режа : 1- Гул 2- Тўпгуллар 3- Гулқўрғон Гул тўғрисида умумий тушунча. Гул ёпиқ уруғли ёки гулли ўсимликларнинг репродуктив (лот. ре — янгидан+-продукцио — ҳосил қилиш) органи ҳйсобланади. Гулли ёки ёпиқ уруғли ўсимликлар мезозой эрасининг бўр даврининг ўрталарида, Осиё қитьасининг жанубий шарқий қисмида жойлашган Ангара ерида пайдо бўлган ва жуда тез-лик билан Ер юзининг ҳамма қитьаларида тарқалган. Бу нинабаргли (очиқ уруғли) ўсимликларни борган сари ер юзидан сиқиб чиқариб, ҳухмрон бўлиб олган. Ёпиқ уруғли ўсимликлар бошқа ўсимликларда мурак-каб тузилган генератив (лот. генераре — ҳосил бўлиш, яратилиш) органлари билан фарқ қилади. Ёпиқ уруғли ўсимликлар мевали барглари (мегоспорофиллари)нинг четлари бир-бири билан қўшилиб, бир ёки бир неча ту-гунча ҳосил қилади. Шу тугунча ичида битта ёки бир нечта уруғкуртаклар (мегоспорангийлар) бўлади, Тугунча уруғкуртакни қуришидан ва ҳар хил омиллар таъсиридан сакдаб қолиш учун хизмат қилади. Уруғланишдан кейин шаклланган — ўзгарган уруғчи ва тугунчадан мева, уруғкуртақдан эса уруғ ҳосил бўлади. Бундай орган фақат ёпиқ уруғли ўсимликларга хосдир. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг хусусиятли белгилари-дан яна бири шундан иборатки, уруғкуртаклар гул тугуни ичида бўлганлиги сабабли, уларга очиқ уруғлилардагига ўхшаб чанглар тўғридан-тўғри келиб тушолмайди. Чанг-лар одатда, ёпишқоқ суюқлик чиқарадиган оғизчага турли йўл билан келиб тушади ва пировардида чангланиш рўй беради. Чангланиш эса ҳар хил усул билан (шамол, ҳаша-ротлар, қушлар, сув ёрдамида) содир бўлади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг энг муҳим белгиларидан бири у ҳам бўлса, қўшалоқ уруғланишдир. Бу ҳодисани 1898 йили С. Г. Навашин аникдаган. Қўшалоқ уруғланиш шундан иборатки, чант уруғчининг тумшуқчасига тушган-дан сўнг ўсиб, унинг ядроси иккига бўлинади ва ҳосил бўлган сперма адро уруғмуртакнинг иккиламчи ядроси билан қўшилиб ундан учламчи тўқима — эндосперма та-раққий этади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гули гулқўрғон ёки гулқоп-лағичларга эга бўлиб, гулни ҳимоя этиш вазифасини ба-жаради. Гул — шакли ўзгарган — метаморфозлашган, қисқарган новда бўлиб, одатда новданинг апикал (ўқ учида) ва ён новда ҳамда шохчаларнинг меристема ҳужайраларидан юзага келади. Гул ихтисослашган генератив орган ҳисоб- ланади. Гулда жинсий жараён — спорогенез ва гаметогенез содир бўлади. Гул ўқи (қисқарган новда) ёки гул ўрни торус (лот. торус—жой, ўрин) деб аталади. Гул ўрни бирмунча ясси (пион, айиқтовон, малина — хўжағат ва бошқаларда), конуссимон (наъматакда), ботиқ (олхўри, олчада) бўлади (1- расм). Гул ўрнида гулнингҳамма қисм-лари: гулкоса, гултожи, чангчи, уруғчилар ўрнашади. Гул ўрни тагида гулни ушлаб турувчи гул банди ёки даста бўла-ди. Агар гул банди тараққий этмасдан қолса, ундай гул бандсиз гул ёки ўтроқ гул деб аталади. Гул банди ёки гул даста остида иккипаллали ўсимликларда иккита, бир паллали ўсимликларда битта гул олди баргча бўлади. Гул олди баргчаларнинг бўлиши ёки бўлмаслиги систематика-да оила, туркум ёки турларга хос муҳим белгидир. Новданинг ёнида жой-лашган гулларда гулнинг қоп- ловчи баргга қараган томони олдинги ёки пастки ёки абак- сиал (лот аб _ аан. акси- 1- расм. Гул ўрни: 1 — пион гулининг ясси гул ўрни; 2—айиқ-товоннинг бўртиб чиққан гул насига кесиб кўрсатилган). ўқига қарагач қарама-қарши томони орқа ёки устки бўлса адаксиал (лот. а д — га — би-рор нарсага қараб бориш) деб аталади. Новданинг гул чиқ-қан ўқи, гул ўртаси ва қопловчи баргнинг марказий томо-ни орқали ўтган тик текислик ўрта медиан (лот. м е д и -анс —ўрта) деб аталади. Ўрта текисликка тўғри бурчак остида жойлашган ва новда ўқи орқали ўтадиган текислик кўндаланг трансверсал (лот. трансверсалис — кўнда-ланг) текислик деб аталади. Текислик гул симметриясида яққол кўринади. Масалан, гулнинг бирор ўқидан фақат иккита симметрия ўтказилса, уни биссимметрия (лот. бис — икки, симметрия — тенг) ёки билатераль (лот. латералис —ён томон) деб аталади. Бундан ташқари тўғри ёки актиноморф, нотўғри ёки зигоморф ва ассимет-рик гуллар ҳам учрайди. Косача билан гултожларнинг иккаласи биргаликда гул қўрғонини ташкил этади. Гул қўрғонининг бўлиши ёки бўлмаслиги ва унинг тузилишига қараб гул тўрт хил бў-лади. 1. Агар гулқўрғон бир хил оддий косачасимон ёки тож-симон бўлиб, гул ўрнида навбатлашиб жойлашса (магно-лия, купальница, лилияда) — гомохламид гул деб аталади. 2. Гулқўрғони мураккаб (қўшалоқ) косача билан тожга ажралган (чиннигул, нут, ўрик, олма ва бошқаларда) бўлса, гетерохламид гул деб аталади. 3. Гулқўрғони бир қатор ва фақат косачасимон (газанда, қайрағоч, олабўтада) бўлса — гаплохламид гул деб аталади. 4. Гулқўрғони бўлмаган ва фақат спорофиллар (андро-цей чангчилар, геницей — уруғчилар)дан юзага келган гул-лар — ахламид ёки очиқ (қоплағичсиз) гуллар деб аталади. Гулнинг келиб чиқиши Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гуллари турли-туман шаклда бўлиб, очиқ уруғли ўсимликларнинг гулидан кес-кин фарқ қилади. Гулнинг келиб чиқиши тўғрисидаги масала кўпинча олимларни қизиқтиради. Бу соҳада кенг тарқалган учта назария бор. Псевдант (юнон. псевдос — сохта, антос — гул) на-зарияси. Бу назарияни австралиялик ботаник — морфолог, систематик, ботаник-географ олим — профессор Рихард Ветштейн яратган. Унинг фикрича, ёпиқуруғли ўсимлик-ларнинг икки жинсли гули очиқ уруғли ўсимликлар (ге-нетумсимонлар синфи)нинг кўпгина содда тузилган бир жинсли чангчи ва уруғчи гулларнинг тўпламидан &#34;тўпгул&#34; юзага келган. Уруғчилар (мегаспорофиллар) марказга жой-лашган. Улар мевали барглардан ҳосил бўлган, чангчи гул-ларнинг қоплағич барглари гулқўрғонни ҳосил қилган. Кейинчалик баъзи чангчилар тожбаргларга айланган, Бу назарияга мувофиқ, ёпиқ уруғли ўсимликлар шамол ёрда-мида чангланадиган майда-майда кўримсиз қоплағичсиз гулларга эга бўлган (қайиндошлар, букдошлар, қайрағоч-дошлар ва бошқалар)да гул бир уйли, биржинсли бўлиб, очиқуруғлиларнингстробилларини(юнон. стробилис — ғудда) эслатади. Очиқ уруғли ўсимликлардан эфедранинг стробили бўғимларда жойлашган. Улар қисқа ўқдан ибо-рат, бу ўқларга 2—8 тагача тангачага ўхшаган барглар қара-ма-қарши ўрнашган бўлади. Бу тангачалардан юқорида жойлашган бир неча микростробил бўлади. Ҳар бир мик-ростробил барг — ўзида айрим бир гул бўлиб, антерофора ёки чангчи гул деб аталади. Антерофора 2—8 та ёки учхо-нали чангдондан иборат бўлади (2-расм, 2). Антерофор икки чангчининг ўсишидан тараққий этади. Ветштейннинг тахминига биноан ёпиқ уруғли ўсим-ликлар гулининг ривожланиши уч хил босқичдан иборат. Биринчидан, эркак &#34;тўпгул&#34; — чангчилар тараққий этган: ривожланишнинг иккинчи босқичида чангчилар сони ор-тиб борган ва гул ён барглари атрофида жойлашган. Учинчи босқичида чангчилардан уруғчи, гулёнбарглардан косача барглар тараққий этган. Ветштейн фикрича тараққиётнинг учинчи босқичида эркак &#34;тўпгул&#34; икки жинсли гулга ай-ланган. Бу назарияни ҳозирги вақтда олимлар маъқуллашмай-ди, шунинг учун псевдант назария фақат тарихий аҳами-ятга эга. Стробиляр назария. Уиланда деган олим 1906-йили бен-нетитлар деган ўсимликларнинг қолдикларини топади. Бу ўсимликлар мезозой эрасининг очиқ уруғли ўсимликла-рига мансуб бўлиб, эволюция жараёнида бутунлай йўқо-либ кетган. 2-расм. Гулнинг келиб чиқиш тасвири: 1 — эфедранинг микро-стробиллари; 2— алоҳида микростробил; 3 — микростробилнинг диаграммаси; 4— каузариннинг чангчи гул диаграммаси; 5 —гул-тожбаргларнинг ҳосил бўлиши; 6—8 мегастробиллардан эфедра уруғчи гулларининг ҳосил бўлиши; п —гулни ўраб турувчи пардача; в — гултожбарг, ч — косачабарг. Беннетитлар очиқ уруғли дарахтсимон ўсимликларнинг бир қабиласи бўлиб, гуллари икки жинсли. Улар ташқи қиёфаси жиҳатидан пальмаларга, айниқса ҳозирги вақтда ўсувчи саговникларга яқин. Лекин, саговникларда стро- биллари икки уйли. Беннетитномаларда микроспорофилл ва макроспорофиллари битта ғудда (стробилус)га тўпла-нади. Микроспорофиллари патсимон (3-расм), улар бир-бири билан ўсиб, туташиб анча мураккаб бўлган микроси-нанги ҳосил қилади. Макроспорофиллари уруғкуртакли 3-расм. Сусайеойеа <1асо1епз15 — беннетит стробилининг узунасига кесиб реставрация қилинган гули. бўлиб, марказий ўринни эгаллайди. Уруғкуртакдан етишадиган уруғлар икки паллали бўлади. Беннетитномаларда стробилларнинг икки жинслилигини ҳисобга олиб, баъзи олимлар, эҳти-мол улар кўпмевалиларнинг асоси бўлгандир, деб тахмин қиладилар. Арбер ва Паркин бенне-титларнинг гул тузилиши-ни ўрганиб содца ва йирик икки жинсли стробиллар-ни проинтостробил деб айтадилар ва стробиляр ёки эуанций (юнон. эу — асл, а н т о с — гул) деган назарияни ишлаб чиқдилар. Бу наза-рияни кўпчилик олимлар қўллаб- қувватладилар. Проанто-стробилнинг ўқи (гул ўрни)да узун-узун бўлган сони ноа-ниқ, бир-бирига бирикмаган бир талай микроспорофиллар ва мегаспорофиллар жойлашган (4-расм). Расмдан кўринадики, проантостробил ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гулидан микро ва мегоспорофилларининг тузилиши жиҳатидан кескин фарқ қилади. Биринчидан, уларнинг микро-спорофилларида жуда кўп миқдор-да микроспоралар етилади. Иккин-чидан, гинецейи шакл ва тузилиши жиҳатидан ёпиқ уруғли ўсимлик-ларнинг гинецей-га ўхшамайди. Проантостробил-нинг гинецейи 4-расм. Проантостробилл; п - парда; м - 0 мевачабарг- микроспорофиллар, мег — мегаспорофиллар. лардан ташкил топган бўлиб, учларида бирқанча уруғкур-таклари бўлган. Бу назарияга мувофиқ проантстробилнинг кейинги эво-люциясида микроспорофиллар ва микроспорангийларнинг сони камайиб тўрттагача сакданиб қолган. Уруғкуртак атро-фидаги мегаспорофилларнинг четлари бир-бири билан бирикиб ёпиқ мевачабаргларни юзага келтирган, улар чангни ушлашга мослашиб антостробил, яъни стробилга ўхшаш гул ривожланган. Ҳозирги ёпиқ уруғли ўсимликлар орасида гули содда ва мураккаб тузилган ўсимликлар ҳам учрайди. Бу ҳоди-сага гетеробатмия деб аталади. Ёпиқ уруғли ўсимликлардан гулли содда тузилган маг-нолиялилар бир паллалиларга жуда яқин туради. Гулларнинг формулалари ва диаграммалари. Гул тузи-лишини қисқа ва шартли белгилар билан ифодалашга гул формуласи (лот. формула — шакл, маълум қоида) деб аталади. Гул формуласини тузишда гул симметрияси, до- ира сони, ундаги аъзоларнинг миқцори, устки ва пастки гул тугуниги нецей аъзоларини ифодаловчи рақамлар ёзи-лади. Кўпинча гул формуласини ёзишда қуйидаги белгилар ишлатилади: ^§) — спирал гул; Ж — актиноморф ёки тўғри гул; X — икки томонлама симметрияли гул; \ , ёки I зи-гоморф; И — ассимметрик; Р — оддий гулқўрғон; К — ко-сача; С — тожгул (лот. СогоПа — тожгул); А — чангчилар (Андроцей); О — уруғчи (гинецей). Агар гулнинг бирор органи бир неча қатор бўлса &#34; + &#34; белгиси билан белгила-нади. Масалан А(0+10+5; туташиб ўсган гул бўлаклари одатда қавс ичига олиниб С(а, туташмаган ҳолдаги гул бўлаклари эса қавссиз ёзилади. Гул қисмлари нотайин бўлса чексизлик белгиси ~ билан белгиланади. Тугунчаларнинг Ўрнини ифодаловчи рақам ости чизиқ билан (масалан, остки тугунча б , устки тугунча О) белгиланади. Гулларнинг формуласи: масалан; нилуфар, пиёзгулда: Телом назариясининг асосчиси немис ботаниги Цим-мерман ҳисобланади. Бу назария тарафдорлари гулнинг келиб чиқиши тўғриси-даги эски классик морфология асосчиси В. Гете томонидан таъ-рифланган &#34;гул мета-морфозага учраган бар-гли новда бўлиб, гул ўрнидан ташқари ҳамма аъзолари (косача, гул-тож, чангчи ва уруғчи-лар) шакли ўзгарган (метаморфозага учра-ган) барглардан иборат&#34; деган фикрни ва кейин-чалик фолиар (лот. фо-лиарис — баргли) деб номланган назарияни инкор этади. Бунга асо-сий сабаб, 1917—1920 йилларда янгитдан то-пилган ўсимликлар — псилофит ёки ринио-фит деб аталадиган дас-тлабки сувдан чиқиб қуруқликка мослашган ўсимликларни текши-ришга асосланади. Псилофитларнинг энг содда тузилган вакили — Рини-ядир. (5-расм, 1). Унинг танаси баргсиз, илдизсиз ци-линдрик ўқцан иборат бўлиб, телом деб аталади. Телом-нинг учида спорангийлар етилади. Тёлом назариясига биноан, юксак даражали ўсимлик-ларнинг ҳамма органлари дихотомик шохланган теломдан пайдо бўлади деган фаразлар ҳали бор. Эволюция даво-мида теломлар бир текисликда бир-бири билан қўшилиб, стериль (лот. стерилис — наслсиз, мевасиз) ва фертиль (фертилис — серҳосил, унумдор) синтеломларга айлан-ган. Кейинчалик стериль синтеломлар дифференцияла-ниб барг ва новда ўқига, фертильсиз теломлар эса споро-филларга айланган. 5-расм. Псилофит риния (КЬуша та^ог) (1) ва телом типидан папоротник (қирққулоқ)ларда спорофилларнинг ривожланиши (2—5): с — спорангий; Р — ризомоид. Циммерманнинг фикрича, гулнинг ҳосил бўлиши ве-гетатив органларнинг ҳосил бўлиши билан параллель бор-ган. Филогенетик нуқтаи назардан қараганда, масала шу тариқа қўйилса, барг билан поя ўртасида фарқ бўлмайди. Демак, эволюция жараёнида теломларнинг дифферен-цияланишвдан вегетатив ва генератив органлар пайдо бўла-ди. Гулнинг келиб чиқиши тўғрисидаги Циммерманнинг бу фикри стробиляр назарияга ёндошади. Юқорида баён этилган фикрига биноан, қадимги очиқ уруғли ўсимлик- ларнинг авлодларида масалан, қирққулоқсимонларда ве-гетатив барг ва спорофил 5-расмда кўрсатилгандек, эво-люция жараёнида ўзгариб борган. Ҳозирга морфологлар гулнинг мевачи баргларини очиқ уруғли ўсимликларнинг мегаспорофилли (юнон. мегас-порофиллон — барг)дан тараққий этган деб тасдиқлай-дилар. Лекин биология нуқтаи назаридан гул очиқ уруғли ўсимликларнинг гулидан кескин фарқ қилади. Биноба-рин, гул морфологик жиҳатдан стробилнинг эволюция даврида кўп ўзгарган шакли бўлиб, қисқарган новдадир. Стробилни ўзгаришидан ҳосил бўлган ва содда тузилган гулларни магнолиядошлар, айиқтовондошлар, пионгул-дошлар ва бошқа оила вакилларида кўриш мумкин. Кейинги йилларда гул тўғрисида кенг тарқалган ва юқорида баён этилган назариялардан ташқари ҳар хил назариялар пайдо бўла бошлади. Жумладан, асримизнинг 30-йилларида инглиз олимаси Миссис Сандерс мева барг- чаларининг полиморфизми (кўп шакллиги), Р. Медвилла эса гонофил деган назарияни эълон қилишди. Хулоса қилиб айтиш керакки, гулнинг келиб чиқиши тўғрисида-ги муаммо ҳозиргача тўлиқ ҳал этилгани йўқ. Тўпгуллар Тўпгулларнинг умумий таърифи. Ёпиқ уруғли ўсимлик-ларнинг новдалари шаклан ўзгариб гул чиқарган шохча-ларга айланади, бундай шохчалар тўпгуллар деб аталади. Тўпгулнинг ўртасида вегетатив барг бўлмайди. Новда гул ҳосил қилишдан олдин, унинг учки мерис-тема ҳужайралари тез ўсиб ўз шаклини ўзгартиради ва бошланғич гул ҳосил қилади. Кўпчилик ўсимликларда масалан, бузина, сирень, гиацинт ва бошқаларда тўпгул куртакнинг ичида ривожланади. Куртак очилгандан ке-йин тўпгул бўғинларга ажралиб аниқ кўринади. Кўпинча новданинг учларидаги апекал меристемаси гулга айлана-ди, шунинг учун бундай новдалар ўсмасдан қолади. Гул-лаб мева ҳосил қилгандан кейин тўпгул ва унинг қисмла-ри ўсимликдан тушиб кетади. Тўпгуллар ёпиқ уруғли ўсимликларнинг эволюцияси жараёнида барг чиқарган гулли новдадан вужудга келади. Тўпгулнинг ёндош (қоплағич) баргчалари яхши ривож-ланган бўлса ва барг яшил рангда бўлса франдоз (лот. фрондис —яшил барг) тўпгул деб аталади (бинафша, фукция, тизимгул-вербейник ва бошқалар). Тўпгулда фа-қат гулолди қоплағич барглар бўлса брактеоз тўпгул деб аталади (ландиш, сирень, олхўри ва бошқалар). Баъзи тўпгулларда ҳеч қандай барглар бўлмайди. Улар эбрактеоз деб аталади (ёввойи турп, жағжағ ва бошқа бутгулдош-лар). Булар орасида бошқа хиллари ҳам учрайди. Тўпгуллар шохлаши натижасида улардаги гуллар сони кўпаяди ва ҳашаротларни узоқдан ўзига жалб қилади. Тўпгулдаги гуллар бирданига очилмасдан бирин-кетин очилади, бу ҳам четдан чангланишга имкон яратади. Тўпгуллар шамол ёрдамида (кучалалар, бошоқ, шингил) чангланади. Тўпгулларнинг биологик аҳамияти шундан иборатки, пластик материал кам сарф этиладиган майда гуллар тўпгулга тўпланиб, ҳашаротларга узоқдан яхши кўринади (соябонгулдошлар, мураккаб гулдошлар ва бошқа ўсим- ликларда) ва четдан чангланишни тезлаштиради. Шамол ёрдамида чангланувчи ўсимликларнинг тўпгуллари ён барг-чалар билан туташмайди. Бу эса чангни шамол ёрдамида тарқалишига кўмаклашади. Эволюция жараёнида новда учи ва ёнида якка-якка бўлиб жойлашган гуллардан тўпгуллар келиб чиққан. Нов-дада якка-якка жой олган гулларга магнолия, кўкнор, лола, пион ва бошқа ўсимлик гуллари мисол бўла олади. Акса-рият ўсимликларда гуллар бевосита бир-бирининг ёнига бир нечтадан бўлиб тўпланади (хурмо дарахти, агава ва бошқаларда). Тропик ўрмонларда ўсувчи какао дарахтида 264 тўпгуллар поя ва йўғон новдаларда осилган ҳолда жойла-шади. Бу ҳодисага каулифлория (лот. каулос — поя, ф л о р е о — гулламоқ) деб аталади. Тўпгулларнинг морфологик хусусиятлари. Тўпгулларни аниклашда улардаги баъзи муҳим белгилар ҳисобга олинади. Масалан, новданинг ўсиш хусусиятига қараб монопо-диал ва симподиал тўпгулларга ажратилади: 1. Моноподиал тўпгулларда новданинг шохланиши апекал меристемасидан ҳосил бўлади ва учки гул энг ке-йин очилади. Бундай тўпгуллар моноподиал, рацемоз (лот. рецемоз — шингил, гул ўқи) ёки ботрик (юнон. бот-р и с — шингил) тўпгул деб аталади. Моноподиал ёки бот-рик тўпгул нотекис гуллайди, яъни гуллари кетма-кет пастдан юқорига қараб очилиб боради, учки гуллари ҳам-мадан кейин очилади (жағ-жағ, иван чой, лагохилус-қўкпа- ранг ва бошқалар). 2. Симподиал ёки сохта дихотомик шохланишга эга бўлган тўпгуллар цимоз (юнон. ц ю м а — тўлқин) тўпгул деб аталади. Бундай тўпгулнинг новда учи гул билан ту-галланадиган тўпгул. Уларда аввало бош ўқдаги учки гул биринчи бўлиб очилади (картошка, незабудка, фацелия ва бошқалар). Тўпгулни бош ўқидаги меристемаси гулга айланса бун-дай тўпгул ёпиқ ёки аниқ тўпгул деб аталади. Баъзи ўсим-ликларда апекал меристема вегетатив бўлиниб, ўсишда давом этади ва ён гулларни ҳосил қилади. Бундай гуллар очиқ ёки ноаниқ тўпгул деб аталади (6-расм). Шохланиш хусусиятига кўра тўпгуллар оддий ва му-раккабга ажратилади. Оддий тўпгуллар. Оддий тўпгуллар моноподиал шох-ланган бўлиб, битта марказий гул ўқида жойлашади. Уларга қуйидагилар киради (7-расм). 1. Шингил ёки шода. Бунда асосий гул ўқида гул банди-га эга бўлган гуллар якка-якка жойлашади. Масалан, узум шингили. Ташқи кўриниши жиҳатидан шингил ҳар хил бўлади. Масалан, франдоз (бинафша), брактеоз (черёму-ха), очиқ ёпиқ (қўнғироқгул), бир ёки икки гулли (нўхат). 2. Оддий қалқон (ясси тўпгул). Асосий гул ўқининг пастида жойлашган гул бандлари узунроқ бўлиб, гулнинг ҳаммаси бир текис жойлашади (нок, дўлана, олма). 6-расм. Ёпиқ ёки аниқ (1) ва очиқ ёки ноаниқ тупгулнинг тасвири: а — учкигул; б—гул ўқининг рудименти; в — гул олди баргча; 5, — стерил ёки пуштсиз гул олди аргча; г — гулён баргчалар. 3. Бошоқ. Бундай тўгаулнинг асо-сий ўқида бандсиз ёки бандли гуллар зич жойлашади (зубтурум, тизим-гул ва бошқалар). 4. Сўта. Битта этдор йўғон ўқда бошоқдаги каби бир неча гуллар жойлашади (мак-ка сўтаси, игир, калла). 5. Соябон. Тўп-гулнинг асосий ўқи қисқа бўлиб, барча гулларнинг гулбандлари шу ўқ ичидан чиққандай жойлашади (наврўзгул, гилос, нок, пиёз, примула ва бош-қалар). 6. Бошча (каллак). Асосий ўқ бироз кенгайган, гуллар бандсиз ёки қисқа бандли бўлади (себарга ва баъзи астра-галлар). 7.Саватча. Оддий тўпгулларнинг ихтисослашгани бўлиб, мураккабгулдошлар оиласига мансуб ўсимликлар-нинг тўпгулидир. Буларда асосий ўқ &#34;саватчага&#34; ўхшаш кенгайган бўлиб, майда ўтроқ гуллар зич жойлашади. Са- ватчада гуллар акропетал — марказга томон очилади, яъни биринчи бўлиб четдаги гуллар ва энг охирида ўртада жой-лашган гуллар очилади. Саватчанинг атрофини ён ва ост томонидан баргчалар ўраб туради. Бу баргчалар ҳали очилмаган ёш гулларни ҳимоя қилади (масалан, кунгабоқар, мойчечак, бўтакўз, қоқи ва бошқалар). Мураккаб тўпгуллар. Мураккаб тўпгулларнинг марка-зий ўқида бир неча оддий тўпгуллар жойлашган, бундай тўпгуллар тирс деб аталади (9-расм, 1, 2). Уларнинг мар-казий ўқи кўп бўлиб, полителик (юнон. п о л и — кўп, с т л а марказий ўқ) тўпгул ҳам дейилади (лабгулдошлар, капалакгулдошлар, сигир-қуйрукдошлар ва бошқалар). Мураккаб тўпгулларга қуйидагилар киради: мурак-каб шода (шингил) ёки шохланган тўпгул. Бундай тўпгулларда асосий марка-зий моноподиал ўқ узоқ вақт ўсишни давом эттира-ди. Натижада бир ўқда бир неча шохчалар ривожлана-ди. Бу шохчалар ўз навба- тида шохлаб, уларда ҳам гуллар ўрнашади (масалан, қашқарбеда 10-расм, 1). Қашқарбеданинг марказий моноподиал ўқи франдоз шода бўлиб, шохчаларида-ги оддий гуллари очиқ брак- теоз тўпгуллардан иборат. .~о „ 7-расм. Рацемоз тўпгулларнинг Шодалардан ҳосил булган эволюцияси: Л- шингил; В- қалқон; С— соябон; Д— саватча; Е— бошоқ; Ғ— сўта; С— шохланган рўвак. бундай тўпгул баъзан супур-ги бошоқ деб аталади. Мураккаб соябон тўпгул-ларда марказий ўқ қисқарган бўлиб, унда катга ўрама барг жойлашади. Марказий ўқнинг ўрама барг қўлтиғидан од-дий соябон гуллар ўсиб, яна соябон гуллар ташкил қилади. Ҳар бир соябон остида кичкина ўрама барг бўлади. Бундай тўпгуллар соябонгулдошлар оиласига хосдир. Мураккаб бошоқ шаклидаги тўпгуллар ғалладошлар оиласига хос бўлиб, морфологик жиҳатдан мураккаб шо-дага ўхшайди (11-расм). Унинг марказий ўқида бир неча бошоқчалар зич ўрнашиб, бошоқни ташкил этади (буғ-дой, арпа). Баъзи ғалладошларда оддий бошоқлар узун шохланган бандлари билан марказий ўқда иккинчи ва учинчи тартиб шохчалар ҳосил қилиб, мураккаб рўвак деб аталадиган тўпгулни ҳосил қилади (шоли, тариқ, сули, қўнғирбош ва бошқалар). 120-расм. Навбатлашган (1) ва қарама-қарши (2) тирс шаклдаги тўпгул тасвири. Рўвак тўпгуллар мураккаб шо-да (шингил)дан шохланиш хусу-сияти билан фарқ қилади. Рўвак тўп-гуллар марказий ўқининг пастроғи-да жойлашган шохчалар юқори-дагисига нисбатан узун бандли бўла-ди. Натижада одатдаги рўвак пиролепдал шакл-га айланади (маса-лан, сирень, гор-тензия). Рўвак тўпгуллар очиқ ёки ёпиқ, фран-доз — брактеоз бўлиши мумкин. Цимоз тўпгуллар. Цимоз (юнон. цима — тўлқин) ёки аниқ тўпгуллар бўлиб, симподиал ёки сохта дихотомик шохланишга эга. Уларнинг асосий ўқи гул билан тугайди. Гуллар учки гулдан бошлаб очилади. Цимоз тўпгул — мо- нохазий, дихазий ва плейохазий шаклида бўлади. Монохазий (юнон. м о н о с — битта, х а з и с — ёриқ) энг содда цимоз тўпгул. Асосий гул ўқи ва ундан пастроқда шохланган бирламчи, иккиламчи гул ўқлари ҳам биттадан гул чиқаради. Монохазийдан бурма ва гажак тўпгуллар ҳосил бўлади. Бурма тўпгулнинг ўқи гул билан тугаб, ёни-дан битта гулшохча чиқаради. Бу гул шохча ҳам шу тариқа бир неча бор такрорланади, натижада бурма тўпгул ҳосил бўлади (сигирқуйруқцошлар, петуния ва бошқалар). Гажак тўпгулнинг ўқи бир томонга қайрилган бўлади (12-расм, 12). Масалан, зағчакўз (незабудка), қизилпой-ча (зверобой). Дихазий (юнон. -д и — икки) да ҳосил қилувчи асосий ўқ гул билан тугайди, унинг пастида бир-бирига қарама- 121-расм. Қашқарбеданинг тўпгули: 1 — марказий моноподиал ўқ — франдиоз (иккиламчи шингил); 2 —тўпгулнинг умумий кўриниши: — асосий бўғин; а — марказий тўпгул; б—паракладий; в — брактеоз — оддий шингил. қарши жойлашган икки шохча чиқади, уларнинг учи ҳам гул билан тугаб, ёнларидан яна иккитадан қарама-қарши жойлашган шохча чиқаради. Бу жараён бир неча бор так-рорланиши мумкин (чиннигулдошлар). Цимоз тўпгулларнинг энг юксак ривожланган шакли плейохазий (юнон. плейон — ортиқ, кўпроқ; хазис — тирқиш) ёки кўп шуълали симподиал тепа гул ёхуд сохта соябон ҳисобланади. Плейохазий кўпинча дихазийдан ке-либ чиқади (12-расм). Плейохазийнинг асосий ўқидан бир қанча ўқларга эга бўлган учки гул ҳосил бўлади. Бун-дай тўпгуллар айиқтовондошлар, сутламагулдошлар оила-ларининг вакилларида учрайди. Тўпгулларнинг эволюцияси тўғрисидаги масала ҳали-гача аниқ ечилган эмас. Баъзи бир олимлар масалан, ака-демик А. Л. Тахтаджян филогенетик жиҳатдан дастлабки тўпгуллар худди магнолия ва пионларникидек новда учи-да якка-якка жойлашган, деб маъқуллайди. Бошқа бир ГУРУҲ олимлар эса, энг қадимги ёпиқуруғли ўсимлик аж- 11-расм. Мураккаб бошоқнинг шакли. додларининг тўпгуллари цимозга ўхша-ган кўпгулли тўпгуллардан ташкил топ-ган ва эволюция жараёнида улардан бир-гулли тўпгуллар келиб чиққан деб тах-мин қилинади. Гулда жинсларнинг бўлиниши. Бир гул-да икки жинснинг ҳам чангчи, ҳам уруғ-чининг бўлишига икки жинсли гул деб аталади. Икки жинсли гуллар ёпиқуруғ-ли ўсимликлар орасида жуда кўп тарқал-ган (13-расм). Икки жинсли гуллар Ч&#34; шартли белги билан белгиланади (астро-номияда Марс планетаси сГ белгиси би-лан, Венера 9 белгиси билан белгилана-ди). Ўсимликлар орасида бир жинсли гуллар ҳам учрайди. Фақат чангчилардан ташкил топган гуллар — чангчи гул, уруғ-чилардан иборат бўлса, уруғчи гул деб ата-лади. Чангчи ва уруғчи гуллар бир ўсим-лиқца бўлса, бир уйли, чангчи гул бир ўсимликда, уруғчи гул бошқа ўсимликда бўлса икки уйли ўсимликлар деб аталади. Бир уйли ўсимликларга маккажўхори, қиёқўтлар, оқ қайин, дуб, қора қайин, 1-расм. Цимоз тўпгуллар: 1 — шингил; 2 — одций бошоқ; 3 — мураккаб бошоқ; 4 — оддий соябон; 5—мураккаб соябон; 6 — қалқон; 7—бошча; 8а — саватча; 86— саватча кесмаси; 9 — мураккаб шингил; 10 — кучала; 11 — дихазий; 12— гажак. 13-расм. Икки жинсли гуллар: 1 — икки жинсли гул; 2 — пеон гули; 3 — гул қисмларининг тасвири; цв — гул ўрни; ч — косача барглар; л — тожбарглар; т — чангчилар, п — уруғчи. икки уйли ўсимликларга газанда, тол, тоғ терак, наша ва бошқа ўсимликлар мисол бўлади. Баъзи ўсимликларда икки жинсли гуллар билан бир қаторда бир жинсли гуллар ҳам бўлган. Бундай гуллар кўп уйли ва полигам (юнон. поли — кўп, гамос — қўшилиш) ёки аралаш жинсли гуллар деб аталади. Бундай гулларга шумтол, заранг, қора буғдой ва жуда кўп бошқа ўсимликлар киради. Баъзан, жинсий органлар бутунлай редукцияланиб, бепушт гуллар ҳам ҳосил бўлади. Бундай гуллар ўзига ҳаша-ротларни жалб этади. Кўпинча бепушт гуллар тўпгуллар-нинг четларида жойлашиб, тўпгулнинг ўртасида икки жинсли гуллар ўрнашади (кунгабоқар, калина-бодрезак). Гул қисмларининг жойлашиши. Ёпиқ уруғли ўсимлик-ларнинг гули беш ёки тўрт доирали гул ҳисобланади. Беш доирали гул пентациклли (юнон. пента — беш) ва тўрт доирали тетрациклли (юнон. тетра —тўрт) гул деб ата-лади. Пентациклли гуллар пиёзгулдош (лоладош)лар, чин-нигулдошлар, герангулдошлар, берескдошлар ва бошқа оилаларда учрайди. Тетрациклли гулларга савсардошлар, лабгулдошлар, гавзабондошлар, итузумдошлар ва бошқа оилаларнинг гули мисол бўлади. Гул қисмлари гул ўрнида ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, бирпаллали ўсимликларда кўпинча уч аъзоли, камдан кам икки ва тўрт аъзоли гуллар — бутгулдошлар, кўкноридошлар оилаларида учрайди. Кўпмевали ўсимликлардан магнолиядошлар, айиқто-вондошларнинг ҳамма гул қисмлари бир-бирига жуда зич тақалади ва гул ўрнида ҳалқа (доира) шаклида ёки навбатлашиб жойлашади. Бундай гулларда, гулқўрғоннинг чангчилари ва уруғчилари ноаниқ, баъзан жуда кўп бўла-ди. Шунинг учун ҳам бундай гуллар ациклик — спираль ва гемициклик (ярим доира) гуллар деб аталади. Гулқўрғон қисмлари (косача ва тожлари) ҳалқасимон (доира) чангчи ва уруғчилари спиралсимон ёки ярим дои-ра шаклида жойлашган гуллар гемициклик гуллар деб ата-лади. Бундай гулларни айиқтовондошларда кўриш мум-кин. Циклик (юнон. циклос — айлана) гулларда маса-лан, наъматакда косачалар спираль (навбатлашиб), гулнинг қолган қисмлари айлана шаклида ўрнашади. Циклик гул-ларда ҳар бир айлана маълум бир қоида асосида галлана-ди. Агар чангчилар икки айланадан иборат бўлса, у вақтда ташқи айлана косачаларга, ички айлана гултожларга нис-батан қарши эмас, балки уларнинг оралиғидан жой олади. Баъзи ўсимликларда гул ўрни андроцей билан геницей орасида ўсиб, уларни тутиб турувчи гинофор (юнон. гинс — урғочи, форос — тутқич, устунча) пояча ҳосил қилади (14-расм, 3,2). Агар гул ўрни гулқўрғон билан андроцей ўртасидан ўсган бўлса, чангчи билан уруғчи ан-дрогинофор (юнон. андрос — эркак) деб аталади (маса-лан, эчкимия, педицилария, ковар, 14-расм, ц; а). Гулнинг диаграммалари (юнон. диаграмма — тасвир-лаш, аниқлаш) уни график шаклда ифодалашдан иборат-дир. Шунинг учун ҳам диаграмма, формулага нисбатан анча аниқ қўргазмали қурол ҳисобланади. Қоплағич барг эса пастда кўрсатилади (15-расм). Косачабарглар бурчакли қавс — )), тожбарглар юмалоқ қавс —) билан белгилана-ди. Чангчилар очилмаган чангдондан ўтган кўндаланг ке-сим орқали юмалоқшаклда кўрсатилади (15- расм, 5). Бу- 3-расм. Гинофор ва андрогинофорли гуллар: 1 — У1$сапа У1$со5а гулининг узунасига кетган кесмаси; 2 — РесНсеПапанинг гули; 5 — ковар гули; ц — косача билан гултож ўртасидаги чўзилган гул ўрни; а — андрогинофор; г— гинофор. 15-расм. Гул диаграммаси:. 1 — тўпгул ўқи; 2 — гулёнбарг; 3 ~ гулкосача барг; 4 — гултожбарг; 5 —чангчилар; 6— уруғчи; 7—қоплағич барг. лардан ташқари диаграммада органларнинг бирикканли-ги, нектарлар гул остидаги ялпоқ гардиш кўрсатилади. Гулқўрғон Гулқўрғон гулнинг наслсиз қисми бўлиб, унинг нозик аъзоларини (чангчи ва уруғчиларни) ҳимоя қилиш ва қўшимча фотосинтез органи вазифасини бажаради. Улар оддий (16-расм) ва мураккаб шаклда бўлади. Оддий гул- қўрғонда гулбарглар косача ва тожга дифференциялашма-ган бўлиб, кўримсиздир. Косачага ўхшаб кетган яшил ранг-ли оддий гулқўрғон косачасимон гулқўрғон деб аталади (лавлаги, шўра, қичитқи тикан, наша, отқулоқ ва бошқа гуллар). Гултожга ўхшаб, ранги очиқ гулқўрғон тожсимон гулқўрғон деб аталади (лола, пиёзгул, гиацинт, марварид-гул ва бошқалар). Гулқўрғони мутлақо бўлмаган ва фақат чангчилар (андроцей) ва уруғчилар (гинецей) дан ҳосил бўлган гуллар очиқ ёки қоплағичсиз гуллар деб аталади, шумтол, тол, қоқиўт ва бошқалар (17-расм). Косача — гулқўрғоннинг ташқи айланмасини ҳосил қилади. Уларнинг шакли косачани эслатади. Косачабарг-лар яшил, улар туташган ёки туташмаган бўлиши мумкин. Туташган косачаларнйнг устки қисми бирикмай &#34;тишча- лар&#34; шаклида бўлади. Тишчаларнинг сонига қараб, улар-ни ҳосил қилишда иштирок этган косачабаргларнинг со-нини аниқлаш мумкин. Косачабаргларнинг бир-бири би-лан ёнма-ён қўшилиб кетган қисмига найча дейилади. Бу белги билан капалакдошлар оиласини системага солишда 16-расм. Оддий гулқўрғонли гуллар: 1 — чемерице; 2— Марваридгул; 3 — қайрағоч; 4 — гречиха. 17-расм. Гулқўрғони бўлмаган гуллар: 1 — белокрилник; 2 — шум-толнинг икки жинсли гуллари; 3 ва 4 — толнинг бир жинсли гуллари; крл — қоплағич барг; н — нектардон; т — уруғчи (тумшуқча); ч — чангчи. найча ва &#34;тишчаларнинг&#34; узунлиги инобатга олинади. Ко-сачабарглар актиноморф ва зигоморф шаклда бўлади. Косачабаргларнинг асосий вазифаси ғунча ҳолидаги гулнинг ёш ва нозик аъзоларини гул очилгунча ҳимоя қилишдан иборат. Баъзан косача гул очилиши билан ту-шиб кетади, бу хусусият кўкнордошлар оиласига хос бел- гидир. Бошқа оилалардан масалан, лабгулдошлар оиласи-да косача гул очилгандан кейин ҳам сақланади ва мевалар сақланадиган жой бўлиб хизмат этади (масалан, кўкпа-ранг—лагохилус, кийикўт, маврак, хапри—хипри ва бош-қалар). Кампирчопондошлар оиласида косачанинг найча-си узун ва илмоқли бўлиб, ҳайвонларга ёпишади ҳамда меваларнинг тарқалиши учун хизмат қилади. Баъзан ко-сача морфологик жиҳатдан шаклан ўзгариб кетади. Маса-лан, Ўрта Осиёда кенг тарқалган ва халқ тилида пақ-пақ (физалис) деб номланган ўсимлиқда косачабарглари кич-кина бўлсада, мева ҳосил қилган вақтда косачанинг най-часи кучли ўсиб, узунлиги 5—6 см, эни 4—5 см га етади-ган пушти қизил пуфакчага ўхшаб қолади. Ўзбекистон, Туркманистоннинг тоғларида ўсадиган тиканли ксерофит (юнон. ксерос — қурғоқ; фитон — ўсимлик) (акантолимон; қизилтикан, кампирмурч)нинг косачабарглари қизил рангда бўлади. Мураккабгулдошлар оиласининг баъзи вакиллари мева ёки уруғларнинг ша-мол воситасида тарқалиши учун хизмат қиладиган пара-шутга ўхшаш попукчалар келиб чиқиши жиҳатидан коса-чабаргдир (момоқаймоқ—қоқи, сариқтакасоқол— такасоқол кабилар). 18-расм. Тожбарглар: А — ўтроқ айиқтовон (Кашпсикк аспз), Б — чиннигул (В1ап11ш5): /—гулбарг таги ёки остки ингичка қисми, 2 — қайтоқи ёки эгил- ган жойи, 3 — тангача, қипиқ. Эволюция жараёнида гул косача-барг учки баргдан келиб чиққан. Бун-га уларнинг ранги, шакли, анатомик тузилиши гувоҳлик беради. Коса- чабаргдаги ўтказувчи боғламлар (най-лар)нинг сони вегетатив баргларники- га ўхшаш. Масалан, айиқтовондош-ларда косачабаргларнинг ўтказувчи боғламлари худди вегетатив барглар-никига ўхшаш уч қатор бўлиб, тож-барг ва уруғчиларда фақат биттадан иборат. Тожбарг — қўш гулқўрғон (мурак-каб гулқўрғон)нинг иккинчи ички доирасини ташкил этади ва бирмун-ча катталиги, рангининг ниҳоятда очиқ чиройли бўлиши билан гулнинг бошқа аъзоларидан фарқ қилади. Тожбарглар ўзидан ҳид чиқариб, ҳашаротларни ўзига жалб қилади, чангчи ва уруғчиларни ҳимоя қилади. Тожбарглар икки хил бўлади: бирикмаган баргли гул-тож ёки туташмаган гултож ҳамда бириккан ёки туташ-гултожли. Туташмаган тожбарг алоҳида тожбарглардан иборат (айиқтовон, кўкнор, карам ва бошқаларнинг гул- ларида). Баъзи оилаларда масалан, чиннигулдошлар, бут-гулдошларда тожбарглар дифференциялашган бўлиб, унинг пастки ингичка қисмига пилакча дейилади (18-расм, А, Б). Туташгултожбаргли ўсимлик (қовоқ, себарга, поми-дор, бодринг ва бошқа)ларда тожбаргларнинг қўшилиб кет-ган қисмига найча деб аталади. Найча устидаги қисмига қалтоқи дейилади. Найча билан қалтоқи оралиғида оғизча бўлади. Тожбаргларнинг қай даражада қўшилганлигига қараб, тишли, бўлакли тафовут қилинади. Тишчаларнинг сонига қараб, тожбаргларнинг сони аниқланади (19-расм). Тожбарглар найча узунлигига қараб уч хил бўлади: До-лихоморф (юнон. долихос — узун), мезоморф (мезос — ўрта) ва брахиморф (брахис — қисқа). Ҳашаротлар айниқса ка-палаклар билан чангланувчи гулларда найча узун бўлади (тамаки, бангидевона ва бошқалар). 19-расм. Туташтожбаргларнинг хиллари: А — ғилдираксимон (примула); Б — карнайсимон (тамаки); Г— найчали (кунгабоқар); Д— найчали (сирень); Е —қалпоқчали , ж — тилчали (қоқи-Тагахасшп оШста1е), з — икки лабли (лабгулдошлар); 1 — найча, тож найчаси, 2 — қайтоқи (гултожнинг эгилган жойи), 3 — тож оғизчаси (тож бўғзи). Тожбаргларда симметрия қонунияти мавжуд. Бу қону-ниятга биноан тожбарглар тўғри (актиноморф) ва нотўғри (зигоморф) бўлади. Актиноморф тожбарглар кўпинча содда оилаларда (айиқтовондошлар, атиргулдошлар, чиннигул-дошлар, пиёздошлар-лоладошлар) ҳамда ривожланган оилаларда: соябонгулдошлар, шўрадошлар, қўнғироқ гул-дошлар, мураккабгулдошларда ҳам учрайди. Зигоморф гул-лар кўпинча тараққий этган оилаларда учрайди. Уларнинг гуллари эволюция жараёнида ҳашаротлар воситасида чанг- ланишга мосланишнинг натижасидир. Масалан, дуккак-дошлар оиласининг гуллари (нўхат, мош, беда ва бошқа-лар) зигоморф бўлиб, тожбарглари ўзига хос тузилишда бўлади. Улар катта тожбаргдан елкандан, ёнида иккита тожбаргдан эшкакдан ва иккита тожбаргларнинг қўшилиб ўсишидан ҳосил бўлган битта қайиқчадан иборат. Чангчи-лар мана шу қайиқчада яширинган бўлади. Ҳашаротлар ўз оғирлиги билан эшкакни босади. Эшкак эса қайиқчани пастга тортади. Натижада чангчилар ҳашаротнинг танаси- га тегади ва чангдон ёрилади, уларни ичидаги чанглар со-чилиб ҳашаротга тўкилади. Тожбарглардан биронта ҳам симметрия ўтказиб бўлма-са бундай тожгул мутлоқ қийшиқ ёки асиметрик тожгул деб аталади. (8-расм, 3). Тропик ўрмонларда ўсувчи ва ҳозирги кунда гулхоналарда, боғларда экиладиган хушман-зара кана гули асиметрик гулга мисол бўла олади. Гултожбаргларнинг ранги ҳар хил бўлиши мумкин. Тропик ўрмонларда ўсувчи ўсимликларнинг гули қизил, пушти ёки кўк гунафша, мўътадил иқлимларда ўсувчи ўсимликларда кўпинча сариқ бўлади. Гултожларнинг ран-ги ҳужайра ширасида эриган феноллардан (антоциан, флавоноид) ва каротинлар, ҳамда ҳужайра ширасининг рН—ига боғлиқ. Баъзан гултожларнинг табиий ранги ўзга-риб оқариши мумкин. Бунга альбинизм (лот. альбус — оқ) дейилади. Гултожларда бахмалдек майин безаклар бўлади, бу безакларни фақат ҳашаротлар сезади. Такомиллашиш натижасида гултож тубида махсус чўзиқ ўсимта пихча ҳосил бўлади. Пихча гултожлардан ёки од-дий гулқўрғондан тараққий этади. Унинг деворлари атро-фида ёки ичида нектардон ҳосил бўлади (айиқтовондош-лар, кўкнордошлар, хинадошлар, бинафшадошлар ва бош-қа қўпгина ўсимликлар). Жуда кўп ўсимликларнинг гултожларидан нектар (юнон. н е к т а р — шарбат) ажралади. Нектар гулдаги шира аж-ратувчи безлардан — нектардон ажратилади ва ҳар хил ҳашаротлар нектарни олиш учун гулга қўниб уни чангла-тади. Нектардонлар гулқўрғон (косача, тожгул) чангчи ипларида ёки стаминодий (лот. стамин — чангчи, ип; юнон. эйдос — тус, қиёфа), яъни чангҳосил қилмайдиган наслсиз чангчилар (чиннигул, шойигул, атиргул)нинг тагида жой-лашиб, диск ҳосил қилади. Диск кўпгина оилаларда: узум-дошлар, лабгулдошлар, қайрағочдошларда учрайди. Бут- гулдошлар оиласининг вакилларида нектардон дўмбоқча-лар шаклида бўлиб, чангчилар тагида жойлашади. Соябонгулдошлар оиласининг вакилларида диск устун-ча остида очиқ жойлашади. Шунинг учун ҳам уларнинг гули қўнғизчалар ва пашшалар ёрдамида чангланади. Пи-ёздошлар, амариллус (чучмўмадошлар)да, нектар тугун-чада ҳосил бўлади. Шамол билан чангланувчи ўсимлик-ларда нектар бўлмайди. Нектарда 25—75 гача ҳар хил қандлар ҳамда жуда оз миқдорда азотли ва минерал бирикмалар бўлади. Асалари 1 г асал тўплаш учун 1500 та оқ акация гулига қўниши керак. 1 кг асал 6 миллион себарга гулидан тўпланади. Гултожнинг келиб чиқиши энг қийин ва чигал масала-дир. Классик морфология асосчиси Гёте гултож учки барг-лардан, ҳозирги замон ботаниклари эса чангчилар (анд-роцей) дан келиб чиққан деган фикрни тасдиқлашади. Гултожни чангчилардан юзага келганлигини нилуфардош- лардан ИутрИаеа а1Ьа, М.СапсШа да кўриш мумкин. (20-расм). Оқ гулли нилуфар N. СапсНёа Ўзбекистоннинг Хо-разм вилоятида, Амударёнинг дельталарида ўсади. Ҳозир-ги кунда ноёб ўсимлик ҳисобланади, шу сабабли уни териш ман этилган. Қатма-қат гуллар. Гулда гултожбарглар сонининг кўп миқдорда ортиши, қатма-қат гулнинг пайдо бўлишига са-бабдир. Гулнинг қатма-қатлиги одатдаги тузилиш нуқтаи назаридан қараганда тератологик (юнон. тератос — ажойиб, ғайр) ҳолат ҳисобланади. Бундай гуллар чангчи-ларнинг тожбаргларга айланиши масалан, айиқговон, атир-гул, кўкнор, пион, баъзан эса тожбаргларнинг парчалани-ши ёки оддий гулқўрғон сонининг ортиши (лола, лилия) натижасида содир бўлади. 20-расм. Чангчилар чангдонларини йўқотиб, тожбаргларга ўтиши: чапда испаракнинг айниб (терат) &#34;яшилланган&#34; гуллари; ўнгда оралиқ формалар: зимовникнинг учки барглар билан косачабарглари ўртасидаги формалар; пастда — нилуфарнинг тожбарглари билан чангчилари ўртасидаги формалар. Мураккабгулли ўсимликларда икки жинсли ўрта гул-ларнинг тилсимон гулларга айланиши туфайли қатма-қат гуллар юзага келади. Масалан, картошкагул, қашқаргул. Гулнинг қатма-қатлиги ҳодисасига асосланиб, атиргул ва пионларнинг янги- янги навлари чиқарилган, улар ман-зарали ўсимликлар сифатида шаҳар боғларида экилади. Гулнинг қатма-қатлик ҳодисаси чангчи ва гултожлар-нинг келиб чиқиши бир эканлигидан далолат беради. Баъзан, қандайдир гул ўқи жуда ўсиб, гул устида барг-ли новда ёки янги гул ҳосил қилади (масалан, примула) бундай ҳодисага пролификация (лот. п р о л е с — авлод, насл) деб аталади. Пролификация ҳодисаси гулни шаклан ўзгарган, метаморфозалашган новда эканлигини тасдиқ-лайди. Гул онтогенези. Гул онтогенезини ўрганиш, гул аъзо-ларининг келиб чиқишини аниқлашда назарий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга. Гулнинг органлари генератив нов-данинг апекс (лот. а п е к с — тепа, уч) қисмида экзоген бўртмалар кўринишида акропетал ривожланади. Дастав-вал гул қисмларининг шаклланиши ва ривожланиши гул куртакларининг меристема ҳужайраларида содир бўлади (21-расм). Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг баъзи бир содда оилала-ри (масалан, магнолия ва айиқтовондошлар)да ациклик гулларда гул аъзолари кетма-кет, циклик гулларда эса гул-нинг ҳамма аъзолари бир вақтда ривожланади. Туташган косачабарглар, гултожлар ва оддий гулқўрғонлар ҳар хил ўсимликларда турлича ривожланади. Баъзи ўсимликларда ҳар бир гул доирасининг аъзолари айрим бўртмалар шак- 21-расм. Бодом гулининг ривожланиши: 1-5 гулнинг тараққий этиш даврлари: кб — косачабарг примордийси; ўбғ — ўтказувчи боғламлар; тб — тожбарг примордийси; Гн — гул найчаси; А — апекс; ч5, — чангчи баргларнинг биринчи қатори; чб2 — чангчи багларнинг иккинчи қатори. лида униб, кейинчалик тагидан яхлит ҳалқа ўсиб чиқади, ундан косача, гултож ёки оддий гулқўрғон найчаси ҳосил бўлади. Бошланғич бўртмалардан эса, гулнинг бошқа қисм-лари юзага келади. Баъзан онтогенез даврида гул қисмларининг акропетал ривожланиш қонунияти бузилади. Бу ҳодиса айниқса ан-дроцей (чангчилар)нинг ривожланишида аниқ кўринади. Масалан, чангчиларнинг чангчи ипи ва чангдони ривож-ланиши бир вақгда бўлмасдан кетма-кет давом этади. Яъни чангдон ривожланишининг сўнгги босқичида чанг ипи ва интеркаляр ўсиш вужудга келади. Талайгина ўсимликларда (атиргул) чангчилар икки қатор бўлиб, ташқи доира дўмбоқлари, ички доира дўмбоқ-ларига нисбатан кеч ривожланади ва ҳар қайси доира бешта чангчидан ташкил топади. Кейин улар бўлакланиб, чанг- чилар сони кўпаяди. Филогенетик нуқгаи назардан, чангчилар сони-нинг ортиб бориши иккиламчи бос-қич ҳисобланади. Баъзи ўсимликларда гул ўрни гул доирасининг орасидан чўзилиб ўсади ва уларни бир-биридан аж-ратиб қўяди. Бу ҳодиса бир оилага мансуб ўсимликларда ҳам ҳар хил бўлиши мумкин (масалан, лола-дошлар оиласидан гулисумбул-ги-ацинт билан сарвижон-кольхикум) да бу фарқ яққол кўринади (22-расм). Очилган гулларнинг катталиги ҳар хил ўсимликларда турлича, 0,001% гулли ўсимликларнинг гул диаметри 10 см гача бўлади. Тро-пик ўрмонларда ўсадиган паразит рафлезиянинг гул диаметри 1 м га етади. Гулларнинг ранги ҳар хил, ай-ниқса қизил ва кўк рангли гуллар кўп учрайди. Гулларнинг ранги ҳужайра ширасида эриган антоци- 22-расм. Лоладошлар оиласининг вакилларида гулнинг икки хил бўли-ши: 7 — гиацинт; цвн — гулбанд — гулни поя билан бир-лаштириб турувчи қисм. ан пигментларига боғлиқ. Масалан, сариқ ранг (георгина, картошкагул, кўкнорда) антохлор микдорига боғлиқ. Оқ ранг гулда бўлмайди. Гулнинг оқ бўлиб кўриниши пиг-ментларнинг йўқлигидан ҳамда ёруғлик нурларининг акс этишидан далолатдир. Қора ранг эса тўқ қизил рангнинг аксидан пайдо бўлади. Бир оила вакилларида гултож ҳар хил рангда бўлиши мумкин. Лекин, қовоқцошлар оиласи-нинг ҳужайра ширасида фақат антоциан пигмент бўлади, шунинг учун уларда оқ ва сариғ ранг учрайди. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б.   А.   Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х.   Х., А.   И.   Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х.   Х., Аҳмедов Ў.   А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б.   С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ.   Н.   ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю.   М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю.   М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А.   Д. Сапожникова Э.   Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б.   С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х.   Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Ўсимликларнинг кўпайиши 2
Ўсимликларнинг кўпайиши, усиши ва ривожланиш
Ўсимликларнинг кўпайиши ва қайта тикланиши
Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари
Ботаниканинг бўлимлари. Ўсимликларнинг аҳамияти