Gamamelidkabilar kichik ajdodi - Ботаника - Рефераты

Gamamelidkabilar kichik ajdodi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

396.888671875 KB

Gamamelidkabilar kichik ajdodi Reja:  Gamamelidnamolar qabilasi  Temirdaraxtdoshlar oilasi  Chinordoshlar oilasi  Kazuarinnamolar qabilasi  Kazuarindoshlar oilasi  Emannamolar qabilasi. Emandoshlar oilasi  Qayinnamolar qabilasi  Qayindoshlar oilasi  Yong`oqnamolar qabilasi  Yong`oqdoshlar oilasi

Daraxt yoki butalar, ba’zan yarimbutalar: barglari oddiy, patsimon, yonbargchali yoki yonbargchasiz, poyaga navbatlashib yoki qaramaqarshi o’rnashgan. Changchilari 2 hujayrali, 3 teshikchali. Urug’chisi apokarp yoki sinkarp. Mevasi yong’oqcha yoki ko’sakcha. Gamamelidkabilar magnoliyasimonlar ajdodining ancha qadimgisi bo’lib, magnoliyanamolardan kelib chiqqan bo’lishi mumkin. Ularning evolutsiya jarayonida entomofiliyadan anemofiliyaga o’tishi xarakterlidir. Mavjud 17 ta qabila orasidagi eng qadimgilari Trixodendanamolar (Trichodenrtales), Sersidifillnamolar (Cercidiphyllales) va Evpteleyanamolar (Euptelcales) hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ancha keng tarqalgan vakillari Gamamelidnamolar qabilasini tashkil etadi. Gamamelidnamolar qabilasi – Gamamelidales Bularga daraxt va butalar kiradi. Barglari oddiy, yonbargchali. Naychalari narvonsimon perforatsiyali. Gullari shingil, boshoq, boshchasimon to’pgullarda, ikki jinsli yoki bir jinsli, aktinomorf, aksariyat 2 qavat gulqo’rg’onli, ba’zan tojsiz yoki gulqo’rg’oni butunlay yo’q. Kosachalari 4-5 (10) ta, mayda, erkin yoki qisman tutash, tojbarglari 4-5 ta, changchilari (3) 4-5 (10) ta. Mevachilari 2- 3 (8) mevachibargli, ustunchalari erkin, tumshuqchasi ustuncha bo’ylab joylashgan. Mevalari to’p yong’oqcha yoki to’p bargak (chinorda). Gamamelidnamolar Trixodedranamolar va Kazuarinnamolarni Buknamolar (Fagales) va unga yaqin boshqa

qabilalar bilan bog’lovchi bo’g’in bo’lib xizmat qiladi. So’nggi klassifikatsiyalarga binoan bu qabilaga Temirdaraxtdoshlar, Rodoleyadoshlar, Altingiyadoshlar va Chinordoshlar oilalari kiradi. Temirdaraxtdoshlar oilasi – Gamamelidaceae Bu oila 26 turkumga mansub 100-130 turni o’z ichiga oladi. Chinordoshlarga yaqin turuvchi bu oilaning vakillari Amerika, Janubiy Afrika, Madagaskar oroli, Janubi-Sharqiy Osiyo va Avstraliyada tarqalgan. Oila 5 oilachaga bo’linadi. O’zbekistonda bitta temirdaraxt ( Parrotia persica ) nomli tur manzarali daraxt sifatida ekiladi. Chinordoshlar oilasi – Platanaceae Yirik daraxtlar, barglari oddiy, panjasimon bo’lakli, yon bargchali, navbatlashib joylashgan, namatsimon tuklar bilan qoplangan. Gullari bir jinsli (ba’zan ikkinchi jins boshlang’ichi rudiment holda saqlangan), gulqo’rg’oni ikki qavat, ko’rimsiz. Changchilari 2-8 ta, urug’chilari 3-8 ta, urug’chibarglardan iborat, apokarp. Urug’chili va changchili gullari alohida sharsimon to’pgullarda o’rnashgan. Gul formulasi: Ca 4,3-6 Co 4,3-6 A 3-8 G 0 ; Ca 3-4 Co 3-4 A 0 G 4,3-8 . Mevasi yong’oqcha. Chinordoshlar oilasining Chinor - Platanus turkumiga mansub 10 turi mavjud. Ular Bolqon yarimorollaridan to G’arbiy Himolay tog’lari, Hindixitoy va Amerikada, Kanadadan Meksikagacha juda

keng tarqalgan. Markaziy Osiyoda chinorning bitta turi madaniy holda o’sadi, ba’zan yovvoiylashgan tuplarini ham uchratish mumkin. Sharq chinori ( P. orientalis ) (35-rasm) madaniy holda mamlakatimizda juda qadimdan ekiladi. Vodilda (Farg’ona), Sayrobda (Qashqadaryo), Urgutda, Dahbeddagi (Samarqand) 800- 1000 yoshli chinorlar botanik yodgorliklardandir. Dunyodagi eng keksa chinor Egey dengizidagi Kos orolida bo’lib, uning yoshi 2300 yildan ko’proq, tana aylanasi 18 metr keladi. Chinorlar o’ta sersoya va tez o’suvchi manzarali daraxtlardir. Ularni urug’idan, novda qalamchalaridan ko’paytirish mumkin, ba’zan ildiz bachkilaridan ham ko’payadi. Chinordoshlar kelib chiqishiga ko’ra altingiyadoshlar ( Altingiaceae ) ga yaqin turadi, ayniqsa, urug’kurtagi, urug’chi tumshuqchasining tuzilishi, changchili gullarida staminodiylarning bo’lishi, boshchasimon to’pgullarning hosil bo’lishi ularning filogenetik jihatdan yaqinligini ko’rsatadi. Ginetseyning tuzilishiga ko’ra chinordoshlar hatto gamameliddoshlardan ham qadimgiroq hisoblanadi.

35-rasm. Chinordoshlar: 1. Sharq chinori ( Platanus orientalis ) to’pmevali novdasi, 2. Barg bandining asosi, 3. Mevasi. 4. G’arb chinorining urug’chi guli, 5. Changchi guli Kazuarinnamolar qabilasi – Casuarinales Qabilaning vakillari daraxt va butalardan iborat. Yosh novdalari reduksiyalangan va halqa hosil qilib o’rnashgan barglarining qo’ltig’ida hosil bo’ladi. Poyasi bo’g’imli va (bo’ylama) egatli. Ildizlarida azot to’plovchi bakteriyalar tugunaklari bor, yog’ochli naylari asosan oddiy perforatsiyali. Gullari boshoq hosil qiladi, mayda, ko’rimsiz, gulqo’rg’onsiz; bir jinsli, ba’zan bir uyli yoki ikki

uyli. Changchili guli tirgaksimon, 2 juft rcduksiyalangan braktcolalari bor; urug’chili gullari esa, bitta qipiqsimon qoplag’ich bargli va 8 ta brakteolali. Changchilari bitta. Urug’chisining ustunchasi 2 ta. Mevasi qanotchasimon o’simtali, bir urug’li ko’sak. Kazuarinnamolar qabilasining bitta oilasi bor. Kazuarindoshlar oilasi – Casuarinaceae Oilaning bitta Casuarina turkumi bo’lib, 65 turni o’z ichiga oladi. Ular asosan Avstraliya va Tasmaniyada, ayrim turlari esa Tinch okean orollarida (ayniqsa, Yangi Kaledoniyada) va Malayziyada tarqalgan. Bir necha turlari kontinental Janubi-Sharqiy Osiyoda, shimolda Birmagacha bo’lgan hududlarda uchraydi. Morfologik tuzilishi qabilaga xos. Gul formulasi: P 2 A 1 G 0 ; P 0 A 0 G (2) . Tugunchasi 2 uyali. Muhimi shundaki, urug’kurtak ichida dastlab 20 tacha megaspora hosil bo’ladi va undan bittasi rivojlanadi. Bu oilaga xos sodda belgidir. Oilaning vakillari tashqi tuzilishiga ko’ra qizilchalarni (efedralarni) va qirqbo’g’imlarni eslatadi. Kazuarinlardan batafsil o’rganilgani qirqbo’g’imbarg kazuarindir ( C. equisetifolia ) (36-rasm). U va shunga o’xshash bir nechta turlari manzarali o’simlik hisoblanadi. Ba’zi turlarining yog’ochi juda qattiq va qimmatli, shu sababdan “temir daraxt” deyiladi. Ularning po’slog’idan terini oshlovchi moddalar olinadi. Kazuarinlarning gulli o’simliklar sistemasida tutgan o’rni va ularning kelib chiqishi xususida yagona fikr yo’q, R. Vettshteyn, A. Engler, N. Kuznetsov, N. Bush sistemalarida ular sistemaning

boshlanishiga joylashtirilgan va qarag’aytoifalar bilan magnoliyatoifalarni bog’lovchi bo’g’in deb qaralgan. Ammo keyingi sistemalarga ko’ra (A. Taxtadjyan, 1987) kazuarinlarning sodda tuzilishi filogenezda ikkilamchi hodisa deb qabul qilinadi va ularning gulli o’simliklarning boshoq taksonlari bilan genetik aloqasini o’rnatish juda qiyin. Ammo Bessi (1915) kazuarindoshlarni gamamelisdoshlardan kelib chiqqanligini ta’kidlagan va bu bir qator anatomik va morfologik tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Emannamolar qabilasi – Fagales Emandoshlar oilasi – Fagaceae Emandoshlar oilasining 18 turkumga munosib 900 ga yaqin turlari bor. Ular asosan bargini tukadigan yoki doim yashil daraxt va ayrim butalardan iborat. Eman – Quercus turkumi asosan Shimoliy Yarim sharda keng tarqalgan, qisman ular janubiy ekvatorda o’sadi. Emanlarning ko’pchilik turlari juda yirik daraxtlar bo’lib, balandligi 35-40 m ga etadi. Barglari oddiy navbatlashib joylashgan. Gullari ayrim jinsli, gulqo’rg’oni oddiy, tugunchasi ustki, tup guli kuchala yoki kallakchadan iborat. Mevasi bir urug’li yong’oqcha (37-rasm).

36-rasm. Kazuarin ( Casuarina ). Guli, novdalari va mevasining tuzilishi 37-rasm. Emandoshlar: Griffit emani ( Quercus griffithii ), Virginiya emani ( Q . virginiana ). Novdalari, gulari va mevalarining tuzilishi

Emandoshlar oilasiga mansub o’simliklarning xo’jalikdagi ahamiyati juda katta. Ulardan qimmatbaho yog’och mahsulotlari olinadi. Po’stlog’i esa oshlovchi moddalar tayyorlashda ishlatiladi. Eman manzarali o’simlik sifatida ko’plab ekiladi. O’zbekistonda uning 7 ta turi ekiladi. Qo’ng’ir eman ( Quercus robur ) mevasi yong’oq meva, kuzda pishib to’kiladi. Qoya emani ( Q. petraja ) Kavkazda va MDH ning Yevropa qismi janubida o’rmonlar hosil qiladi. Qayinnamolar qabilasi – Betulales Qabila daraxt va butalardan iborat. Barglari oddiy, chetlari tishchali, navbatlashib joylashgan. Gullari mayda, ko’rimsiz, tojsiz, bir jinsli. Changchili to’pgullari kuchalasimon, osilib turadi; urug’chili to’pgullari tik, boshchasimon, qubbasimon. To’pgullari murakkab, reduksiyalangan dixaziylar to’plamidan iborat. Mevalari qanotchali yong’oqcha. Qabilaning bitta oilasi (qayindoshlar) mavjud. Kelib chiqishiga ko’ra u bukdoshlarga yaqin, shu sababdan ular ko’pchilik hollarda bitta oilaga birlashtiriladi. Qayindoshlar oilasi – Betulaceae Bu oilaga oddiy bargli daraxt va butalar kiradi. To’pgullari 1-3 gulli kuchalalardan iborat. Changchilari 2-12 ta, urug’chi guli 2 mevabargli, 2 uyali, tugunchasi ostki. Gul formulasi: P 2 A 2 G 0 ;

P 0 A 0 G (2) . Mevalari 2-3 tadan bo’lib, tangachalar qo’ltig’ida joylashgan. Oilaning Yer sharida 6 turkum 150 ta turi mavjud bo’lib, asosan Shimoliy yarimshaming o’rta mintaqalarida tarqalgan. Ammo olxa ( Alnus ) turkumi ayrim turlarining arcali Chili va Argentinagacha boradi. Barcha turkumlari 3 ta kichik oilaga birlashtiriladi: Qayindoshchalar ( Betuloideae ) 2 turkum, Grabdoshchalar ( Carpinoideae ) 3 turkum, O’rmon yong’oqdoshchalar ( Coryloideae ) 1 turkumdan iborat. O’zbekistonda Qayin - Betula turkumi tarqalgan (30-rasm). Barchasi daraxt va butalar. Changchili kuchalalari (1) 2-4 tadan bo’lib, kuzdan shakllana boshlaydi, urug’chili kuchalalari bahorda hosil bo’ladi (38,39-rasm). Qayinlarning 120 turi bor, shundan 2 tasi O’zbekistonnning tog’li hududlarida daryo va soy bo’ylarida o’sadi. Ba’zi turlari shahar ko’chalarida, istirohat bog’larida manzarali daraxt sifatida o’stiriladi. Qayindan boshqa oilaning Grab ( Carpinus 20 tur), O’rmon yong’og’i ( Corylus , 30 tur), Olxa ( Alnus , 30 tur) kabi turkumlari ham mavjud (38-rasm). Bu turkumlarning birorta ham turi O’zbekistonda tabiiy holda uchramaydi. Qayindoshlarning barchasiga xos xususiyatlaridan biri po’stloqlarida oshlovchi va bo’yoq moddalaming bo’lishidir. Bundan tashqari, qayin kamforasi, betulin va ayrim efir moylari bor, lanasidan bahorda ajraladigan shirasida 1% gacha shakar bo’ladi. Olxalarning po’stlog’ida 10% gacha oshlovchi moddalar bor. O’rmon yong’og’i mevasi uchun ekiladi. Ko’pchiligi ajoyib

manzarali daraxtlardir. Qayin yog’ochidan chizmachilikda ishlatiladigan ko’mir olinadi. Qayindoshlar bukdoshlar bilan bitta umumiy ajdoddan kelib chiqqan bo’lsa kerak. Qazilma holda uchlamchi davrdan ma’lum. Qayinnamolar ancha qadimiy qabila, ularning tuzilishidagi soddalikni ayrim olimlar (P. Vettshteyn, N. Kuznetsov, N. Bush) birlamchi deb hisoblashadi va qadimgiroq gulli o’simliklar orasiga qo’yadilar, boshqalari esa bu soddalikni ikkilamchi, ular murakkabroq guruhlardan kelib chiqqan deb hisoblashadi (G. Gallir, A. Taxtadjyan). Yong’oqnamolar qabilasi – Juglandales Daraxtlar, qisman butalardan iborat. Barglari toq patsimon yoki uchtalik murakkab, yonbargchasiz, efir moylari ajratadi. Yog’ochlik naylari oddiy yoki narvonsimon perforatsiyali. Gullari mayda, ko’rimsiz, bir jinsli, tojbargsiz. Changchili to’pgullari osilib turadigan kuchalalar, urug’chi gullari esa bir nechtadan, serbarg novdaning uchida o’rnashadi. Mevasi - yong’oq meva. Qabilaning bitla oilasi bor. Yong’oqdoshIar oilasi – Juglandaceae Bir uyli ayrim jinsli daraxtlar, barglari toq patsimon murakkab, efir moyi ajratuvchi bezlari bor. Bahorda barg chiqarish bilan bir vaqtda gullaydi. Changchili kuchalasi o’tgan yilgi tushib ketgan barg

qo’ltig’ida hosil bo’ladi va osilib turadi. Gulqo’rg’on bargchalari 2-4 ta, changchilari 5-4 ta. Changchi gulda ba’zan rudiment ginetscyni ko’rish mumkin. Ginetsey yosh novdalarning uchida 1-5 (10-12) tadan bo’lib joylashadi, 2-3 mevachibargdan hosil bo’lgan. Tuguni ostki, 2(3)-4(8) uyachali. Gul formulasi: P 2,4 A 5-4,8-10 G 0 ; P 4 A 0 G (2) .

38-Rasm. A. Berula pendula , Б . Alnus glutinosa . 1,2,8,9 – gul tuzilishi, 3changchili to’pguli, 4-urug’chili to’pguli, 6,7-gul diagrammasi, 10-changchi to’pgulli novdasi, 11-urug’I to’kilgan so’ng urug’chi qubbasi 39-rasm. Qayindoshlar: 1. So’galli qayin ( Betula pendula ), 2. O’rmon yong’og’i ( Corylus )

40-rasm. Qora yong’oq ( Juglans fallax ) Mevasi soxta yong’oq, urug’i endospermasiz. Hozirgi vaqtda yong’oqdoshlarning 7 turkumi va 58 ta turi mavjud. Barcha turlari Shimoliy yarimshaming subtropik va mo’tadil iqlimli mintaqalarida, ba’zi turlari Janubiy Amerikaning g’arbiy sohillarigacha, Malayziya va Yangi Gvineyada ham tarqalgan. Manning (1987) klassifikatsiyasiga ko’ra, yong’oqdoshlar oilasi 7 turkumni birlashtiradigan ikkita kichik oilaga ajratiladi: Yong’oqdoshchalar ( Juglandoideae ) - 6 turkum, Platikariyadoshchalar ( Platycaryoideae ) 1 turkumni o’z ichiga oladi. Yong’oq - Juglans turkumining 15 turi bor, barchasi yirik daraxtlar. Markaziy Osiyoda Rosmana yong’oq deb ataladigan bitta turi ( J. regia ) tabiiy holda uchraydi, ba’zan qalin o’rmonzorlar hosil qiladi. Yong’oq bo’yi 30-45 m, diametri 2 metrgacha yetadigan yirik

daraxt. Barglari 3-5 (7) juft bargchali. Mevasi uchun ekiladi, tabiatda mevasining shakli, kattaligi, yong’oq po’chog’ining tuzilishiga ko’ra juda xilma-xil shakllarini topish mumkin. Tabiiy holda Farg’ona vodiysida, Toshkent, Samarqand (Nurota tog’lari), Surxondaryo viloyatlarining tog’li tumanlarida tarqalgan. Bundan tashqari manzarali daraxtlar sifatida Manchjuriya yong’og’i ( J. manschurica ), Qora yong’oq ( J. nigra ) (40-rasm) (vatani Amerika), Kulrang yong’oq ( J. cinerea ) ham ekiladi. Ularning barchasi 30-40 metrgacha yetadigan xushmanzara daraxtlar. Yong’oqlar har jihatdan juda foydali. Yong’og’i to’yimli, yog’ (75%) va oqsilga boy, yog’ochi o’ziga xos jilo berib silliqlanadi va qadimdan ro’zg’or buyumlari yasashda va hunarmandchilikning turli sohalarida foydalaniladi. Bargidan, po’stlog’idan to’q jigarrang bo’yoq olinadi. Xom mevasining etidan vitaminlar olinadi. Yong’oq tog’ yonbag’irlarini ihotalovchi va manzarali ajoyib daraxt. Markaziy Osiyo hududida yovvoyi yong’oqzorlar 75 ming gektardan ko’proq maydonni egalaydi. Yong’oqdoshlar oilasi Sapindanamolar (Sapindales) qabilasining Pistadoshlar (Anacardiaceae) va boshqa oilalari bilan yaqin deb e’tirof etiladi. Ammo yong’oqdoshlar ulardan ginetseyning tuzilishi, changlarining teshikchali (pora) bo’lishi, yog’ochligida mum yo’llarining bo’lmasligi bilan farq qiladi. Shu bilan birga yong’oqdoshlar barg og’izchalarining tuzilishi, tuklarining o’xshashligi, floemada tolalarining borligi bilan Bukdoshlar (Fagaceae) va Qayindoshlar ( Betulaceae ) ga yaqin turadi. Yong’oqdoshlar uchlamchi davrda juda rivojlangan va butun

Shimoliy yarimsharda, Yevrosiyoda keng tarqalgan. Hozir esa ularning turlari ancha kamaygan, areallarining qisqarishi davom etmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

Похожие

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi

Kommelinkabilar kichik ajdodi