Ra’nokabilar kichik ajdodi - Ботаника - Рефераты

Ra’nokabilar kichik ajdodi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

3520.4755859375 KB

Ra’nokabilar kichik ajdodi Reja: Toshyorarnamolar qabilasi Semizakdoshlar oilasi Toshyorardoshlar oilasi Qoraqatdoshlar oilasi Ra’nonamolar qabilasi Ra’nodoshlar oilasi Mirtnamolar qabilasi. Mirtdoshlar oilasi Naykosadoshlar oilasi Anordoshlar oilasi Qizilbargdoshlar oilasi Burchoqnamolar qabilasi Burchoqdoshlar oilasi Sapindnamolar qabilasi Sapindoshlar oilasi Zarangdoshlar oilasi Toshbaqatolnamolar qabilasi Toshbaqatoldoshlar oilasi Meliyadoshlar oilasi Pistanamolar qabilasi. Pistadoshlar oilasi Zig’irnamolar qabilasi Zig’irdoshlar oilasi Qirmizaknamolar qabilasi. Qirmizakdoshlar oilasi Yoronguldoshlar qabilasi Yoronguldoshlar oilasi Qonteparnamolar qabilasi. Qontepardoshlar oilasi Xnanamolar qabilasi. Xnadoshlar oilasi Tuyatovonnamolar qabilasi. Tuyatovondoshlar oilasi Isiriqdoshlar oilasi Oqchangaldoshlar oilasi Qayiqchagulnamolar qabilasi. Qayiqchaguldoshlar oilasi Normushknomalar qabilasi Normushkdoshlar oilasi Marjono’tnamolar qabilasi. Marjono’tdoshlar oilasi Qipiqbargdoshlar oilasi Chilonjiydanamolar qabilasi Chilonjiydadoshlar oilasi Jiydanomalar qabilasi Jiydadoshlar oilasi Toknamolar qabilasi Tokdoshlar oilasi

Ra’nokabilar magnoliyatoifa bo’limiga kiruvchi eng yirik kichik ajdod bo’lib, u 40 ta qabila, 160 ta oila, 2800 taga yaqin turkum va 55000 tadan ziyod turni o’z ichiga oladi. Bu ajdodcha vakillari filogenetik jihatdan dilleniyakabilar ajdodchasiga yaqin turadi. Bu ajdodcha dilliniyakabilar ajdodchasi singari magnoliyasimon ajdodining asosini tashkil etadi. Bu ikkala ajdodcha qadimgi magnoliyakabilardan kelib chiqqan degan fikrlar mavjud. Toshyorarnamolar qabilasi – Saxifragales Ko’p yillik va bir yillik o’t, qisman buta yoki butacha o’simlik. Barglari qarama-qarshi yoki navbatlashib joylashgan, ayrim hollarda halqa shaklida. Gullari turli xildagi gul to’plamlarida yakka joylashgan, odatda ikki jinsli, aktinomorf, qisman zigomorf, qo’sh gulqo’rg’onli. Tojbarglari erkin. Changchilarining soni kosachabarglari soniga teng yoki undan ikki barobar ko’p, tutash emas erkin. Mevasi ko’sakcha, urug’i endospermli. Bu qabila 9 ta oilani o’z ichiga oladi. Ular asosan tropik va subtropik hududlarda tarqalgan. Semizakdoshlar oilasi - Crassulaceae Tarkibida yer yuzining iliq va quruq mintaqalarida tarqalgan 30 turkumga mansub 1500 ga yaqin turi mavjud. O’rta Osiyoda 7 turkumga mansub 42 turi tog’ va yaylov mintaqalarining nam, shag’al aralash mayin tuproqlarida o’sadi. Ularning aksariyat qismi

ko’p yillik, tanasi etli kserofit o’t o’simlik. Barglari etli, butun, navbatlashib yoki qaramaqarshi joylashgan. Gullari turli xildagi gul to’plamlarida, qo’sh jinsli, aktinomorf, odatda 5 a’zoli, lekin a’zolarining soni o’zgaruvchan. Tojbarglari tutash emas, erkin. Gul formulasi: Ca 5 Co 3 A 5+5 G 5 . Mevasi to’pbarg yoki qisman ko’sakcha, urug’i endospermsiz. Oilaning asosiy turkumlari: Semizak - Sedum , Soxtasemizak - Psedosedum , Tilovo’t - Rosularia . Semizak - Sedum ko’p yillik yoki bir yillik o’simlik, barglari etli, guli qo’sh jinsli, gulqo’rg’oni besh a’zoli. O’rta Osiyoda uning 8 turi tarqalgan bo’lib, ular orasida tog’ mintaqasining shag’al, tosh aralash, nam tuproqlarida o’sadigan ko’p yillik Gibrid semizo’ti - S.hybridum, tog’ning xarsang toshlari yoriqlarida o’suvchi ko’p yillik Albert semizo’ti - S.alberti , shag’al va toshli tog’ yonbag’irlarida uchraydigai bir yillik S. pentapetalum - besh a’zoli semizo’t singari turlari diqqatga sazovordir. Soxtasemizo’t - Pseudosedum turkuminiig 9 turi O’rta Osiyoda borligi aniqlangan. Ular ko’p yillik, bo’yi 25-50 sm tik o’suvchi, barglari bandsiz, qalam-qalam, to’pguli och pushti yoki pushti rangli. Aksariyat qismi tog’ va yaylov zonalarining sernam shag’alli tosh qoyalarining soyalarida o’sadi. Bizning sharoitimizda Liven soxtasemizo’t - Pseudosedum lievenii , Uzuntish soxtasemizo’t - P. langidetatum , Ko’kpoyali soxtasemizo’t - R. multicaule singari turlari e’tiborga molik. Tilovo’t - Rosularia turkumining O’rta Osiyoda 12 turi tarqalgan bo’lib, ularning ham aksariyat qismi tog’ va yaylov

mintaqalarining shag’al aralash, toshloqli namlikka boy mayin tuproqlarida, archazorlarda, tosh yoriqlarida o’sadi. Bu turkumning ro’vaksimon tilovo’t - Rosularia paniculata va Borisov tilovo’ti - R. borissovae deb nomlangan turlari keng tarqalgan. Oilada Kalonchoe, Rhodiola turkumlariga mansub dorivor hamda Crassula turkumiga oid manzarali turlar bor. Toshyorardoshlar oilasi – Saxifragaceae Oilaning 35 turkumga mansub 600 dan ortik turi shimoliy yarim sharlarning sovuq va o’rta iqlimli mintaqa va qisman baland tog’ cho’qqilarida tarqalgan. O’rta Osiyoda 6 turkumga mansub 33 turi va yaylov mintaqalarining yonbag’irlari, namlikka boy jarliklar, daraxtzor, butazor va archazorlarda tarqalgan. Bu oilaning Toshyorar - Saxifraga , Filadelfus (yovvoyi jasmin) - Philodelphus singari turlari e’tiborga molik. Toshyorar - Saxifraga turkumiga mansub o’simliklarning aksariyat qismi yillik o’t o’simlik bo’lib, Hamdo’stlik mamlakatlarida 80, shu jumladan O’rta Osiyoda 10 turi tog’ va yaylov mintaqalarining toshloq va xarsang toshlari orasida, sernam shag’al va tosh aralash tuproqlarida, daryo irmoqlari bo’yida o’sadi. Turkumning sersuv, balchiqlashgan tog’ yonbag’irlarida o’sadigan ko’p yillik botqoq toshyorari – S. hirsutus , nam toshli va shag’alli tog’ yonbag’irlarida o’suvchi ingichkabargli toshyorar - S. stenophylla , toshli va shag’alli tog’ yonbag’irlarida o’suvchi yirikbargli toshyorar - S. macrocalyx singari turlari keng tarqalgan.

Filadelfus (yovvoyi jasmin) - Philodelphus turkumining faqat bir Kavkaz filadelfusi - Ph. caucasicus ning buyi 3 metrgacha, novdalari kizg’ish, barglari uzun ellipsimon yoki lansetsimon gullari sarg’ish, aprel oyida gullovchi turi xushmanzara o’simlik sifatida o’stiriladi. Qoraqatdoshlar oilasi - Grossulariaceae Oilaning Yevrosiyo, Shimoliy Afrika va Amerikada o’sadigan 150 ga yaqin turlari bor. Hayotiy shakliga ko’ra ular butalardan iborat. Qoraqat - Ribus turkumi vakillari Respublikamizning tog’li mintaqalarida, soy bo’ylarida, jilg’alar atroflarida o’sadi. To’pguli shingilsimon. Gulkosachabarglarining asosi qo’shilib naycha hosil qiladi. Gultoji juda qisqargan. Mevasi rezavor. Qora qoraqat - Ribes meyeri , tosh qoraqati - R.saxatile kabi turlari dorivor ahamiyatga ega. Ra’nonamolar qabilasi – Rosales Qabilaga mansub turlar daraxt, buta va o’tsimon o’simlik barglari navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan, oddiy yoki murakkab. Gullari qo’sh jinsli yoki alohida jinsli. Gulqo’rg’oni 5 a’zoli. Changchilari ko’p. Urug’chisi apokarp, qisman sinkarp. Bu qabila 3 ta oilani birlashtiradi. Bulardan eng keng tarqalgani va taksonlarga boyi Ra’nodosh oilasi.

Ra’nodoshlar oilasi – Rosaceae Bu oila 100 ga yaqin turkumga kiruvchi 3000 ta dan ziyod turni birlashtiradi. Ular Yer yuzida keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra ularga o’tlar, yarimbutalar, butalar va daraxtlar kiradi. Barglari ketmaket o’rnashgan, oddiy yoki murakkab, yonbargchali. To’pgullari har xil. Gullari to’g’ri, ikki jinsli, asosan murakkab gulqo’rg’onli, gulqo’rg’on bo’laklari 5 tadan (ba’zan 4-6 tadan). Gultojibarglari tutashmagan, changchilarining soni turlicha, odatda ko’p bo’ladi. Gulo’rni yassi, likopchasimon yoki bo’rtgan, ba’zan mevasiga qo’shilib o’sib, soxta meva hosil qiladi. Urug’chisi bitta yoki bir nechta mevabargdan iborat. Tugunchasi ustki, yarim ostki yoki ostki. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A ∞ G (1,5,∞) . Mevalari turlicha, ular orasida danakli chin meva, yong’oqcha, pista, to’p meva, soxta meva, rezavor meva va boshqalar bor (54-rasm). Oila vakillari asosan urug’idan ko’payadi, vegetativ yo’l bilan ko’payadiganlari ham bor (masalan, atirgul, qulupnay va boshqalar). O’rta Osiyoda oilaning 32 ta turkumga mansub 266 ta turi, O’zbekistonda 11 ta turkumga oid 96 ta turi o’sadi. Oila generativ va vegetativ a’zolarining belgilariga ko’ra 7 ta oilachaga bo’linadi. Bular orasida O’zbekistonda vakillari keng tarqalgan Tobulg’idoshchalar (Spiraeoideae), Ra’nodoshchalar (Rosaideae), Olmadoshchalar (Maloideae-Pomoideae) va Olxo’ridoshchalar (Prunoideae) oilachalari bor.

Tobulg’idoshchalar oilasiga O’zbekistonda o’sadigan Tobulg’i, Chetan, Sorbariya turkumlari kiradi. Tobulg’i - Spiraea turkumiga asosan butalar kiradi. Barglari oddiy yoki murakkab. Gullari qalqonsimon yoki shingillarda o’rnashgan, mayda, gurqo’rg’oni murakkab, bo’laklari 5 tadan. Mevasi to’pmeva yoki ko’sakcha. O’zbekistonda uning 5 ta turi asosan tog’larda o’sadi. Ayrim turlari dorivor, manzarali va asalshiraga boy o’simlik sifatida qadrlanadi. Oilachaning chetan turkumiga kiruvchi olga chetani ( Sorbaria olgae ) O’zbekiston Respublikasi „Qizil kitob"iga kiritilgan. Ra’nodoshchalar oilasiga Maymunjon ( Rubus ), Na’matak ( Rosa ), Pochaqirqar ( Hulthemia ), Qulupnay ( Fragaria ) kabi turkumlar kiradi. Na’matak - Rosa turkumi 1-3 m balandlikdagi tikanli butalardan tashkil topgan. Barglari toq, patsimon, murakkab, yonbargchali. Gullari aktinomorf, 2 jinsli, yirik, oq pushti, sariq rangli, gulqo’rg’oni murakkab. Gulkosacha va gultojibarglari 5 tadan, changchi va urug’chilari ko’p. Mevasi soxta meva. Turkum 120 ga yaqin turni birlashtiradi. Shulardan O’zbekistonda 13 turi tabiiy holda o’sadi va bir nechta turlari manzarali o’simlik sifatida ekiladi. Na’mataklar ichida itburun na’matak ( R. canina ) O’zbekistonda keng tarqalgan. Uning mevasi (gipantiya)dan dorivor xomashyo sifatida, urug’idan o’stirilgan ko’chatlaridan atirgullarni payvand qilish uchun payvandtag sifatida foydalaniladi. Na’mataklar atirgullarning kelib chiqishidagi asosiy manba hisoblanadi.

Na’matak mevasi tarkibida 4-6 %, ba’zan 18% gacha vitamin C, 0,3 mg % vitamin B 2 , K 1 , 12-18 mg % karotin, 18 % qandlar, 4- 5% oshlovchi moddalar, 2 % atrofida limon va olma kislotalari, 3,7 % pektin va boshqa moddalar bo’ladi. Na’matak urug’ida moy, ildizi va bargida esa oshlovchi moddalar bo’ladi. Na’matak o’simligining mevasi tarkibida bir necha xil vitaminlar aralashmasi bor, shu sababli preparatlari avitaminoz kasalliklarini davolashda va oldini olishda ishlatiladi. Bundan tashqari, na’matak mevasi konditer sanoatida mahsulotlarni vitaminlashtirish uchun qo’llaniladi. Na’matak turlarining mevasidan karotolin preparati va na’matak moyi tayyorlanadi. Karotolin mevaning yumshoq etli qismining moyli ekstrakti bo’lib, tropik yaralar, ekzema (gush), eritrodermitning ba’zi turlari va yaralangan shilliq pardalarni davolash uchun surtiladi yoki dokaga shimdirilib, shikastlangan joyga qo’yiladi. Na’matak moyi maxsus usul bilan mevadan tayyorlanadi. Moyni tropik yaralar, dermatozlar, sassiq dimog’, yarali kolit, yotoq va boshqa yara, yorilishlarni davolash uchun ularga surtiladi yoki dokaga shimdirilib, qo’yiladi. Olmadoshchalar oilachasi Nok ( Pyrus ), Olma ( Malus ), Behi ( Cydonia ), Irg’ay ( Cotoneaster ), Do’lana ( Crataegus ) kabi O’zbekistonda keng tarqalgan va xalq xo’jaligi bilan uzviy bog’langan turkumlarni o’z ichiga oladi. Olma - Malus turkumi turlari har xil balandlikdagi daraxtlardan iborat. Barglari oddiy, bandli, butun, turlicha shaklda, chetlari arrasimon tishchali. To’pguli qalqonsimon. Gullari yirik, to’g’ri, gulqo’rg’oni murakkab, gulkosacha va gultojbargchalari 5 tadan,

changchisi ko’p, urug’chisi 5 ta, tugunchasi ustki, 5 uyali. Mevasi - soxta meva (40rasm). Olmalar turkumi 50 ga yaqin turlarni birlashtiradi. O’rta Osiyoda uning 4 ta, O’zbekistonda 3 ta turi o’sadi. Ular asosan tog’li tumanlarda tarqalgan, ayrim joylarda katta maydonlarda olmazorlar hosil qiladi. O’zbekistonda tabiiy holda asosan yovvoyi olma ( M. sieversii ) o’sadi. U juda ham polimorf tur. Shuning uchun ham uning tabiatda barcha asosiy organlari (mevasi, guli, bargi, shox-shabbasi) bilan farq qiluvchi juda ko’p xillari (formalari) bor. Olxo’ridoshchalar (Prunoideae) oilasiga bodom ( Amygdalus ), o’rik ( Armeniaca ), olcha, olxo’ri ( Prunus ), shaftoli ( Persica ) kabi turkumlarning turlari kiradi.

54-rasm. Ra’nodoshlar guli va mevalarining tuzilishi. 1-4. Spireya ( Spirea ), 59. Sabilnik ( Comarum ), 10-13. Olxo’ri ( Prunus ), 14-19 Olma ( Malus ) Bodom - Amygdalus turkumiga kiruvchi turlar buta va daraxtlardan iborat. Barglari asosan nashtarsimon, qisqa bandli, ketma-ket o’rnashgan. To’pguli qalqonsimon, gullaripushti yoki och pushti, barg chiqarmasdan oldin ochiladi. Gulqo’rg’oni murakkab, gulkosacha va gultojibarglari 5 tadan, changchilari ko’p, urug’chisi

bitta. Mevasi quruq yong’oqmeva. Turkum 40 turni o’z ichiga oladi. Ular O’rtayer dengizi atroflarida, Osiyoda keng tarqalgan. O’rta Osiyoda 9 ta, O’zbekistonda 5 ta turi o’sadi. Oddiy bodom (A. communis) - bo’yi 4-6 m ga yetadigan keng shox-shabbali tikansiz daraxt. Gul tuzilishi, mevasi va vegetativ organlarining tavsifi turkumga berilgan tavsifga juda o’xshaydi. O’zbekistonning tog’li tumanlaridagi sug’oriladigan yerlarda ekiladi. Tabiiy holda G’arbiy Tiyonshanda (Toshkent viloyati) o’sadi. Tabiatda achchiq mag’izli tuplari ham uchrab turadi. Bodomning mag’zi shifobaxsh xususiyatga ega. Bodomcha ( A. spinosissima ) turkumning boshqa turlaridan bo’yining pastligi (l,5-2m), shox-shabbasining sertikanligi, po’stlog’ining oqish kulrang bo’lishi va o’ta qurg’oq yerlarda, hatto toshlarning yoriqlarida o’sishi bilan farq qiladi. Undan quruq tog’ yonbag’irlarini daraxtzor qilish va bodom, shaftolilar uchun payvantag sifatida foydalanish mumkin. Bu oilacha kamxastak ( Cerasus mahaleb ), tog’olcha ( Prunus sogdiana ) ga o’xshash foydali turlarga boy turkumni o’z ichiga oladi. Ra’nodoshlar oilasi foydali turlarga boyligi bilan xalq xo’jaligida salmoqli o’rinni egallaydi. Mirtanamolar qabilasi – Myrtales Qabila 16 ta oilani o’z ichiga oladi. Ular asosan tropik va subtropik hududlarda keng tarqalgan.

Mirtadoshlar oilasi - Myrtaceae Bu oilaga 45 ta turkumga mansub 4000 taga yaqin tur qiradi. Ular tropik va subtropik hududlarda, ayniqsa Janubiy Amerika bilan Avstraliyada keng tarqalgan. Oila vakillari doim yashil daraxt yoki butalardan iborat. Barglari oddiy, qarama-qarshi, ba’zan ketma-ket kam joylashgan. Gullari ikki jinsli, aktinomorf, to’pgullarda yoki yakka holda joylashgan. Gulqo’rg’oni murakkab yoki oddiy. Mevasi rezavor yoki yong’oqcha, ba’zan danakcha (55-rasm). Bu oilachaga evkalipt ( Eucalyptus ), mirta ( Myrtus ), qalampirmunchoq ( Zyzygium ) va feyxoa kabi turkumlarning vakillari kiradi. Naykosadoshlar oilasi (Derbendoshlar) – Lytrhaceae Yer yuzida oilaning 28 turkumga kiruvchi 600 ta turi o’sadi. Bu oila hayotiy shakliga ko’ra daraxt, buta, ba’zan o’t o’simliklardan iborat bo’lib, ular asosan tropikdagi sernam yerlarda va botqoqliklarda o’sadi. O’zbekistonda 4 ta turkumga oid bitta madaniy va 13 ta tabiiy turlari o’sadi. Gullari odatda aktinomorf,

55-rasm. Myrtus communis. 1-gulining tuzilish, 2-gullinovdasi, 3-gulkosali tugunchasi, 4-gul diagrammasi gulqo’rg’oni murakkab yoki oddiy, 4-6 bo’lakli. Changchilari 8-12 ta va undan ham ko’p. Mevasi ko’sakcha. Oila vakillari asal-shirali o’simliklardir. Naykosa (Derbena) – Lythrium ning gullari chiroyli bo’lganligi uchun manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. Ayrim turlaridan oshlovchi modda olinadi. Hind nastarini ( Lagesrtiroemia indica ) manzarali o’simlik sifatida ekiladi. Anordoshlar oilasi – Punicaceae

Bu oila filogenetik jihatdan mirtadoshlar oilasiga yaqin bo’lib, unga bitta turkumga mansub 2 ta tur kiradi. Bittasi sokotra anori ( Punica protopunica ). U Sokorta orolida o’sadi, ikkinchisi oddiy anor ( P.granatum ) (56-rasm) Yevropaning Janubi-Sharqiy qismiga Yaqin Sharq va O’rta Osiyoda tarqalgan. O’zbekistonda 56-rasm. Oddiy anor ( Punica granatum ): 1. Gulli va g’unchali novdasi, 2. Gulining ko’ndalang kesimi, 3-4. Mevasi va uning kesimi . oddiy anor tabiiy holda ham o’sadi. Ikkala tur ham buta yoki kichik daraxtdan iborat. Gullari aktinomorf, ikki jinsli. Gulqo’rg’oni murakkab, gultoji qizil rangli. Mevasi anor meva. Oddiy anor mevali va manzarali o’simlik sifatida ekiladi.

Anor mevasining po’stlog’i, urug’i va yosh novdalari halq tabobatida turli kasalliklarni davolashda keng qo’llaniladi. Oshlovchi moddalar, vitaminlarga boy. Qizilbargdoshlar (Kipreydoshlar) oilasi - Onagraceae Oila vakillari Yer sharining hamma mintaqalarida o’sadi. Ularning 17 turkumga mansub 700 turi bo’lib, O’zbekistonda 4 turkumga oid 14 turi o’sadi. Bu oila hayotiy shakliga ko’ra asosan o’t o’simliklardan tashkil topgan. O’zbekistondagi oilaning yirik turkumlaridan biri kiprey ( Epilobium ). Uning gullari aktinomorf, gulkosachasi naychali, gultojbargi 4 ta, urug’chisi 8 ta. Mevasi qalami ko’sakcha. Burchoqnamolar qabilasi – Fabales Daraxt, buta, yarim buta va ko’p yillik yoki bir yillik o’t o’simlik. Barglari murakkab (patsimon bo’lingan, panjasimon murakkab, yoki uchbargli) yoki to’liq rivojlanmaganligi tufayli ikkilamchi sodda bargli, ko’pincha yonbargli. Gullari shingil (shoda), boshoq, kallak singari gul to’plamlarida, qo’sh jinsli yoki qisman bir jinsli, aktinomorf (Mimosoideae) yoki ko’pincha zigomorf, besh a’zoli. qo’sh gulqo’rg’onli. Gul kosacha barglari (3-) 5 (6), erkin yoki ayrim hollarda ma’lum darajada tutash. Gulkosa barglari tojbarglariga teng, erkin yoki ikkitasining ost qismi tutash. Changchisi aksariyat turlarda 10 ta. Mevasi-dukkak. Urug’i to’g’ri

(Mimosoideae) yoki qayrilgan (Fabaceae), urug’i endospermsiz yoki endospermli. Ko’pchilik sistematiklar Fabales (Leguminosales) qabilasini Rosales - Ra’nonamolar qabilasiga yaqin deb qaraydilar, ayrim hollarda ularni birlashtirishga harakat qiladilar. Lekin Comer (1976) undan so’ng Taxtadjyan (1987) ularning urug’ini ichki tuzilishidagi farqni inobatga olib bu yaqinlikni inkor etadilar. Qabilaga faqat birgina burchoqdoshlar - Fabaceae oilasi mansub. Burchoqdoshlar oilasi – Fabaceae Burchoqdoshlar ajdoddagi eng yirik oilalardan bo’lib, 650 ta turkumga mansub 18000 ta turlarni o’z ichiga oladi. Ular Yer shari bo’ylab keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra o’t, yarimbuta, buta va daraxtlardan iborat. Barglari asosan murakkab, ba’zan oddiy, hamisha yonbargchali. Gullari ikki jinsli, zigomorf, ba’zan aktinomorf, shingilsimon, kallaksimon yoki yoyiq to’pgullarda o’rnashgan. Gulkosachabargi 5 ta, ba’zan 4 ta, ko’pincha qo’shilib o’sgan. Gultojbarglari ham 5 tadan. Ustki yirik gultojibargga yelkan, ikkita yonidagisiga qanotcha, ikkita ostkisiga qayiqeha deyiladi. Urug’chisi asosan 10 ta, 9 tasi qo’shilib o’sgan, bittasi erkin o’rnashgan. Urug’chisi bitta, atrofi qo’shilib o’sgan changchilari bilan o’ralgan. Tugunchasi ustki. Gul formulasi: Ca (5) Co l+2+(2) A (9)+l G 1 . Mevasi turlicha shakldagi dukkaklardan iborat. Hasharotlar orqali va o’z-o’zidan changlanadi. Dukkagida bittadan bir nechtagacha urug’i bo’ladi.

O’rta Osiyoda oilaning 40 ta turkumga mansub 1093 ta turi, O’zbekistonda 35 turkumga oid 425 turi o’sadi. Burchoqdoshlar oilasi 3 ta oilachaga bo’linadi: Sezalpiniyadoshchalar (Caesalpinioideae), Mimozadoshchalar (Mimosoideae), Kapalakdoshchalar (Faboideae - Papilionodeae). Sezalpiniyadoshchalar oilachasining turlari O’zbekistonda tabiiy holda nihoyatda kam uchraydi. Bularga Griffit arg’uvoni ( Cercis griffithii ), Gimnokladus ( Gymnocladus ) kabilar kiradi. Griffit arg’uvoni respublikaning tog’li hududlarida (G’arbiy Tiyonshan, Bobotog’, Hisorda) tarqalgan, barg chiqarmasdan erta bahorda gullaydigan daraxt. O’zbekiston Respublikasi „Qizil kitob“iga kiritilgan. Oilachaning ayrim turlari madaniy (ekma) o’simlik sifatida sug’oriladigan yerlarda ekiladi. Masalan, kassiya ( Cassia ) turkumining sano deb ataladigan ayrim turlari respublikaning janubiy hududlarida bir yillik dorivor o’simlik sifatida ekiladi. Gledichiya - Gleditshia ning 2 la turi ( G. caspia, G. triacanthos ) ham asalshiraga boy va manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. Mimozadoshchalar oilachasining ayrim turlari O’zbekistonda manzarali o’simlik sifatida ekiladi. Akatsiya ( Acacia ) (59-rasm) va Albitsiya ( Albizia ) turkumlarining ba’zi turlari bunga misol bo’ladi. Turlarga boyligi, tabiatda va qishloq xo’jaligida madaniy o’simlik sifatida keng tarqalgani bilan Kapalakdoshchalar oilasi alohida o’rinda turadi. Oilaga Astragal ( Astragalus ), Oksitropis ( Oxytropis ), Burchoq ( Vicia ), Beda ( Medicago ) (58-rasm) kabi turlarga boy yirik

turkumlar; turlari madaniy o’simlik sifatida ko’plab ekiladigan No’xat ( Cicer ), Yeryong’oq ( Arachis ) (57-rasm), Loviya ( Vigna ), Fasol ( Phaseolus ), Burchoq ( Vicia ) kabi turkumlarning ko’pchilik turlari; Shirinmiya 57-rasm . Eryong’oq ( Arachis hypogaea ) 58-rasm. Ekma beda ( Medicago gulli, mevali poyasi sativa ) gulli novdasi, guli, urug’i

59-rasm. Soxta akatsiya ( Robinia pseudoacacia ) gulli novdasi, mevasi ( Glycyrrhiza ), Oqquray ( Psoralea ), Qashqarbeda ( Melilotus ) va Afsonak ( Thermopsis ) turkumlariga kiruvchi dorivor o’simliklar; Beda ( Medicago ), Yantoq (Alhagi), Sebarga ( Trifolium ) singari turkumlari sifatli yem-xashak bo’ladigan turlarni o’z ichiga oladi. Shuningdek, oilachaning ba’zi turlari katta-katta hududlarni egallab, o’simliklar qoplamining shakllanishida ham muhim rol o’ynaydi. Beda - Medicago turkumi 60 dan ortiq turni o’z ichiga oldi. Ular Yer yuzining deyarli barcha hududlarida tarqalgan. Turkumga bir va ko’p yillik o’tlar kiradi. Poyalari tik, ba’zan yer bag’irlab o’sadi. Barglari murakkab. To’pguli chochoq (shingilsimon). Gul tuzilishi oila tavsifidagiga o’xshash. Dukkagi spiralsimon buralgan yoki o’roqsimon egilgan, ko’p urug’li yoki bir urug’li yong’oqcha. O’rta Osiyoda bedaning 23 turi, O’zbekistonda 8 ta turi o’sadi. Bcdaning barcha turlari yem-xashak, azot to’plovchi va asalshiraga

boy o’simlik sifatida qadrlanadi. Shunga qaramay, ekiladigan beda ( M. sativa ) (58-rasm) foydali xususiyatlari bilan alohida o’rinda turadi. Astragal - Astragalus turkumi O’zbekistonda turlari juda ko’p va keng tarqalgan turkumlardan. O’rta Osiyoda uning 592 turi, O’zbekistonda esa 250 dan ortiq turi o’sadi. Hayotiy shakliga ko’ra unga o’t, yarimbuta va butalar kiradi. Turlari Osiyo (shu jumladan O’rta Osiyoda ) va Kavkazda keng tarqalgan. Ular turlicha tuproq sharoitida va O’zbekistonda barcha tik mintaqa (cho’l, tog’, adir, yaylov)larda o’sadi. Astragallarning ko’pchilik turlaridan yem- xashak sifatida foydalaniladi. No’xat - Cicer turkumiga bir va ko’pyillik o’tlar kiradi. Yer yuzida uning 27 turi, O’rta Osiyoda 16 va O’zbekistonda 8 ta tabiiy holda o’sadigan va bitta turi o’sadi. Madaniy no’xat ( C. arietinum ) juda keng tarqalgan, bir yillik, sershox, tukli o’simlik. Barglari toq patsimon. Gullari oq, pushti rangli, bittadan uzun bandlarda o’rnashgan. Gulkosachasi qo’ng’iroqsimon, tishchali. Dukkagi qabariqli, cho’ziqovalsimon, tukli. Urug’i tuxumsimon. Iyun-iyulda gullab, mevasi iyulavgustda yetiladi. Sebarga - Trifolium turkumi Ko’p va bir yillik o’tlar, O’zbekistonda 7 ta turi o’sadi. Sebargadan em - xashak o’simlik sifatida foydalaniladi. U asosan sernam joylarda o’sadi. Burchoq - Vicia turkumiga bir va ko’p yillik o’tlar kiradi. O’zbekistonda uning bitta madaniy va 15 ta yovvoyi turi o’sadi. Ular em-xashak o’simlik sifatida juda qadrlanadi.

Yeryong’oq - Arachis turkumning O’zbekistonda ekiladigan bitta ( A. hypogea ) bir yillik turi ekiladi. Bargi juft patsimon. Guli ochilib, urug’langandan keyin, tugunchaning osti o’sib, uzun bandga aylanadi va bukilib tuproq ichiga kiradi va meva (dukkak) hosil qiladi. Urug’ida 4560 % moy, 37 % oqsil bo’ladi. Vatani Braziliya (59-rasm). Shirinmiya - Glycyrrhiza turkumining O’zbekistonda 5 ta turi yovvoyi holda o’sadi. Ildizi tabobatda ko’p ishlatiladi. Ildizi tarkibida 4,6-20 % glitserizin, 10% qand, 0,035 % efir moyi, bargida C vitamini, 14 % kraxmal, 8 % oshlovchi moddalar bor. Ibn Sino shirinmiya ildizidan turli xastaliklarni davolashda foydalangan. Hozir xam undan xalq va ilmiy tabobatda foydalaniladi. Akatsiya - Acacia juft patsimon bargli uncha katta bo’lmagan daraxt, gullari aktinomorf. Changchilari och pushti rangli. Akatsiyaning tashqi qiyofasi nihoyatda turli-tuman. Avstraliya akatsiyalarining barg yaproqlari reduksiyalangan barg bandi- fillodeyalarga aylangan. Afrika savannalari akatsiyalarining tanasi soyabonsimon shaklda (59-rasm). Turkumga 500 ga yaqin o’simlik turi mansub. O’zbekistonda akatsiyaning ayrim Acacia dealbata - kumush akatsiya deb ataladigan turi manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi. Albitsiya - Albicia juft patsimoi bargli daraxt. Turkum tarkibida 100 ga yaqin turi bo’lib, tropik va subtropik o’lkalarda keng tarqalgan. O’zbekistonda Samarqand, Toshkent, Denov shaharlarida Lenkoran albitsiyasi ( A.julibrissin ) deb ataluvchi turi manzarali o’simlik sifatida o’stiriladi.

Mimoza - Mimosa turkumining 350 dan ortiq turi asosan Janubiy Amerika tropiklarida tarqalgan. Oilaning O’zbekistonda keng tarqalgan monotip turkumlaridan Jinjak ( Lagonichum farctum ) dir. Uning balandligi 30-50 sm ga qadar bo’lgan, butacha, loy tuproqli Qarshi va Sherobod cho’llarida tarqalgan. Uning ildizi va dukkagi tarkibida 12 % ga qadar oshlovchi tannid moddasi tufayli qadimda ko’nchilikda ishlatilgan. Tabobatda dukkagidan tayyorlangan qaynatma ich ketish kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Burchoq - Lathirus turkumi ko’p yillik va bir yillik o’t o’simlik, barglari juft patsimon, uning oxiri mo’ylov bilan tugaydi. Changchilari tutashib nay shaklini olgan, mevasi dukkak, Hamdo’stlik mamlakatlarida 50 dan ortiq shu jumladan, O’rta Osiyoda 17 turi ma’lum. E’tiborga molik turlaridan tosh va shag’al aralash mayin tuproqli tog’ yonbag’irlari, daryo irmoqlari, madaniy o’simliklar orasida o’sadigan no’xatsimon burchoq ( L. cicera ) ni madaniy o’simliklar orasida yovvoyi begona o’t sifatida o’suvchi Osiyo burchog’i ( L. asiatica ) dengiz sathidan 2500-3000 m balandlikda toshloq va butazorlarda o’sadigan mulkam burchog’i ( L. mulkak ) ni kursatish mumkin. Isirg’ao’t - Onobrychis turkumi ko’p yillik va bir yillik o’t, qisman yarim butacha va yarim buta shaklidagi o’simlik. Bu turkumning er yuzida 150, shu jumladan, hamdustlik mamlakatlarida 76, O’rta Osiyoda 20 turi borligi ma’lum. O’zbekistonda bu turkumning Xuroson esparseti ( O. horossanica ) balandligi 70 sm ga qadar bo’lgan, qurg’oqchilikka chidamli, shag’al aralash mayin

tuproqli tog’ yonbag’irlarida o’sadigan, Zarafshon esparseti - O. zeravshanica balandligi 85 sm ga qadar bo’lgan, tog’ yon bag’irlarida, archazorlarda o’suvchi tikanli esparset - O.echidna ni, tog’ zonasining Shimoliy yonbag’irlarida keng tarqalgan bir yillik O. micrautha, O. pulchella kabi turlarini ko’rsatish mumkin. Qashqarbeda - Melilotus turkumining oq qashqarbeda ( M. albus ) ignali qashqarbeda ( M. dentatus ), hind qashqarbedasi ( M. indicus ), dorivor qashqarbeda ( M. officinales ) kabi turlari O’zbekistonda keng tarqalgan. Ular tamakichilik, farmatsevtika sanoatida keng qo’llaniladi. Bulardan tashqari bu o’simliklarning gulidan juda yaxshi asal olinadi. Uning tarkibida 0,013 % efir moyi, 0,4-0,9 % kumarin, glikozidlar va alkaloidlar mavjud. Xalq tabobatida ishlatiladi. O’zbekistonda 4 ta turi tarqalgan. Xalq xo’jaligida burchoqdoshlar nihoyatda muhim ahamiyatga ega o’simlik. Eng avval ularning barcha organlarida oqsilning ko’pligi, ildizida azotobakterlarning borligi (atmosfera tarkibida erkin azotni uzlashtirishi) ni ta’kidlashimiz zarur. Bu oilaga mansub o’simliklar muhim oziq-ovqat va em-xashak ekin, tuproqda azot to’planganligi tufayli muhim agrotexnik ahamiyatga ham ega. Burchoqdoshlar tarkibida hayot uchun muhim aminokislotalar, karbonsuvlar, vitamin, kaliy, fosfor, magniy va ko’pgina murakkab birikmalar borligi bilan boshqa o’simliklardan farq qiladi. Ular nektarga boy asalchil o’simlik, ayrimlari esa nihoyatda chiroyli gullaydigan manzarali o’simlik hisoblanadi. Xalq xo’jaligining 20 dan ortiq sohasi uchun shirinmiya mahsulotiga talab katta. Uning ildizidan alkaloidlar, glyukozid,

saponin, flavanoid, turli xil shakarlar, kraxmal va boshqa sanoat uchun muhim moddalar olinadi. Shirinmiya ildizi kam alkogolli ichimliklar (pivo), vinolar, konditer mahsulotlari tayyorlashda; har xil tush, akvarel buyoqlari, qog’ozning maxsus turlarini tayyorlashda; oshqozon-ichak, buyrak, teri kasalliklari, nafas yullari yallig’lanishini davolashda; har xil dori-darmonlarni tayyorlashda qo’llaniladi. Shirinmiya eng qadimiy dorivor o’simliklardan, undan olinadigan dorining inson organizmiga ta’siri buyrak usti bezlari ishlab chiqaradigan kartizon gormonining ta’siriga o’xshash. Yuqorida ta’kidlanganlardan tashqari, burchoqdoshlarning ko’pgina turlari halk xo’jaligini turli-tuman sohalarida qo’llaniladi. Xususan, afsonak - Thermopsis dolichocarpa tarkibida alkoloid, saponin, oshlovchi moddalar va efir moylari aniqlangan. Yovvoyi burchoqlar ham qishloq xo’jaligi uchun yangi-yangi navlarni yaratishda introduksiya va seleksiya uchun asosiy manba hisoblanadi. Sapindnamolar qabilasi – Sapindales Hayotiy shakliga ko’ra qabilaga daraxt, buta, lianalar, ba’zan o’tlar kiradi. Barglari qarama-qarshi yoki navbat bilan joylashgan, oddiy yoki ko’pincha murakkab, asosan yonbargchasiz, ba’zan to’kiladigan yoki kichkina yonbargchasi bo’ladi. Gullari har xil to’pgulda joylashgan, ikki jinsli yoki ko’pincha bir jinsli, aktinomorf, ayrimlari zigomorf, ko’pincha murakkab gulqo’rg’onli, odatda 5-4 bo’lakli. Kosacha bargchalari erkin yoki biroz tutashgan.

Gultojibarglari erkin, teng yoki turlicha uzunlikda. Changchisi (4)5- 10 ta, ba’zan ko’proq. Tugunchasi ustki. Mevalari har xil shaklda. Sapindnamolar qabilasi 12 ta oilani o’z ichiga oladi. Sapindoshlar oilasi – Sapindaceae Bu oilaga tropik va subtropik mamlakatlarda o’sadigan daraxt, buta va lianalar kiradi. Barglari qarama-qarshi joylashgan, murakkab, toq’ patsimon. Gullari zigomorf, 4-5 a’zoli, ayrim jinsli va bir uyli. Changchisi qo’shilib o’sib 3 uyali tuguncha hosil qiladi. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 4 G (2-3) . Mevasi ko’pincha 3 pallaga bo’linadigan ko’sakcha, rezavor yoki danakcha. Urug’i endospermasiz. Bu oila gul tuzilishi bilan Zarangdoshlar oilasiga juda yaqin. Sapinddoshlar oilasiga 150 ga yaqin turkum va 2000 ga yaqin tur kiradi. O’rta Osiyoda va O’zbekistonda tabiiy sharoitda uchramaydi, lekin bir turi, soxta sovun daraxti - Koelreuteria paniculata shahar ko’chalariga va bog’larga manzarali daraxt sifatida ekiladi. U bo’yi 15-20 m ga yetadigan keng shox-shabbali daraxt. Barglari toq patsimon. Bargchalari 11-15 ta. To’pguli ro’vak. Gullari zigomorf, ikki jinsli. Kosachasi 5 bo’lakli. Gultoji 3-5 ta, sariq. Changchisi 5-8 ta. Tugunchasi uch qirrali, tukli. Zarangdoshlar oilasi – Aceraceae

Bu oila vakillari daraxt va butalardan iborat. Barglari qarama- qarshi joylashgan, oddiy yoki murakkab, yonbargchasiz. Gullari ikki jinsli yoki ayrim jinsli, bir uyli yoki ikki uyli. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 4+4 G 2 . Kosachasi 4-5 ta. Gultoji 4-5 ta. Changchisi 4-10 ta. Urug’chisi 2 mevabargchali. Mevasi quruq, qo’shqanotchali. Shimoliy yarimshaming mo’tadil va Osiyoning janubi-sharqiy mamlakatlarida tarqalgan. Zarangdoshlar 2 ta turkum, 120 taga yaqin turni o’z ichiga oladi. O’rta Osiyoda 1 turkumga mansub 4 turi, O’zbekistonda 1 turkumga kiruvchi 3 turi o’sadi. Zarang - Acer turkumi daraxt yoki butalardan iborat. Barglari qarama-qarshi joylashgan, oddiy yoki patsimon. Gullari har xil, gulqo’rg’oni murakkab, kamdan-kam gultojsiz. Kosachabargi odatda 5 ta (ba’zan 4 - 12 ta). Gultojibargi ham 5 ta. Changchisi 4-10 ta, ko’pincha 8 ta. Mevasi qo’shqanotchali. O’rta Osiyoda 4 ta, O’zbekistonda esa 3 ta turi tabiiy sharoitda uchraydi. Yettita turi ekiladi. Semenov zarangi - A. semenovii yirik buta yoki daraxt, bo’yi 10 m gacha yetadi. Barglari qarama- qarshi joylashgan, tuxumsimon, asosi dumaloq yoki yuraksimon, uzunligi 5-7 sm, 3 bo’lakli, bo’laklari tuxumsimon, tishli. Gullari ro’vak hosil qilib o’rnashgan. Gultoji kosachasidan uzunroq. Mevasi qo’shqanotchali. Tog’ yonbag’irlarida, tog’lardagi soylarning bo’ylarida va dalalarda o’sadi (60-rasm). Yovvoyi turlariga A. turkestanicum va A. regelli kabilar misol bo’ladi.

Toshbaqatolnamolar qabilasi – Rutales Qabila daiaxt va butalar, kamdan-kam o’t o’simliklardan tashkil topgan. Barglari navbat bilan, kamdan-kam qarama-qarshi joylashgan, ko’pincha murakkab, patsimon. Gullari ikki jinsli, aktinomorf, 5 yoki 4 a’zoli, gulqo’rg’oni murakkab. Changchisi tojbarglari sonidan 2 marta ko’p, iplari qo’shilib o’sib umumiy naycha hosil qiladi. Gullarida shiradon bezlari bor. Mevalari har xil. Toshbaqatolnamolar qabilasi 17 ta oilani o’z ichiga oladi. Bular orasida O’zbekistonda keng tarqalgan Toshbaqatoldoshlar, Tuyatovondoshlar, Isiriqdoshlar kabi oilalari bor.

60-rasm. Beshbargli zarang ( Acer pentaphyllum ): 1. Bargli novdasi, 2. Mevasi Toshbaqatoldoshlar oilasi - Rutaceae Doim yashil daraxt, buta, ba’zan o’t o’simliklardan iborat. Oila vakillarining barglari oddiy yoki patsimon murakkab, qarama-qarshi yoki navbat bilan joylashgan, yonbargchasiz. Barglarining yuzasida yoki chetlarida efir moyi ajratuvchi bezchalari o’rnashgan. Gullari odatda aktinomorf. ba’zan zigomorf. Kosacha va gultojibarglari 4-5 tadan, changchisi 8-10 ta, ba’zan 15 ta va undan ham ko’proq. Meva

bargchalari asosan 5-4 ta. Gul formulasi: Ca 4-5 Co 4-8 A 4-8-∞ G 4-5,∞ . Mevasi ko’sak, danakcha, rezavor yoki murakkab meva (61, 62, 63- rasm). Toshbaqatoldoshlar oilasiga 150 ta turkum va 1500-1600 ta tur kiradi. O’rta Osiyoda 2 turkumga oid 16 turi o’sadi. Oila vakillari morfologik belgilariga ko’ra 6 ta oilachaga bo’linadi. Toshbaqatoldoshchalar (Rutoideae) oilachasiga mansub toshbaqatol turkumi ( Haplophyllum ) vakillari yarimbuta va ko’p yillik o’t o’simliklardan iborat. Barglari oddiy. Kosacha va gultojibarglari 5 tadan. changchisi 10 ta. Ko’sakchasi 5 uyali. O’rta Osiyoda 20 turi, O’zbekistonda esa 14 turi o’sadi. Farg’ona toshbaqatoli ( H. latifolium ) ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi tik yoki yerga yonboshlab o’sadi, oddiy tukli, bo’yi 10 - 40 sm. Barglari butun, bandsiz, teskari tuxumsimon yoki teskari nashtarsimon, to’mtoq, yuqoridagilari teskari nashtarsimon yoki qalami-nashtarsimon. Mevasi - ko’sakcha. Dorivor o’simlik. Oilaning eng muhim turkumlaridan yana biri sitrus ( Citrus ) bo’lib, unga limon ( C. limon ), apelsin ( C. sinensis ), mandarin ( C. tericulata ) va greyfrukt ( C. paradisi ) lar kiradi. Meliyadoshlar oilasi - Meliaceae Toshbakatoldoshlar oilasiga yaqin turuvchi bu oila 53 turkumga mansub 1350 turni uz ichiga oladi. Ularning aksariyat qismi tropik va subtropik xududlarda tarqalgan. Bu oila beshta oilachaga bulinadi.

Shundan bitta turkumga mansub meliya ( Melia azedarach ) turi O’zbekistonda manzarali va dorivor o’simlik sifatida ekiladi (64- rasm). 61-rasm. 1-6. Geranaceae oilasi. 7-9. Rutaceae oilasi. 1-top’guli, 2,3,4 – mevasi, 5,6-gul diagrammasi, 7-gulli novdasi, 8-mevasi, 9-gul diagrammasi Pistanomalar qabilasi – Burserales Pistadoshlar oilasi – Anacardiaceae

Bu oilaga bir yoki ikki uyli daraxt va butalar kiradi. Barglari oddiy yoki murakkab, yonbargchasiz to’kiladigan yoki doim yashil, shoxlarida smola yo’llar bor. To’pgullari ro’vak. Gullari mayda, ikki yoki bir jinsli, aktinomorf. Kosacha va gultojibarglari 3-5 tadan, ba’zan gulqo’rg’oni oddiy. Changchisi 5 yoki 10 ta, ba’zan ko’p yoki aksincha kamroq. 62-rasm. Rutadoshlarning mevalari va urug’lari : 1-5. Kazimiroa, 6-7. Geliett ы , 8. Tog’turbud, 9-11. Fellodendron, 12-13. Zantoskilum, 14. Agatosma, 15. Ruta

63-rasm. Rutadoshlar gullari va to’pgullari: 1-3. Ruta, 4. Agatosma, 5-6. Diplolena, 7. Korreya, 8-9. Apelsin, 10-11. Ponsrus. Tugunchasi ustki, bir yoki 3-5 ta erkin yoki qo’shilib o’sgan urug’chibarglardan iborat. Gul formulasi: Ca 3-5 Co 3-5 A 3-10 G 1-(3-5). Mevasi danakcha yoki yong’oqcha (49-rasm). Pistadoshlar oilasiga 80 - 85 turkum va 600 ga yaqin turlar kiradi. Ular asosan tropik va subtropik hamda issiq mo’tadil iqlimli hududlarda tarqalgan. O’rta Osiyoda 2 turkumga mansub 3 turi, O’zbekistonda esa 2 turkumga oid 2 turi o’sadi. Oila 5 ta oilachaga bo’linadi.

64-rasm. Meliyadoshlar: 1. Meliya 65-rasm. Oddiy pista ( Pistacia vera ) ( Melia azedarach ) gulli novdvsi, 2. novdasi, gullari, mevasi Xizoxeton ( Chisocheton ) mevasi Oilaning O’zbekistonda tarqalgan turkumlaridan biri Totum ( Rhus ) kichik daraxt yoki butalardan iborat. Barglari navbat bilan joylashgan, oddiy, uch bo’lakchali yokipatsimon. Gullari bir jinsli yoki ikki jinsli, bir yoki ikki uyli. Kosacha va gultojibarglari 5 tadan, changchisi 5 ta. Mevasi mayda, qizil rangli danakcha. O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda 1 ta turi totum (Rh. coriaria ) o’sadi. U kichik, kam shoxlangan daraxt yoki buta. Bo’yi 1-3 (5) m gacha yetadi. Barglari toq patsimon, uzunligi 15-18 sm. Bargchalari tukli, bandsiz, cho’ziq tuxumsimon yoki nashtarsimon, chetlari yirik kungirali-arrasimon. Gullari ro’vakda o’rnashgan. Changchi va urug’chi gullari alohidaalohida ro’vaklarda joylashgan. Changchisi 5 ta, ba’zan 10 ta. Mevasi asosan sharsimon, shirali.

O’zbekistonda Surxondaryo va Toshkent viloyatlarining tog’li tumanlarida o’sadi. Totum barglarida tanid moddasi bor. Totumdan olingan tanid tibbiyotda, vinochilikda, to’qimachilik sanoatida ishlatiladi. Uning tarkibida 20 % ga qadar oshlovchi modda tannid bor. Totumning poya va bargidan qora, mevasidan qizil, novda po’stidan sariq, ildiz po’stidan qirmizi rangidagi bo’yoqlar olinadi. Pista - Pistacia turkumi vakillari daraxt yoki buta. Barglari ko’pincha 3 ta bargchadan iborat, kamdan - kam bargchalari bandsiz, qalin, qattiq, silliq, och-yashil. Keng ellipssimon yoki dumaloq- tuxumsimon. Gullari juda mayda, bir jinsli, ikki uyli. Changchisi 4 - 5 ta. Urug’chisi 3 mcvabargchali, tugunchasi ustki, bir uyali. O’rta Osiyoda 2 turi, O’zbekistonda esa 1 turi xandon pista - P. vera o’sadi (65-rasm). U daraxt yoki buta, bo’yi 5-7 m. Barglari ko’pincha 3 bargchali, bargchasi yaltiroq- yashil, ellipssimon yoki dumaloqtuxumsimon, qisqa bandli. Changchi gullari tig’iz, murakkab ro’vakda, urug’chi gullari esa siyrak ro’vakda to’plangan. Mevasi cho’ziq nashtarsimon, ingichka tuxumsimon, keng tuxumsimon va dumaloq. O’zbekistonda Bobotog’ va Janubi-G’arbiy Hisorda, Turkiston tog’ tizmalarida va G’arbiy Tiyonshanda tarqalgan. Danagining mag’zi nihoyatda xushxo’r, oziq-ovqat o’simligi. Urug’ining tarkibida 60 % yog’ bor. Poyasidan smola, bargidan «galla» deb ataladigan qimmatbaho bo’yoq olinadi. Tabiiy pistazorlarning umumiy maydoni O’rta Osiyoda 250 ming gektardan ortiq.

Zig’irnamolar qabilasi – Linales Daraxt buta va o’t shaklidagi usimlik. Barglari oddiy, cheti butun, yonbargli, gullari uchida yoki ko’pincha barg qo’ltig’ida joylashgan, qo’sh jinsli, qisman alohida jinsli, aktinmorfga yaqin, qo’sh gulqo’rg’onli. Kosacha va tojbarglari erkin, besh a’zoli. Changchilari 12 yoki ayrim hollarda 3-4 qator joylashgan, qisman esa ko’p sonli. Urug’chisi ko’p chanoqli, 3-5 mevabargidan shakllangan, tugunchasi ustki, mevasi ko’sak, ayrim hollarda yong’oqcha yoki danak, endospermli. Keyingi yillardagi sistemalarda (Taxtadjyan, 1987) bu qabila tarkibiga tropik mintaqa uchun xarakterli Hugoniaceae, subtropik va o’rta iqlimli viloyatlarda keng tarqalgan Linaceae , tropik Sharqiy Afrika va G’arbiy Osiyo uchun xos Ctenolophonaceae, tropik Afrika, Madagaskar, Hindiston, Janubiy Xitoy, Janubi-G’arbiy Osiyo va tropik Amerikada tarqalgan Jxonantbaceae, Amerika va Afrikaning tropik qismida tarqalgan Humiriaceae va nixoyat Amazonka daryosi havzasida tarqalgan pantropik oila Elithroxytaceae singari oilalarni o’zida birlashtiradi. Bu oilalarning bir-biriga yaqinlik (qarindoshlik) xususiyatlari to’g’risida fikr yuritilganda, ularning vegetativ va generativ organlarining ichki tuzilishini bir- biriga yaqinligi asos qilib olinadi. Zig’irdoshlar oilasi – Linaceae

Bu oilaga asosan o’t o’simliklar, yarimbuta va butalar kiradi. Ular ayniqsa, mo’tadil va subtropik iqlimli hududlarda tarqalgan. Barglari oddiy, bandsiz, navbat bilan yoki qarama - qarshi joylashgan, yonbargchali yoki yonbargchasiz. Gullari ikki jinsli, aktinomorf. Kosacha va gultojibarglari (4)-5 ta. Urug’chisi 5 tadan. Tugunchasi ustki. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 5 G (5) . Mevasi ko’sakcha. Bu oilaga 6 turkum va 250 taga yaqin tur kiradi. O’rta Osiyoda 1 turkumga oid 9 turi, O’zbekistonda esa bitta turkumga mansub 5 turi tarqalgan. Zig’ir - Linum turkumiga bir yillik va ko’p yillik o’t o’simliklar kiradi. Poyasi shoxlangan, nashtarsimon barglar bilan qalin qoplangan. Gullari aktinomorf, havorang, sariq, ba’zan pushti. Kosachasi va gultojibargi 5 tadan. Changchisi 5 ta. Urug’chisi 5 ta. Mevasi ko’sakcha. O’rta Osiyoda 9 turi, O’zbekistonda 5 turi o’sadi. Yovvoyi zig’ir ko’p yillik o’t. Bo’yi 30-70 sm. Barglari qalaminashtarsimon yoki deyarli qalami, bandsiz, uzunligi 10-35 mm, eni 1-3 mm. To’pguli shingil. Gullari to’q havorang. Mevasi - ko’sakcha (66rasm). Qirmizaknomalar qabilasi – Oxalidales Qirmizakdoshlar oilasi – Oxalidaceae Aksariyat qismi ildizining bir qismi yo’g’onlashgan, tugunakli yoki piyozli o’t. Barglari panjasimon yoki patsimon murakkab,

yonbargsiz. Guli aktinmorf, kosakcha va tojbarglari 5 tadan. Changchisi 10-15 ta, tub qismi tutash. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 5 G (5) tugunchasi ustki 5 (10) uyali. Mevasi ko’sakcha. 66-rasm. Zig’irdoshlar. 1-3. Yirik gulli zig’ir ( Linum gradiflorum ). 4-5. Madaniy zig’ir ( L. usitatissimum ). 6-8. Tirpitsiya ( Tirpitzia ), 9. Anizadeniya ( Anisadenia ) Oilaning 8 turkumga mansub 350 ga yaqin turi yer kurrasining tropik va subtropik, qisman o’rta iqlimli mintaqasida tarqalgan. O’rta Osiyoda uning faqat bitta ko’p yillik Oxalis corniculata turi qishloq xo’jaligi ekinlari orasida, bog’larda va tashlandiq erlarda uchraydi.

Yoronguldoshlar qabilasi – Graniales Aksariyat qismi o’t qisman buta va ayrim hollarda baland bo’lmagan (past bo’yli) daraxt. Barglari navbatlashib yoki qaramaqarshi joylashgan, odatda murakkab patsimon yoki panjasimon, yonbargli yoki ma’lum turlarida yon barglari yo’q. Kosacha va tojbarglari 5 tadan, qisman hollarda 4 ta. Changchisi 10 ta 2 qator, qisman 15 ta uch qator joylashgan. Urug’chisi ko’p chanoqli bir nechta meva bargidan shakllangan. Mevasi turli-tuman shaklda, urug’i endospermli, qisman endospermsiz. Yoronguldoshlar oilasi – Geraniaceae Bir va ko’p yillik o’tlar, barglari oddiy, cheti qirqilmagan, butun, ayrim hollarda murakkab, yon bargli, poyada spiral yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari aktinomorf yoki zigomorf. Kosacha va tojbarglari 5 tadan, changchisi 10 ta, tugunchasi 5 bo’lmali, mevasi bitta umumiy ustunchaga birlashgan beshta bir urug’li bo’lmadan iborat. Yoronguldoshlar 5 ta turkumga kiruvchi 750 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. O’zbekistonda oilaning 4 ta turkumga kiruvchi 2 ta madaniy va 18 ta yovvoyi turi o’sadi. Bulardan eng yirigi yorongul ( Geranum ) bo’lib, 12 turi asosan adir va tog’larda tarqalgan. Ko’p yillik yoki bir yillik o’tlar. Bargi panjasimon, qirqilmagan, guli aktinomorf, 5 a’zoli, binafsha rangli. Gul formulasi: C 5 Co 5 A 5+5 G (5) . Mevasi murakkab.

Laylaktumshuq - Erodium turkumini O’rta Osiyoda 9 turi, shu jumladan O’zbekistonda 5 turi tarqalgan, bir yillik o’simlik, bo’yi 20-35 sm. Barglari oddiy, qirqilgan, uch-besh bo’lakli. Gullari mayda pushti rangli, changchisi 10 ta. Mevasi uzun tumshuqchali. Cho’l, adir, tog’ va yaylovlarda, chaqir toshli, loy tuproqli tog’ yonbag’irlarida o’sadi (67rasm). Qonteparnamolar qabilasi – Biebersteiniales Qontepardoshlar oilasi – Biebersteiniaceae Bu oilaga taalluqli o’simliklar urug’chisining ustunchasi o’ziga xos tuzilishli, bargining barg bandida, gulining uchki ro’vaksimon gul to’plamida joylashishi, guldagi nektar hosil qiluvchi a’zosining tuzilishi, chang po’stining tuzilishi, urug’chisining erkin holda joylashganligi, tuguncha tuzilishdagi ayrim belgilar hamda urug’ning ancha oddiy tuzilganligini inobatga olib gerandoshlar oilasidan alohida oila sifatida ajratilgan. Oilaning tarkibida faqat bitta Qontepar – Biebersteinia turkumi mavjud bo’lib, bizning sharoitimizda uning faqat bitta turi ( Biebersteinia multifida ) tarqalgan. Ko’p yillik yo’g’on ildizli, balandligi 40-50 sm keladigan o’t. Butun tanasi va barglari uzun tortgan tuxumsimon yoki lansetsimon, guli aktinomorf, changchisi 10 ta, urug’chisi 5 ta mevabargidan shakllangan. Mevasi pishgandan so’ng besh bo’lakka ajraladi. Muhim dorivor o’simlik sifatida xalq tabobatida keng qo’llaniladi.

Xnanamolar qabilasi – Balsaminales Xnadoshlar oilasi – Balsaminaceae Bu oila 4 ta turkumga kiruvchi 600 ga yaqin turni birlashtiradi. Ular asosan Osiyo va Afrikaning tropik hududlarida, Yevrosiyo hamda Amerikaning mo’tadil iqlimli joylarida o’sadi. Gullari ikki jinsli, zigomorf. Mevasi ko’sakcha.

67-rasm. Oddiy laylaktumshuq 68-rasm. Yovvoyi xina ( Impatens ( Erodium ciconium ) novdasi, ildizi, parviflora ) umumiy tuzilishi, gullari, guli, urug’i ildizi, guli, urug’i O’zbekistonda yovvoyi xna va madaniy xnalar ( Impatens ) (68rasm) o’sadi. Xnadan buyoq sifatida foydalaniladi. U ko’llarga, oyoqlarga qo’yiladi, sochni yuvish uchun ishlatiladi. Xonalarda o’stiriladigan turlari ham bor. Tuyatovonnamolar qabilasi – Zygophyllales Tuyatovondoshlar oilasi – Zygophyllaceae Aksariyat qismi tropik mintakada tarqalgan daraxt, O’rta Osiyoda tarqalgan turlari ko’p yillik o’tlar. Lekin oilaning ko’pchilik vakillari qurgoqchil sharoitda o’sishga moslashgan. Oila 22 turkumga mansub 220 ta turni birlashtiradi. Chiqib kelishiga ko’ra

bu oila toshbaqatoldoshlar oilasiga yaqin turadi. O’zbekistonda oilaning uchta turkumga (Tuyatovon - Zygophyllum , temirtikan - Tribulus , galimofillum - Halimiphyllum ) mansub turi o’sadi. Guli aktinmorf yoki zigomorf, kosacha va tojbarglari beshtadan, changchisi 5 ta yoki undan 2-3 barobar ortiq, urug’chisi ko’p chanoqli, ustki. Mevasi shirali rezavor meva yoki danak, yoki qurigan ko’sakcha, ayrim hollarda tub qismi kengaygan yong’oqcha (69-rasm). Temirtikan – Tribulus turkumiga mansub T. terrestris yotib o’suvchi, barglari patsimon, sariq gulli bir yillik o’t. O’zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida, aholi yashaydigan joylarning atroflarida, yo’llarning chetlarida, adirlardagi ekinlarning atroflarida va soy bo’ylarida o’sadi. Temirtikan tarkibida steroid saponinlar, alkoloidlar, flavonoidlar, oshlovchi va boshqa moddalar bor. Temirtikanning asosiy ta’sir etuvchi birikmasi steroid saponinlar hisoblanadi. O’simlik tarkibidagi moddalar qondagi xolesterin miqdorini kamaytiradi, qon tomirlarini qisman kengaytiradi va qon bosimini tushiradi, qon ivishini sekinlashtiradi. Tuyatovon – Zygophyllum turkumi turlari o’tlar, ba’zan yarim buta va butalar. Barglari sersuv, bir juft, ba’zan 2-4 juft. Gullari bir yoki ikkitadan. Mevasi bir yoki bir necha uchli ko’sakchadir. Tuyatovonlar yer yuzining cho’l, dashtlarida 70 ga yaqin turlari o’sadi. O’zbekistonda 13 turi tarqalgan (69-rasm). Isiriqdoshlar oilasi – Peganaceae

Oila 2 ta turkumga kiruvchi 6 ta turdan iborat. Ular Janubiy Yevropa, Shimoliy Afrika hamda Osiyo va Shimoliy Afrikaning qurg’oqchil hududlarida tarqalgan. Bu oilaga barglari qirqilgan, gullari oqish rangli, changchilari 10-15 ta, mevasi sharsimon ko’sakchadan iborat ko’p yillik o’t va yarim butachalar kiradi. 69-rasm. Tuyatovondoshlar: 1-2. Oddiy 70-rasm. Oddiy isiriq ( Peganum tuyatovon ( Zygophyllum fabago ) poyasi, garmala ) gulli novdasi, urug’i meva. 3. Yirik qanotchali tuyatovon (Z. macropterum ) mevasi, 4. Temirtikan ( Tribullus terresrtis ) mevasi, 5. Malakokarpus ( Malacocarpus ) mevasi O’zbekistonda isirikning bitta turi oddiy isiriq - Peganum harmala (70-rasm) tarqalgan. U cho’llarda, tog’ etaklarida o’sadi. Alkoloidli o’simlik bo’lganligi tufayli mollar emaydi. Undan dorivor o’simlik sifatida yer ustki qismi va urug’i tutatilib shamollash va

gripp kasalligini davolashda foydalaniladi. Isiriqdan teri kasalliklarini davolashda ham foydalaniladi. Oqchangaldoshlar oilasi - Nitrariaceae Oqchangaldoshlar oilasi turlari son jihatdan ko’p emas. Unga faqat bitta oqchangal - Nitraria turkumiga mansub 10 ta tur kiradi. ular Shimoliy Afrika va Janubi-Sharqiy Yevropadan G’arbiy Sibir, Markaziy Osiyo va Janubi-g’arbiy Avstraliyagacha bo’lgan hududlarda tarqalgan. O’zbekistonda bitta turi - N.sibirica o’sadi (71-rasm).

71-rasm. Oqchangaldoshlar. 1-3. Shober oqchangali ( Nitraria schoberi ) gulli novdasi, meva, 4. Yirikmevali oqchangal ( N. sphaerocarpa ) mevali novdasi Qayiqchagulnamolar qabilasi - Polygalales Qayiqchaguldoshlar oilasi - Polygalaceae Oila 15 ta turkumga mansub 900 ga yaqin turdan iborat. Bu oilaga buta, liana, daraxt va ko’p yillik o’tlar kiradi. O’zbekistonda bitta turi oddiy qayiqchagul- Polygala hybrida o’sadi. U ko’p yillik

o’t. Guli ikki jinsli, zigomorf. Mevasi ko’sakcha. P. senega turining ildizi balg’am haydovchi dorivor vosita sifatida foydalaniladi. Asal beruvchi o’simliklar hisoblanadi. Normushknamolar qabilasi – Celastrales Daraxt, buta va lianalar. Barglari oddiy, navbatlashib va qaramaqarshi joylashgan. Gullari to’g’ri, ayrim tojbargli, ayrimlari birikkan, kamdan-kam bir jinsli, 4 doirali bo’lib, gul a’zolari doira 4 ta yoki 5 tadan bo’lib joylashgan. Nektardonlari disk shaklida, doimo mavjud bo’ladi. Normushkdoshlar oilasi – Celastraceae Oila vakillari hayotiy shakllariga ko’ra daraxt, buta va lianalardan iborat. Barglari oddiy, ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari ikki jinsli, ba’zan bir jinsli. Mevasi donakcha yoki rezavor. Bu oilaga 58 turkumga mansub 900 tur kiradi. MDH davlatlari hududida oilaning Euonymus, Celastrus, Kalamytas, Staphylea kabi turkumlarning 20 dan ortiq turlari tarqalgan. O’zbekistonda 1 ta turkumga kiruvchi 2 ta yovvoyi va 3 ta madaniy turi o’sadi. O’zbekistonda Normushk (beresklet) - Euonymus turkumiga butalar kiradi. Turkum 120 dan ortiq turlarni o’z ichiga oladi. Gullari ikki jinsli, gulkosacha, gultojbarglari 4-5 tadan. Changchisi 4-(5) ta.

Mevasi ko’sakcha. Ular tog’larda, daraxtlarning soyalari tushadigan joylarda o’sadi. Yapon normushki – Eunymus japonica barglari oddiy, to’q yashil, tuxumsimon, etli, chetlari tishli, chiroyli buta yoki daraxt bo’lib, yovvoyi holda Yaponiya va Xitoyda o’sadi. O’zbekistonda chilpish yo’li bilan turli shakllar berish mumkin bo’lgan doimiy yashil manzarali buta sifatida ekiladi. Bundan tashqari Semyonov normushk ( E. semenovii ), Koopman normushki ( E. koopmanii ), So’galli normushk ( E. verrucosa ), Yevropa bereskleti ( E. europaea ) kabilar Respublikamizning ko’plab bog’, xiyobon va ko’chalarida o’zigacha manzara berib o’sib turibdi. Normushkdoshlarning deyarli barcha turlarda guttapercha bo’lganidan ulardan texnika o’simligi hisoblanadi. Yevropa normushkining mevasi qayt qildiruvchi, kuchli surgi dori sifatida va maydalangan holda sirtdan qo’tirga suriladi. Ko’pchilik turlari chiroyli, doimiy yashil yoki to’kiladigan manzarali o’simlik sifatida ekiladi. Normushklarning hamma qismi zaharli hisoblanadi. Marjono’tnamolar qabilasi – Santalales Qabila vakillarining barglari navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan, yonbargchasiz. Daraxtlar va o’tlar. Ayrim turlari parazitlik bilan hayot kechiradi. Buning natijasida vegetativ organlari soddalashib, barglari tangachaga aylanib ketgan. Bu qabila 8 ta tropik va subtropik oilalarni o’z ichiga oladi.

Marjono’tdoshlar oilasi – Santalaceae Oila vakillari ko’p yillik o’t va daraxtlar iborat yarim parazitlar. Barglari yashil oddiy, bandsiz, butun va yonbargchasiz. Gullari ko’pincha mayda, to’g’ri, 2 jinsli, gulqo’rg’oni oddiy, gulkosachasimon. Mevasi yong’oqcha yoki rezavor-meva. 35 ta turkumga oid 400 dan ortiq turni birlashtiradi. Ular tropik va subtropik hududlarda tarqalgan. Hindiston va uning atrofidagi orollarda yarim parazit o’simlik santal daraxti – Santalum album o’sadi. Uning tanasida ko’p miqdorda smola mavjud bo’lib, mahalliy xalqlar undan haydash yo’li bilan parfyumeriya sanoatida foydalaniladigan xushbo’y hidli santal moyi olinadi. Tezium – Tesium turkumining MDH da 20 dan ortiq turlari o’sadi. Shulardan Olatov teziumi ( T. alatavicum ) va gulyonbargli tezium ( T. brevibracteatum ) O’zbekiston tog’li hududlarida uchraydi. Thesium brevibracteatum O’zbekistonda Respublika Qizil kitobiga kiritilgan. Bu o’simlik ildizi tik ketgan, poyalari bir qancha, barglari lentasimon, ko’kimtir-yashil, ko’p yillik yarim parazit o’simlik. Qipiqbargdoshlar oilasi – Viscaceae Oila vakillarining barglari yashil, ba’zan tangachaga aylangan daraxt va butalarda parazitlik qilib yashovchi butachalardir. Gullari aktinomorf, yoki biroz zigomorf, ikki jinsli yoki bir jinsli.

Gulqo’rg’oni oddiy, gulqo’rg’on bo’laklari 2 yoki 3 tadan bo’lib joylashgan, erkin yoki qo’shilib o’sgan. Tugunchasi ostki gulo’rniga cho’kkan bo’ladi. Mevasi gulo’rni bilan qo’shilib o’sib, ich qismi shilimshiqlangan yopishqoq soxta, rezavor bo’ladi. Murtagida oqsil bo’ladi, 2 ta, ba’zan 3-6 urug’pallabargli bo’ladi. Qorashaqshaqlar bu oila urug’larini yaxshi yeydi. Qo’ngan daraxt va butalarga tumshug’ini tozalash maqsadida surtadi. Shu yo’l bilan daraxtlarga ilashgan urug’ o’sib, unda parazitlik qilib yashay boshlaydi. Omela – Viscum turkumi vakillari barglari to’q yashil, etli tomirlari noaniq, gullari sarg’ish-ko’kimtir ko’p yillik yarim parazitlar o’tlar. Asosan keng bargli daraxtlarda, ba’zan qarag’aylarda ham parazitlik qilishi ma’lum. Uzoq Sharqda rangli omela ( V.colaratum ) tarqalgan. Arsevtobium – Arceutobium turkumi bitta tur archa arsetobiumi – A. oxycedra (72-rasm) dan iborat. Poyasi 2-20 sm, novdalari tuksiz, bo’g’imli, barglari tangachasimon, qarama-qarshi joylashgan, tagi qo’shilib o’sgan ko’p yillik yashil o’simlik. Uni rangi archa barglaridan farq qilmaganidan payqash qiyin. Bu o’simlik archaning ashaddiy kushandasi hiosblanadi.

72-rasm . Archa arsevtobiumi ( Arceuthobium oxycedri ): 1. Archa novdasidagi o’simlikning umumiy ko’rinshi, 2. Changchi va urug’chi gullari. 3-4. Gullarining kesimi, 5. Etilgan mevasining ko’ndalang kesimi Chilonjiydanamolar qabilasi – Rhamnales Daraxt, buta, ko’pincha tikanli, ayrim hollarda lian shaklidagi va qisman o’t o’simlik. Barglari oddiy navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan. Guli turli shaklda, uchki yoki barg qo’ltig’ida joylashgan, gul to’plamlaridan iborat, qo’sh jinsli, qisman ayrim jinsli, aktinomorf. Kosachasi 5 bo’lmali, tojbarglari 4-5 tadan kosacha bo’g’zi bilan birlashgan, qisman hollarda toj barglari

nihoyatda kichraygan yoki yo’q. Changchisi 4-5 tadan. Urug’chisi bir yoki bir nechta meva bargidan shakllangan. Gulning umumiy formulasi: Ca (4-5) Co 4-5 G (2-4) . Tugunchasi 1-4 uyali. Mevasi danak. Bu qabila bitta chilonjiydadoshlar oilasini o’z ichiga oladi. Chilonjiydadoshlar oilasi - Rhamnaceae Oilaga 60 ta turkumga oid 900 dan ortiq tur kiradi. ular Er yuzida keng tarqalgan. O’zbekistonda 3 ta turkumga mansub 6 ta turi o’sadi. Bular buta va past bo’yli daraxtlardan iborat. Gullari mayda, ko’rimsiz, aktinomorf, 4-5 bo’lakli, asosan ikki jinsli. Mevasi turlicha. O’zbekistonda 3 ta turkumga mansub 6 ta turi tabiiy va 2 ta turkumga oid 2 ta madaniy turi o’sadi. Itjumrut - Rhamnus turkumi turlari baland bo’lmagan daraxt yoki buta o’simlik. Barglari tikanli, qarama-qarshi joylashgan, gullari bir jinsli, to’rt a’zoli, mevasi danak, tugunchasi to’rt uyali. O’zbekistonda bu turkumning toshloq va tog’ oldi mintaqalarida o’sadigan Rh. minuta , daryo sohillari, shag’al va tosh aralash tog’ yonbag’irlari, archazorlarda qsuvchi Rh. cathurtica , tog’ mintaqasini quyi qismida toshloq, shag’al aralash tuproqli tog’ mintaqasi, daryolarning sohilida o’sadigan Rh. dolichophylla kabi turlarini uchratish mumkin. Chilonjiyda - Ziziphus turkumining O’zbekistonda faqat bitta Z. jujuba - chilonjiyda (73-rasm) deb ataladigan u qadar baland

bo’lmagan tuplari Surxondaryo, Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarining tog’ yonbag’irlarida yovvoyi holda tarqalgan. O’zbekiston “Qizil Kitobi”ga kiritilgan. Vitaminli, dorivor va xushxo’r meva sifatida o’stiriladi. Jiydanamolar qabilasi – Elaeagnales Buta qisman daraxt shaklidagi o’simliklar. Barglari oddiy, qirralari tekis, yulduzsimon tukchalar bilan qoplangan, navbatlashib joylashgan, yonbargchasiz. gullari och sariq, ikki jinsli, ba’zan bir jinsli, to’g’ri, tojibarglarsiz. 73-rasm. Jumrutnomalar: 1-4. Unabi ( Ziziphus jujuba ) novdasi, guli, meva, 5-7.

Qoratikan ( Paliurus ) novdasi, guli, meva Jiydadoshlar oilasi – Elaeagnaceae Tanasi panjasimon qipiqlar yoki yulduzsimon tuklar bilan qalin qoplangan. Barglari oddiy, yonbargsiz, ketma-ket yoki qarama- qarshi joylashgan. Guli monopodial shoxlangan to’pgullarda (ratsemoz) joylashgan, qo’sh jinsli, aktinomorf, 4 a’zoli. Changchilari kosacha barglari bilan tutash. Urug’chisi bitta meva bargidan shakllangan, tugunchasi ustki. Gul formulasi: P 4 A 4 G 1 . Mevasi danakli, danagi ust tomondan shirali yoki quruq et bilan qoplangan.Oilaning 3 turkumidan 2 tasi (Jiyda, chakanda) Osiyo, Yevropadada tarqalgan, 1 turkumi (Sheferdiya) Amerika qit’asida o’sadi. O’zbekistonda 2 ta turkumga oid 4 ta turi o’sadi. Bitta turkumi Avstraliyagacha boradi. Ular buta za daraxtlardan iborat. Gullari ikki jinsli. Jiyda – Elaeagnus turkumining 40 ga yaqin turlari Shimoliy Amerika, Janubiy Yevropa, Kichik Osiyo va MDH davlatlarida tarqalgan. O’zbekistonda jiyda turlari Sirdaryo, Amudaryo va Zarafshon daryolaridagi to’qayzorlarda tarqalgan (75-rasm). Chakanda - Hippophae rhamnoides poyalari sertikan, barglari chizg’ichsimon, gullari ayrim jinsli, mevasi sariq, to’q sariq, eyish mumkin, sershox buta yoki daraxt. O’zbekistonning yirik daryolari hosil qilgan to’qayzorlarda tarqalgan (74-rasm). Ikkala turkum turlari ham dorivor va iste’mol qilinadigan o’simlik sifatida juda qadrlanadi. Mevasi oziq-ovqat sifatida iste’mol

qilinadi. Tarkibida aminokislotalar, vitamin, oshlovchi moddalar, shakar, kraxmal va oqsil bor. Jiydalardan ixota daraxtlari sifatida foydalaniladi. Asalchil o’simlik. Toknamolar qabilasi – Vitales Qabilaga mansub o’simliklar morfologik jihatdan u qadar baland bo’lmagan, tik o’suvchi daraxt, butalar, o’tlarga chirmashib o’sadigan lianalardir. Barglari navbatlashib, qisman qarama-qarshi joylashgan, panjasimon bo’lmali va panjasimon, qisman oddiy yoki murakkab, barg oldi bargchali, yoki barg oldi bargchasi yo’q. Gullari simoz gul to’plamlarida joylashgan, mayda, och yashil, ikki jinsli. Kosacha bargi 3-5 tishli, kupincha reduksiyaga uchragan. Tojbargi 4-5 (6-7) bargli, erkin joylashgan, qisman ostki kismi tutashib nay xosil kilgan. Ginetseyi sinokarp 4-6 (8) meva bargidan shakllangan, tugunchasi ustki, urug’i endospermli. Qabila tarkibida A. Taxtadjyan (1987) sistemasi bo’yicha 2 ta oila mansub, quyida faqat uzumdoshlar oilasi haqida fikr yuritamiz. Tokdoshlar oilasi - Vitaceae Bu oila 12 ta turkumga mansub 700 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Ularning aksariyat qismi tropiklarda tarqalgan, daraxt yoki chirmashib o’suvchi liana, bargi panjasimon, barg oldi bargchali. Guli bir yoki ikki jinsli, chetdan changlanuvchi, gul formulasi:

Ca 5 Co 3 A 5 G (2) . Tugunchasi ikki xonali. Mevasi shirali rezavor, yumshoq meva. O’zbekistonda 3 ta turkumga mansub 3 ta turi o’sadi. Shundan Partenotsissus - Partenocissus turkumi madaniy o’simlik sifatida o’stiriladi. Oilaning O’zbekistonda keng tarqalgan vakili tok – Vitis vinifera ning barglari panjasimon, 3-5 bo’lakli. 74-rasm. Chakanda ( Hippophae 75-rasm. Jiyda ( Eleagnus angustifolia ) rhamnoides ) changchili va urug’chili gulli novdasi, gulining ko’ndalang novdalari, mevali novdasi kesimi, mevasi Guli gulqo’rg’onsiz, ikki jinsli, mevasi rezavor. Surxondaryoning Sangardak vodiysida o’sadigan tabiiy tuplari O’zbekiston “Qizil

Kitobi”ga kiritilgan. Mevasi iste’mol kilinadi va undan vinolar, shinnilar tayyorlanadi. Vinoning qimmatli navlarini tayyorlash oziq- ovqat sanoatida muhim tabiiy zahiralardan hisoblanadi. Uzum mamlakatimizda 4000 yil muqaddam madaniylashtirilganligi haqida ma’lumotlar bor. Hozirgi kunda uning 1200 ga yaqin navi ostirilmoqda (76-rasm). Ampelopsis – Ampelopsis turkumidan A. vitifolia Surxondaryo viloyatining tog’li hududlarida o’sadi. Barglari panjasimon o’yilgan, kuzda qizaradi. Mevasi qoramtir, mayda, eyishga yaroqsiz. 76-rasm. Uzumdoshlar: 1-4. Izabella uzumi ( Vitis labrusca ), 5. Partenotsissus ( Parthenocissus ), 6-7. Kurrora sissusi ( Cissus curori )

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Pratov O’., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O’., Nabiyev M. O’zbekiston yuksak o’simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O’qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

Похожие

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi

Kommelinkabilar kichik ajdodi