Очиқ уруғлилар бўлими Гймноспермаэ Саговниклар аждоди Cйcадопҳйта - Ботаника - Рефераты

Очиқ уруғлилар бўлими Гймноспермаэ Саговниклар аждоди Cйcадопҳйта

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

525.5 KB

Очиқ уруғлилар бўлим и Гймноспермаэ Саговниклар аждод и C йcадопҳйта Режа : 1. Очиқ уруғлилар бўлими ҳақида умумий маълумот ва унинг таснифланиши. 2. Саговниклар аждоди. Уруғли папоротникларнинг тарқалган даври ва ўзига хос белгилари. 3. Саговниклар ва беннетитларнинг тузилиши, тарқалиши ва кўпайиши.

Очиқ уруғлиларнинг характерли белгиси шуки, улар уруғ ҳосил қилиб, шу уруғлари ёрдами билан кўпаяди. Уруғлар шаклан ўзгаришга учраган макроспорангийдан иборат бўлган “ уруғкуртак ” дан пайдо бўлади. Уруғкуртак ва шунга яраша уруғ тўғридан-тўғри спорофилларда жойлашади, уларнинг шу тариқа очиқ ҳолда жойлашиши — очиқ уруғлиларнинг иккинчи характерли хусусиятидир. Очиқ уруғлилар учта синфга бўлинади. 1. Саговниклар (Cйcадопҳйта) — макрофиллия билан характерланади. Бу синф қуйидаги тартибларга бўлинади: уруғли қирққулоқлар (Птеридоспермаэ), саговниклар (Cйcадалес), беннеттитлар (Беннеттиталес). 2. Қуббалилар аждоди (Cониферопҳйта) — микрофиллия билан ажралиб туради. Тартиблари: кордаитлар (Cордаиталес), гинкго лар (Гинкгоалес), нинабарглилар (Cонифералес). 3. Қоплағич уруғлилар (Чламйдосперматопҳйта) — уруғлари махсус пардага ўралган. Тартиблари: эфедралар (Эпҳедралес), гнетумлар (Гнеталес), велвичиялар (Wэлwитсчиалес ёки Тумбоалес ). Саговниклар аждоди — C йcадопҳйта Уруғли қирққулоқлар тартиби — Птеридоспермаэ Уруғли қирққулоқлар палеозой эрасида кенг тарқалган бўлиб, ҳозир қазилма ҳолдагина учрайдиган ўсимликлардир. Улар ўзининг ташқи кўриниши билан ҳозирги дарахтсимон қирққулоқларга ўхшаш, лекин ҳар хил спорали бўлиб, уруғ ёрдамида кўпайиши билан улардан фарқ килган. Уруғли қирққулоқларга Лйгиноптерис олдҳамиа мисол бўла олади. Унинг пастга қайрилган, калта-калта тиканлар билан қопланган узун, аммо ингичка пояси бўлган. Бу ҳол Лйгиноптерисни таянч бўла оладиган бошқа дарахтларга ўша тиканлари билан ёпишиб, чирмашиб ўсадиган ўсимлик бўлган, деб, ҳисоблашга асос бўлади. Унинг поясида қўш патсимон йирик-йирик мураккаб барглар бўлиб, уларнинг асосий бандлари, кўпинча дихотомик шохланган. Лйгиноптерис поясининг тўзилиши анча мураккаб. Поя ўзак қисмининг жуда ривожланган бўлиши ва камбий ҳалқаси ёрдамида иккиламчи тартибда қалинлаша олгани билан ажралиб туради. Иккиламчи

ёғоч, ҳозирги очиқ уруғлилардагига ўхшаш, трахеидлардан тузилган, пўстлоғн анча қалин бўлган. Лйгиноптерис микро- ва макроспоралар ҳосил қилган. Микроспорофиллари (Cроссотҳеcа деб юритилади) вегетатив барглари сингари, патсимон бўлса ҳам, айрим япроқчалари тукларга айланган бўлиб, шу тукларда бир талай микроспоралар билан тўлган икки уяли 6-7 та чўзиқ микроспорангийлари бўлган. Бу ўриндаги микроспорангийлар уруғкуртакларга ўхшайди. Уруғкуртак мураккаб тузилган бўлиб, ҳозирги саговникларнинг уруғкуртагига ўхшаган. Уруғкуртак безсимон туклар билан қопланган махсус “ плюска ”га ўралиб турган. Уруғкуртакнинг марказида эса йирик макроспора жойлашган. Саговниклар тартиби — Cйcадалес Саговниклар тропик ва субтропик минтақаларда тарқалган 9 авлодни ўз ичига олади. Улар устунсимон оддий пояли дарахтлардир; пояси айрим ҳоллардагина шохланган бўлади. Поясининг учида жуда йирик, патсимон, қалин қаттиқ барглар тождек бўлиб туради. Микроспорангийлари тангачасимон микроспорофилларда жойлашган, микроспорофиллари тўп-тўп бўлиб, эркак қуббаларини ҳосил қилади. Макроспорангийлар (уруғкуртаклар) макроспорофилларнинг четида туради ёки тангачасимон макроспорофиллардан ҳосил бўлган урғочи қуббаларида жойлашган. Бу тартибга Cйcас (ёки саговник) мисол бўла олади. Cйcас бирмунча йўғон пояли дарахтдир, баъзи турларининг поялари анча йўғон бўлади (масалан, C. револута поясининг диаметри 1 м гача боради). Поя учидаги узун ва қаттиқ патсимон барглари орасида ўсиш куртаги бор, бу куртак тангачалар билан қопланган. Ўсиш куртаги ҳар 1-2 йилда янги барглар чиқариб туради, эски барглари эса тушиб кетади; айни вақтда барг пластинкаси тушиб кетиб, бандининг асоси пояда қолади ва юзини қоплаб олиб, уни тангачалар билан ўралгандек қилиб кўрсатади. Cйcаснинг пояси мураккаб тузилган. Унинг поясида ўзак (саго шундан олинади), пўстлоқ қисми кучли тараққий этган бўлиб, трахеидлардан ташкил топган ёғоч қисми унча ривожланмаган. Шу билан бирга саговник пояси иккиламчи тартибда қалинлаша олади. Барча

очиқ уруғлилар сингари, Cйcас ҳар хил спорали ўсимлик бўлиб, макро- ва микроспоралар билан кўпаяди. Макроспоралар ҳар бир макроспорангийда биттадан юзага келади, макроспорангийларнинг ўзи бу ўринда шаклан ўзгарган бўлиб, уруғкуртак деб аталади. Уруғкуртаклар макроспорофилларда ҳосил бўлади. Макроспорофиллар, вегетатив барглар сингари, поянинг учида жойлашган бўлиб, ўз шакли жиҳатидан ўша баргларга ўхшайди; улар рангининг оч сариқ бўлиши ва патларининг унча тараққий этмаганлиги билан вегетатив барглардан фарқ қилади. Макроспорофилларнинг пасгки қисмида қовоқ ранг-қизил уруғкуртаклар бор, улар пишиб етилган пайтида олхўридек келади. Етилиган уруғкуртакнинг марказий қисмини юпқа деворли махсус тўқима — эндосперм ёки гаметофит эгаллаган; унинг юқори қисмида иккита архегонийни кўриш мумкин. Эндосперм нутселлус деб аталадиган майда ҳужайрали тўқима қавати билан ўралган, унинг устида қоплағич ёки интегумент бўлиб, интегумент уч қаватдан иборат. Ички серсув қават, тошсимон ўрта қават ва яна серсув ташқи қаватдан тузилган. Уруғкуртакнинг учида қоплағич орқали тор канал — чанг йўли ёки микропиле ўтади, бу канал нутселлусга олиб боради. Нутселлусда, микропиле қаршисида кичкина камгак — чанг камераси бор, бу камера шу жойдаги нутселлус хужайраларининг емирилишидан ҳосил бўлган ширин суюқлик билан тўлган. Уруғкуртак асосида қоплағичга толалар берадиган сув найлари боғлами ўтади. Юқорида айтиб ўтилганидек, Cйcаснинг уруғкуртаги шаклан ўзгарган макроспорангийдир. Нутселлус унинг деворчаси бўлса, эндосперм макроспорангий (нутселлус) ичида жойлашган битта макроспорадан риожланган урғочи гаметофитидир. Қоплағич бошқа архегониал ўсимликларда учрамайдиган янги тузилмадир. Шундай қилиб, Cйcасда (ҳамма очиқ уруғлидагидек) макроспора доим макроспорангий билан бирга бўлади ва унинг ичида ўсади. Оталанган тухум ҳужайраси ҳам унинг ичида тараққий қилади, шу билан бирга уруғкуртак бошдан-оёқ уруққа айланади.

Микроспорангийлари бор микроспорофиллар тўп бўлиб, эркак қуббага айланган, эркак қубба макроспорофиллар сингари поянинг учида, лекин улардан алоҳида, бошқа индивидларда бўлади. Cйcас — икки уйли ўсимликдир. Эркак қуббаси ўртасидан ўгган ўқда микроспорофиллар жойлашган. Алоҳида олинган микроспорофиллар ( 8 -расм ) учбурчак шаклидаги тангача кўринишида бўлиб, пастки томонида микроспорангийлар тўп-тўп бўлиб туради ( соруслар ). Микроспорангийлар ичида бир талай микроспоралар бўлади, Cйcас микроспоралари баъзан чанглар ҳам деб аталади. Микроспора юмалоқ ҳужайра бўлиб, иккита пўст билан: устки қалин ( экзина ) ва ички юпқа ( интина ) пўст билан қопланган. Унинг ичида қуюқ плазма билан ядро бор. Микроспоралар микроспорангий ичидаёқ ўса бошлайди. Айни вақтда микроспора учта ҳужайрага бўлинади. Булардан бири – микроспора деворчасига тақалиб турадиган кичкинаси – оталик гаметофитининг ягона вегетатив ҳужайрасидир. Иккинчиси – антеридиал ҳужайра бўлиб, сперматозоидлар ҳосил қилади. Учинчи ҳужайрадан чанг найчаси ёки гаустория юзага келади. Микроспорангий ёрилганидан кейин сочилган чанг, шамол билан макроспорангийга тушади ва микропиле орқали чанг камерасига ўтади. Бу ерда учинчи ҳужайра чўзилиб, чанг найчасига айланади, бу найча нутселлус тўқимасига кириб, ўсиб келаётган чангни унга бириктиради. Шу вақтнинг ўзида чанг зарраси ичида (иккинчи ҳужайрадан) бир талай хивчинлари спираль лента шаклида жойлашган иккита юмалоқ сперматозоид ҳосил бўлади. Сперматозоидлар шу хивчинлари ёрдамида чанг найчаси ичида ҳаракат қилади; чанг найчалари тез орада ёрилиб, ундан сперматозоидлар чанг камерасига ўтади ва шу камерадаги суюқликда сузиб юради. Нутселлус тўқимаси емирилганида чанг камераси эндосперм билан архегонийларга бориб етади. Сперматозоид архегонийга киради ва ядроси тухум ҳужайрасининг ядроси билан қўшилиб, уни оталантиради. Оталанган ядро бўлина бошлайди ва тухум ҳужайрасидан анча мураккаб йўл билан эмбрион пайдо бўлади. Эмбрион эндосперм ичига қараб ўсади, унинг бутун кейинги тараққиёти ҳам эндосперм ичида ўтади ва унинг ҳужайраларида

тўпланган озиқ моддалари ҳисобига давом зтади. Қоплағич билан нутселлусдан уруғнинг пўсти ҳосил бўлади. Уруғнинг марказида эмбрион бўлиб, етилган ўсимликда қандай қисмлар бўлса, унда ҳам ўша қисмлар: биринчи барглар — уруғпаллалар, улар ўртасидан жой олган поянинг ўсиш нўқтаси ва бошланғич ҳолатдаги поя — уруғпалланинг пастки банди бор (бу банд кейинчалик қинга ўралган илдизга айланади). Эмбрион эндосперм билан ўралган уруғ сиртдан қоплағичлардан хосил бўлган пўст билан қопланади. Cйcаснинг ривожланиш тсикли тўғрисида юқорида айтилганлардан кўриниб турибдики, унинг жинсий насли илгари кўздан кечириб чиқилган ҳар хил спорали плаунлар билан қирққулоқлардагига қараганда яна кўпроқ редукцияланган. Оталик гаметофити атиги учта ҳужайрадан иборат бўлиб қолган, улардан фақат биттаси вегетатив проталлиал ҳужайрадир; қолган-иккита ҳужайрани антеридий деб қараш керак. Оналик гаметофити микроскопик кичик ҳужайралар комплексидан иборат бўлиб, бутун умрини спорофитдаги макроспорангий ичида ўтказади ва ўз ҳолича яшай олиш хусусиятини йўқотган бўлади. Кўпчилик саговниклар Cйcасра ўхшаш, аксари шохланмайдиган тўғри пояли ўсимликлар бўлиб, поясининг учидан узунлиги 2,5-3 м га борадиган йирик-йирик барглар чиқаради ( 9 -расм ). Саговникларнинг поялари одатда метрлар билан ўлчанади. Масалан, Австралияда ўсувчи Macroзамиа Ҳопеининг пояси 18 м гача боради. Саговникларда шохланиш ҳодисаси жуда кам, масалан, Миcроcйcасда учрайди. Талайгина саговникларнинг поялари узоқ вақтгача туганаксимон ёки турпсимон шаклда бўлиб, масалан, Замиа ёки Боwэниада кўрилганидек, бир қадар ерга ботиб туради. Саговникларнинг ҳаммасида микроспорофиллари поянинг учидан ўсиб чиқадиган оталик қуббаларига тўпланган. Улар тангача ёки қалқончалар шаклида бўлиб, пастки томонида бир талай микроспорангийлар йиғилиб, кичкина тўплар (соруслар) ҳосил қилади ( 158-расм ). Cйcасдан бошқа ҳамма саговникларда макроспорофиллар урғочи қуббаларини ҳосил қилади ва тангача ёки қалқонсимон шаклда бўлади. Улар микроспорофилларга қараганда катта

бўлиб, иккитадан уруғкуртаги бор ( 7 -расм ). Ҳамма саговникларда ривожланиш тсикли Cйcасдагига ўхшаб ўтади. Беннеттитлар тартиби — Беннетт1талес Беннеттитлар тартибининг вакилларн мезозой эрасининг триас давридан бошлаб, бошланғич бўр давригача ўсган, ҳозирда йўқолиб кетган ўсимликлардир; улар юра даврида кенг ривожланган. Беннеттитлар ўзининг ташқи кўриниши жиҳатидан саговникларга ўхшайди. Уларда ҳам, саговниклардагидек ё шохланмайдиган узун устунсимон поя (Wиллиамсониа авлоди, 10-расм ) ёки туганаксимон калта поя (Беннеттитес, Cйcадеоидеа авлодлари) бўлган; беннеттитлардан баъзи авлодларининг поялари нозик бўлиб, сохта дихотомик равишда шохланган (Wиллиамсониэлла, Wиэланделла). Пояларининг учларидан ёки шохларидан узун-узун патсимон ёки оддий барглап чиқарган. Беннеттитлар пояси ҳам Cйcас ёки кирққулоқлардагига ўхшаш тушиб кетган барг бандларининг ўрни билан қопланган. Поясининг анатомик тузилиши ҳам саговниклар поясинннг тузилишига ўхшайди. Пояда ўзак жуда тараққий этган, бирламчи ва иккиламчи ёғоч қисми эса луб билан бирга тор ҳалқа ҳосил қилади. Беннеттитлар ҳар хил спорали ўсимликлар бўлган. Кўпчилик формаларида микроспорофиллар билаи макроспорофиллар икки жинсли қуббалар ҳосил қилиб, бир ўсимликда жойлашган. Қуббалар ё тушиб кетган барг бандларининг қўлтиқларида ёки узун оёқчали бўлиб, тўғридан-тўғри пояда жойлашган, ана шундай қубба ёки „гул"нинг маркази ихчам тузилма ҳолида йиғилган макроспорофиллар билан банд бўлиб, уларнинг атрофини микроспорофиллар ўраб олган. Cйcадеоидеанинг микроспорофиллари патга ўхшаб тузилган. Патларда бир-бири билан қўшилиб, синангийлар ҳосил қиладиган микроспорангийлар турган. Спорангийларда микроспоралар бўлган. Наслсиз махсус тангачалар билан галланадиган макроспорофиллар- дан иборат оналик қуббаси спорофиллардан ичкарироқда турган. Беннеттитес Гибсониануснинг „гуллари" бир жинслидир). Ўқнинг бўртган учида уруғкуртакка ўхшаган макроспорангийлар бор. Уруғкуртак жуда узун

оёқчада туради, унинг қоплағичи бор, қоплағичининг учи чўзилиб, охирида микропилели узун найчага айланади; қоплағич остида нутселлус туради. Нутселлус ичидан пишиб етилгап икки паллали эмбрионлар топилган. Уруғкуртаклар орасида наслсиз тангачалари бўлган; уларнинг пастки қисми ингичка бўлиб, учи қалқонча кўринишида кенгайган. Қалқончаларнинг четлари бир-бирига тақалиб, орасидан микропиляр найчалари (чанг йўл) чиқиб турган. Қубба ташқаридан барглар билан қопланган. Wиллиамсониэлланинг микроспорофиллари шаклан тожбаргга ўхшаган булиб, устида уч қатор микроспорангийлари бўлган .

7- rasm . Cycadales makrosporofillari : 1 – Susas revoluta; 2 – Cycas circinalis; 3 – Cycas Normanbyana; 4 – Dioon edule .

8- rasm . 1 – Cycas circinalisning mikrosporofillari; 2-4 – Zamia integrifolia; 2 – mikrosporofillari; 3 – mikrosporangiysi; 4 – mikrosporangiy kesmasi .

9- rasm . Encephalarthos : 1 – umumiy ko‘rinishi; 2 – erkak qubbasi; 3 – urg‘ochi qubbasi.

10- rasm . Williamsonia gigas (qazilma qoldiqlardan tiklangan).

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976.

Похожие

Ёпиқ уруғлилар Ангиоспермаэ ёки гулли ўсимликлар Гйноэcиатаэ

Қуббасимонлар аждоди Cониферопҳйта

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари

Қирқбўғимлилар Эқуисетинеаэ бўлими

Юксак ўсимликлар Cормобионта Йўсинсимонлар бўлими Брёпҳйта