Kommelinkabilar kichik ajdodi - Ботаника - Рефераты

Kommelinkabilar kichik ajdodi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

334.5478515625 KB

Kommelinkabilar kichik ajdodi Reja: Yakannamolar qabilasi. Yakandoshlar oilasi  Xilolnamolar qabilasi. Xiloldoshlar oilasi  Bug`doynamolar qabilasi. Bug`doydoshlar oilasi  Bambukdoshchalar kichik oilachasi  Qo`ng`irboshdoshchalar kichik oilachasi. 1

Yakannamolar qabilasi – Juncales Qabila 2 ta oilani birlashtiradi. Yakandoshlar oilasi – Juncaceae 10 turkumga mansub, 400 taga yaqin turni o‘zi ichiga oladi. Ular Janubiy yarimsharda keng tarqalgan bir va ko’p yillik o‘tlardan iborat. O’rta Osiyoda 2 turkumga mansub 37 ta turi, O‘zbekistonda 2 ta turkumga oid 18 ta turi o’sadi (94- rasm). Hilolnamolar qabilasi – Cyperales Qabila bitta oilani o’z ichiga oladi. Hiloldoshlar oilasi – Cyperaceae Bu oila ko’p yoki bir yillik o’t o’simliklardan tashkil topgan. Poyasi ko’pincha uch qirrali, bo’g’imsiz. Barglari tilchasiz, yaxshi rivojlangan yoki reduksiyalangan, yopiq qinli, asosan poyasining ostida joylashgan. Yaprog’i qattiq, ensiz, tasmasimon, tarnov shaklli, chetlari g’adir-budur. Gullari bir yoki ikki jinsli, rangsiz, mayda, boshoqchalarda o’rnashgan. Boshoqchalari ro’vaksimon, soyabonsimon, kallakchasimon, boshoqsimon murakkab to’pgullar hosil qiladi. Har bir gul bitta tangacha (qipiqcha) qo’ltig’idan chiqadi. Changchilari 3 ta, ba’zan 2 ta, urug’chisi 1 ta, 3-2 mevabargli, tugunchasi ustki, bir uyali. Mevasi-yong’oqcha. 2

Bu oilaga 120 turkum va 5600 ga yaqin tur kiradi. Ular ko’proq mo’tadil va sovuq iqlimli hududlarda tarqalgan. O’rta Osiyoda 18 turkumga mansub 152 turi, O’zbekistonda 16 turkumga oid 74 turi tarqalgan (93-rasm). Salomalik - Cyperus turkumiga ko’p yillik va bir yillik o’t o’simliklar kiradi. Barglari cnsiz qalami. Gullari ikki jinsli. O’zbekistonda 7 turi uchraydi. Ulardan keng tarqalgani Yumaloq salomalik - Cyperus rotundus . U ko’p yillik o’t o’simlik, bo’yi 10-50 sm. Poyasi uch qirrali. silliq. Bargi poyadan kaltaroq. May-iyun oylarida gullab, iyun-sentabrda urug’laydi. Tuganagi yordamida vegetativ yo’l bilan ko’payadi. O’zbekistonning barcha sug’oriladigan ekinzorlarida begona o’t sifatida uchraydi. Qorabosh - Carex turkumiga ildizpoyali, poyasi tik, uch qirrali o’simliklar kiradi. Barglari lentasimon, yassi yoki yarim buralgan. Bir uyli, kamdan-kam ikki uyli o’simlik. Boshoqchalari bittadan yoki ko’p. Boshoqchalari changchi yoki urug’chi guli yoki aralash jinsli guldan iborat. Changchisi 3 ta, ba’zan 2 ta. Mevasi -yong oqcha, 3 qirrali yoki yassi. 93-rasm. Xiloldoshlar 1-3. Oddiy qilicho’t ( Cladium mariscus ) to’pguli, boshog’i, mevasi, 4-5. Rinxospora ( Rhynchspora ) umumiy ko’rinshi, mevasi, 6-7. Ko’lqamish ( Scirpus lacustris ) umumiy ko’rinishi, guli 94-rasm. Yakandoshlar 1-3. O’rmalovchi yakan ( Juncus inflexus ) umumiy ko’rinishi, mevasi, poyasi, 4-5. Boltiq yakani ( J.balticus ) umumiy ko’rinishi, mevasi, 6-7. Ipsimon yakan ( J. filiformis ) umumiy ko’rinishi, mevasi, 8-9. 3

Bo’g’inli yakan ( J. articulatus ) umumiy ko’rinishi, mevasi, 10. Kashtan yakan ( J. castaneus ) mevasi 4

Bu turkum vakillari yaxshi yem-xashak o’simlik hisoblanadi. O’zbekistonda 29 turi tarqalgan. Ulardan biri Yo’g’ontumshuq qorabosh - Carex pachystylis ko’p yillik, uzun ildizpoyali o’t o’simlik. Bo’yi 7-30 sm. Poyasi uch qirrali, silliq. Tubi qora-qo’ng’ir, barg novlarining qoldiqlari bilan o’ralgan. Barglari mayin, yassi yoki buralgan. Fevralaprel oylarida gullab, mart-iyunda urug’ beradi. O’zbekistonda cho’lda, adir va tog’ning paski qismidagi soz tuproqli yerlarda o’sadi. Oila vakillari em-xashak o’simlik sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Papirus deb ataladigan qog’oz tayyorlanadigan o’simlik ham shu oilaga kiradi. Bug’doynamolar qabilasi – Poales Bug’doydoshlar oilasi - Poaceae Bu oila vakillari bir, ikki va ko’p yillik o’t o’simliklardan iborat. Ildizlari popuksimon, ildizpoyalari ham bor. Poyalari silindrsimon, oddiy, shoxlanmagan, bo’g’imlarga ajralgan, bo’yi 2 sm dan 150-(200) sm ga yetadi. Bo’g’im oralarining ichi kovak. Barglari oddiy, bandsiz, navbat bilan joylashgan, qalami, nashtarsimon, parallel tomirli. Barglarining pastki qismipoyani o’rab turadigan silindrsimon uzun qin va qalami-nashtarsimon uzun yaproqdan iborat. Qin bilan yaproq o’rtasida yupqa pardasimon kichkina tilcha o’rnashgan. Gullari mayda, rangsiz, gulqo’rg’onsiz, bir, ikki, ko’p gulli boshoqchalarda joylashgan. Boshoqchalar o’z navbatida 3 xil to’pgulga birlashadi: murakkab boshoq (bug’doy, arpa va boshq.); boshoqsimon supurgi to’pgul; supurgisimon to’pgul (suli, qo’ng’irbosh, yaltirbosh). Har bir boshoqchada 1-10 tacha yoki undan ko’p ikki jinsli, ba’zan bir jinsli gul bo’ladi. Boshoqchaning tagida ikkita tangacha (qipiq), ya’ni pastki va uning qarshisidan biroz yuqoriroqda ustki tangacha joylashgan. Gulqo’rg’on bo’lmaydi, ularning o’rnida gul tangachalari bo’ladi. 5

Gul tagida bir-biriga qarama-qarshi joylashgan ikkita-ostki va ustki gul tangachasi bor. Ko’pgina bug’doydoshlarning pastki gul tangachasida qiltiq bo’ladi. Bu qiltiq pastki gul tangachasining uchida o’rtasidan yoki pastki qismidan chiqadi. Ularning uzunligi 0,5-5,0 sm va shakli har xil bo’ladi. Gulning ichida gul tangachalari orasida mayin, kichkinagina parda joylashgan. Bu parda o’zgargan gulqo’rg’on bo’lib, lodikula deb ataladi. Lodikulalar rcduksiyalangan gulqo’rg’on ichki doirasining qoldig’i hisoblanadi. Lodikulalarning biologik ahamiyati katta. Ular gullar ochilishiga yordam beradi. Changchisi 3 ta (faqat tashqi doirada) yoki 6 ta (sholi, shakarqamish, bambuk), ba’zan 2 ta (qizil qiyoq, tilqirqar), bitta ham bo’lishi mumkin. Urug’chisi 4 ta, 2-3 ta meva bargli. Tugunchasi ustki, bir uyali va bir urug’kurtakli. Bug’doydoshlar asosan shamol yordamida changlanadi. Mevasi don. U po’st, endospcrma va murtakdan iborat. Doni (meva) ning ko’p qismi kraxmalli endospcrmdan iborat, uning tag tomonida qalqon bilan ajralib turgan kichkina murtak joylashgan. Bu oila 900 turkum va 10500-11000 turdan iborat. Vakillari Yer yuzida keng tarqalgan. O’rta Osiyoda 95 turkum va 410 ga yaqin turlar uchraydi, O’zbekistonda 80 turkum va 216 turi mavjud. Oila ikkita oilachaga bo’linadi. Bambukdoshchalar kichik oilasi – Bambucaidae Bu oilacha vakillari eng qadimiy daraxtsimon o’simliklardan iborat. Unga 100 turkum va 600 dan ko’proq tur kiradi. Ular tropik va subtropik hududlarda, ayniqsa Osiyoda yovvoyi va madaniy holda keng tarqalgan. O’rta Osiyoda va O’zbekistonda yovvoyi holda uchramaydi. Bambuklar bo’yi 40 m ga, diametri 30 sm ga yetadigan ildizpoyali, poyasi yog’ochlangan daraxtsimon yoki butasimon o’simliklar. Poyasi tik o’suvchi, bo’g’imli. Barglari qisqa bandli, yassi, nashtarsimon yoki tuxumsimon, har yili chiqib to’kiladi yoki bir nccha yil to’kilmaydi. To’pguli ro’vak, boshoqshasi ikki va ko’p gulli, ba’zan bir gulli. 6

Guli ikki jinsli, changchisi 6-3 ta yoki undan ham ko’p. Urug’chi 1 ta, 3 ta. Gulqo’rg’on pardasi 3 ta. Mevasi yong’oqchasimon, rezavorsimon yoki don meva. Uning g’oyat baland o’sadigan turiga Bambusa dendrocalamis misol bo’ladi. U tropik va subtropik, ba’zan o’rta mintaqada ham o’sib, manzara hosil qiladi. Qo’ng’irboshdoshchalar kichik oilasi – Poaideae Bu kichik oilaga bir yillik yoki ko’p yillik o’t o’simliklar kiradi. Poyasi ba’zan yog’ochlanadi. Boshoqchasi bir, ikki yoki ko’p gulli. Boshoqcha tangachabargi 2 ta yoki undan ko’proq. Bu oilachaning keng tarqalgan turkumlaridan biri jo’xori. Jo’xori - Sorghum turkumi bir va ko’p yillik ildizpoyali o’t o’simliklardan tashkil topgan. Poyasi to’g’ri, uzun. Boshoqchasi bir juftdan joylashgan. Bandsiz, guli ikki jinsli. Boshoqcha tangachabargi 3 ta, changchisi 3 ta. O’rta Osiyoda va O’zbekistonda yovvoyi holda bir turdan iborat bir turkum tarqalgan. G’umay, allep jo’xorisi - Sorghum halepense ko’p yillik ildizpoyali o’t o’simlik. Poyasi 50-150 sm, silliq, tuksiz, ro’vaksimon to’pgul bilan tugaydi. Ariq bo’ylarida, ekinlar orasida begona o’t sifatida o’sadi. Zaharli. Shakarqamish - Saccharum turkumi vakillari ildizpoyali, ko’p yillik o’t o’simliklardan iborat, to’pguli ro’vak. Poyasining tarkibida qand moddasi juda ko’p. Tropik va subtropik hududlarda keng tarqalgan. O’rta Osiyoda va O’zbekistonda yovvoyi holda bitta turi - Yovvoyi shakarqamish , Qalam - Saccharum spontancum uchraydi. U ko’p yillik ildizpoyali o’t o’simlik. Bo’yi 30-60 sm. Tabiiy holda Hindistonda va O’zbekistonda tarqalgan. Asosan sernam joylarda, ko’proq daryo bo’ylarida o’sadi. Poyasining tarkibida 9 % shakar borligi tufayli undan oziq-ovqat va yem-xashak sifatida foydalaniladi. 7

Sholi - Oryza turkumiga bir yillik o’simliklar kiradi. To’pguli yirik, ro’vaksimon. Boshoqchasi bir gulli, ikki jinsli. Boshoqcha qipig’i (tangachabargi) 4 ta. Gul qipig’i qiltiqli yoki qiltiqsiz, doniga yopishgan. Changchisi 6 ta. Bu turkumga 23 tur kiradi. Yovvoyi holda Afrika va Hindistonda o’sadi. Bizda ekma sholi - Oryza sativa (96-rasm) juda qadimdan ekilib kclinayotgan bir yillik o’t o’simlik. U yctilishiga qadar suvda o’sadi. Sholi bug’doy, makkajo’xori kabi insonlarning asosiy oziqbop o’simligidir. Bug’doy – Triticum turkumi Hamdo’stlik mamlakatlarida bug’doyning 20 turi keng tarqalgan. Shundan 10 ga yaqini O’rta Osiyoda ekiladi. Bular ikki yillik qishlaydigan (kuzgi) va bir yillik (bahori), o’t usimlik. Boshog’i ko’p gulli, tilchali, boshoq qipiqlari gul qipiqlariga o’xshash, o’z-o’zidan changlanadi. Bug’doy eng muhim va qadimiy don o’simligi. Uning urug’i bundan 4000 yil muqaddam ham bo’lgan. Hozirgi kunda uning 4000 navi ma’lum bo’lib, shundan 300 ga yaqini ekiladi. Har yili yer yuzida 210 million gektar yerga bug’doy ekilib, ulardan 150 million tonnadan hosil yig’ib olinadi. O’z ahamiyatiga ko’ra bug’doy birinchi o’rinni egallaydi va yer yuzi aholisining undan birini non bilan ta’minlaydi. Qattiq (kuzgi) bug’doy - Triticum durum . Mustahkam poyali, boshoq qipiqlari uzun, o’tkir uchli, uzun qiltiqli urug’i yaltiroq shishasimon. Ko’pincha kuzda namlik tanqis bo’lgan yerlarda, lalmikor maydonlarda ekiladi. Kuzgi bug’doyning 20 dan ortiq navi yaratilgan. Uning unidan xamir ovqatlar tayyorlanadi, makaron ishlab chiqariladi . Yumshoq (bahori) bug’doy - T. vulgare poyasi birqadar oqish, yumshoq qiltiqlari tuxumsimon, uchi o’tmas, qiltiqsiz, urug’i unsimon. Bahori bug’doy kuzgisiga nisbatan keng tarqalgan, don tarkibining 20 % oqsil. O’zbekistonda, xususan uning janubida bahori bug’doy ko’p ekilgan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida tanlash yo’li bilan yaratilgan bug’doy navlarini inobatga olmaganda keyingi 40-50 yil mobaynida O’rta Osiyo mamlakatlarida bug’doyning 30 ga yaqin navlari yaratilgan. 8

Arpa – Hordeum turkumining dunyo buyicha arpaning 30 dan ortiq madaniylashtirilgan turlari mavjud. Shundan 12 turi Hamdo’stlik mamlakatlarida, 5 turi O’rta Osiyoda ekiladi. Bu o’simlikning boshoq qipiqlari lansetsimon, o’tkir uchli, uzun qiltiqli, ostki gul qipiqlari uzun qiltiqli. Boshoqlari bir gulli va ikki-uchtadan bo’lib umumiy o’qda joylashgan. Har uchala boshoqchadan o’rtadagisi ustunsiz, ikki jinsli, mevali, ikki yon tomondagi boshoqchalar kalta ustunchada, taraqqiy etmagan, changchili. Arpa etishtirish jaxon dehqonchiligida to’rtinchi o’rinni egallaydi. Oddiy yoki ko’p qatorli arpa - H. vulgare har uchchala boshoqchasida meva hosil qiladi. Boshqa turdagi arpalarda - H. distichum faqat o’rtadagi boshoqcha meva beradi. Madaniy arpa o’zidan changlanadigan o’simliklar turiga kiradi. Arpa non pishirish, har xil perlovkalar tayyorlashda va chorva mollarini boqishda qo’l keladi. Makkajo’xori - Zea mays bir yillik, bo’yi 1-3 m (ba’zan 5 m) ga etadigan o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, silindrsimon, bo’g’inli, ichi g’ovak. Bargi oddiy, keng lansetsimon-chiziqsimon yoki lansetsimon bo’lib, poyada qini bilan ketma-ket o’rnashgan. O’simlik bir uyli, gullari bir jinsli. Changchi gullari poyaning yuqori qismida ro’vakka, urug’chi (onalik) gullari esa poya qo’ltig’ida so’taga to’plangan. Mevasi donacha. Tarkibida vitamin K 1 , askorbin va pantaten kislotalar, yog’, efir moyi, smolasimon va achchiq moddalar, saponinlar, inozit, alkaloidlar hamda boshqa birikmalar bo’ladi. Makkajo’xori mevasi tarkibida kraxmal, moy, vitamin B 1 , B 2 , B 6 , nikotin, pantaten kislotalar, biotin, flavonoidlar, gacha pentozanlar va boshqa birikmalar uchraydi. Makkajo’xori moyi sarg’ish rangli, o’ziga xos hidli va mazali quyuq suyuqlik bo’lib, yarim quruvchi moylarga kiradi. Moy tarkibida olein, linol va to’yingan kislotalarning glitseridlari hamda fosfatidlar, tokoferollar, vitamin E, fitosterinlar va boshqa moddalar bor. Makkajo’xori moyi ateroskleroz kasalligining oldini olish va davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari, qon tarkibidagi xolesterin miqdorini kamaytiradi va 9

organizmdagi lipoidlarning almashinish jarayonini yaxshilaydi. Bu moy biologik faol moddalarga boy bo’lib, organizmga kompleks ta’sir etadi. Makkajo’xori moyi oziq-ovqat sanoatida ham ishlatiladi. Makkajo’xori o’simligining preparatlari o’t haydovchi, siydik haydovchi hamda qon to’xtatuvchi dori sifatida qo’llaniladi. Qo’ng’irbosh - Poa turkumiga bir yillik va ko’p yillik o’t o’simliklar kiradi. To’pguli ro’vak, ikki-o’n gulli. Gul qipiqlaripardasimon, hamisha qiltiqsiz. Ostki qipig’i 3-5 tomirli. Ustki qipig’ipardasimon, ikki tomirli. O’rta Osiyoda bu turkumning 28 turi, O’zbekistonda esa 18 turi tarqalgan (95-rasm). Qo’ng’irboshlarning hamma turlari ham yaxshi yem-xashak hisoblanadi. Piyozchali qo’ng’irbosh- Poa bulbosa ko’p yillik, popuk ildizli, chim hosil qilib o’suvchi o’t. Poyasining bo’yi 10-50 sm, poyasining tubipiyozsimon yo’g’onlashgan. Ro’vagining uzunligi 6 sm gacha yetadi. O’zbekistonda cho’ldan tortib tog’largacha bo’lgan hududlarda keng tarqalgan. Betaga - Festuca (95-rasm) turkumi vakillari ko’p yillik, ba’zan bir yillik o’t o’simliklardan iborat. To’pguli siyrak ro’vaksimon. Boshoqchasi ko’p gulli. Boshoqchaning ostki qipig’i bir tomirli, ustkisi uch tomirli. O’rta Osiyoda bu turkum vakillaridan 12, O’zbekistonda esa 6 turi o’sadi. O’zbekistonda keng tarqalgan turlaridan biri Valeziy betagasi - Festuca valesiaca ko’p yillik chim hosil qiluvchi o’t o’simlik. Barg novining yuqori qismi kengaygan. Ro’vagi biroz tig’iz. Hosilsiz novdalarining barglari ingichka, uzunasiga bo’lingan. Aprel-may oylarida gullab, urug’laydi. Asosan adir va tog’larda tarqalgan. Muhim yem-xashak o’simlik. Yaltirbosh - Bromus turkumi vakillari bir yillik va ko’p yillik o’t o’simliklaridan iborat. Barglari qalami, yassi. Ro’vagi siqilgan yoki yoyiq. Boshoqchalari ko’p gulli, yirik, yon tomonidan siqilgan. Boshoqcha qipiqlari ikkita, ostkisi 1-3, ustkisi 3-7 tomirli. O’rta Osiyoda bu turkumning 22, O’zbekistonda esa 15 turi o’sadi. 10

95-rasm . 1-3. O’tloq qo’ng’irboshi ( Poa 96-rasm . 1-5. Sholi ( Oryza sativa ) pratensis ) umumiy ko’rinishi, boshog’i, 4-7. poyasi, to’pguli, boshog’i, guli. 6-9. Piyozchali qo’ng’irbosh ( P. bulbosa ) Zizaniya ( Zizania ) poyasi, boshog’i, boshog’i, guli, 8-9. Betaga ( Festica ) 10-13. Filloxaris ( Phyllocharis ) umumiy ko’rinishi boshog’i boshog’i, to’pguli 11

97-rasm . 1-2. Oddiy qamish ( Phragmites australis ) umumiy ko’rinishi, boshog’i, 3-7. Qamishsimon savag’ich ( Arundo donax ) ildizpoyasi, bargli novdasi, to’pguli, boshog’i, guli Qiltiqsiz yaltirbosh , suv bug’doyiq - Bromus inermis . Ko’p yillik, uzun ilodizpoyali o’t o’simlik. Poyasi 30-100 sm, tuksiz yoki bo’g’imlarining tagi tukli. Bargi keng qalami, cni 4-9 mm. Boshoqchasi yirik, uzunligi 2-4 sm, gulli qipiqlari qiltiqsiz yoki qisqa qiltiqli. Iyunavgust oylarida gullab urug’laydi. Adir va tog’ning pastki qismlarida keng tarqalgan. Chalov - Stipa turkumi chim hosil qiladigan ko’p yillik o’t, bargi ingichka, uzun, murakkab gul to’plami ro’vak. Ro’vagi bargi singari yoki ko’pincha unga nisbatan ancha uzun, pastki gul qipiqlari ham uzun, patsimon, bir qadar bukilgan, gul tangachalari ( Lodicula ) uchta, mevasi qiltiqli. Janubiy viloyatlarning chorvachiligi uchun muhim em-xashak hisoblanadi. Chalovning O’rta Osiyoda 40 dan ortiq turi Qorakum, Qizilkum cho’llarining loy, qum, qumoq tuproqli maydonlarida keng tarqalgan. 12

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет. 13

Похожие

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi

Gamamelidkabilar kichik ajdodi