Chinnigulkabilar kichik ajdodi - Ботаника - Рефераты

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

321.1484375 KB

Chinnigulkabilar kichik ajdodi Reja:  Chinigulnamolar qabilasi  Semizo’tdoshlar oilasi  Kaktusdoshlar oilasi  Chinniguldoshlar oilasi  Gultojixo’rozdoshlar oilasi  Sho’radoshlar oilasi  Toronnamolar qabilasi  Torondoshlar oilasi  Karmaknamolar qabilasi  Karmakdoshlar oilasi.

Mazkur ajdodcha 3 qabila, 19 oila, 650 turkum va 11500 ga yaqin turni birlashtiradi. Bu sinfcha vakillari bir yillik, ko’p yillik o’tlar, yarimbutalar, butalar yoki kichikroq daraxtlardan iborat. Yog’ochligining naychalari oddiy perforatsiyali. Gullari ikki jinsli yoki bir jinsli, gul qismlari halqa (sikl) tarzida joylashgan. Ginetsey (mevachi) apokarp yoki sinkarp. Murtagi to’g’ri yoki egilgan. Chinnigulkabilar qadimgi ayiqtovonlarning ayrim vakillaridan kelib chiqqan, deb taxmin qilinadi. Taraqqiyot jarayonida deyarli barcha turlari ancha quruq iqlimli sharoitlarda o’sishga moslashgan, ammo ularning ayrim turlari o’rmon, o’tloq va baland tog’-yaylov mintaqalarida ham tarqalgan. Hozirgi vaqtda bu ajdodchaning 3 qabilasi borligi qayd etilgan: Chinnigulnamolar (Caryophyllales), Toronnamolar (Polygonales), Karmaknamolar (Plumbaginales). Bulardan Chinnigulnamolar qabilasi bir qator belgilariga ko’ra boshqalariga nisbatan soddaroq tuzilgan. Chinnigulnamolar qabilasi – Caryophyllales Qabila 17 oilani o’z ichiga oladi. Uning turlari o’t, buta va daraxtlardan iborat. Barglari oddiy, butun, navbatlashib yoki qaramaqarshi, ba’zan halqa holida joylashgan, aksariyat yonbargsiz. Gullari turli xil to’pgullarda joylashgan, ikki jinsli, ba’zan bir jinsli, aktinomorf, 4-5 a’zoli, gulqo’rg’oni ikki qavat, ba’zan gultojsiz, changchilari 5-10 ta yoki ko’p. Urug’chisi sinkarp-mevachi barglari qo’shilib o’sgan, ba’zan qisman apokarp, tugunchasi ustki, yarim ostki yoki ostki. Mevalari ko’sakcha. Kronkvist sistemasiga ko’ra (Cronquist, 1957), Chinnigulnamolar filogenetik jihatdan Dilleniyanamolarga bog’lanadi va hatto Ayiqtovonnamolardan kelib chiqqan bo’lishi ham chtimol deb ko’rsatiladi. Bu fikrni A.L. Taxtadjyan ham tasdiqlaydi. Olimning fikricha, Chinnigulnamolar qabilasi 17 oilani birlashtiradi. Shulardan Chinniguldoshlar, Kaktusdoshlar va Sho’radoshlar oilasiga mansub turlar O’zbekistonda ancha keng tarqalgan.

Semizo’tdoshlar oilasi – Portulacaceae Bu oila vakillari bir yillik va ko’p yillik o’t o’simliklar, qisman yarimbuta va butachalardan iborat. Barglari oddiy, butun, navbatlashib yoki qarama- qarshi o’rnashgan, etli va sershira (sukkulent), yonbarglari ham etli. Gullari bittadan, simoz yoki ratsimoz to’pgullarda joylashgan ikki jinsli, aktinomorf, ba’zan zigomorf, gultojibarglari yo’q, kosachabarglari (gultojibargsimon) odatda 4-5 ta, ba’zan 2-3 ta, oq, sariq, qizil rangli, erkin yoki asosi qisman tutash. Changchilari kosachabarglari soniga teng, yoki undan 2-4 marta ko’p. Urug’chisi 2-8 mevabargdan tashkil topgan, ustunchalari erkin yoki qisman qo’shilib o’sgan, tugunchasi yarim ostki, gul formulasi: Ca 2 Co 5 A 5 G (2-8) . Mevasi ko’ndalang yorilib ochiladigan ko’p urug’li ko’sakcha. Semizo’tdoshlarning 30 turkumga mansub 600 ga yaqin turlari mavjud va ular Yer yuzining barcha qismlarida, ko’proq iliq va o’rta mintaqalarda, ayniqsa, Shimoliy Amerikamng g’arbiy tumanlarida va And tog’larida tarqalgan. O’zbekistonda semizo’t - Portulaca turkumining bitta turi oddiy semizo’t ( P. oleracea ) o’sadi. Bu tuksiz, poya va barglari etli, tik yoki yoyilib o’suvchi, bo’yi 15-35 sm uzunlikdagi, gullari sariq, gultojibargi kosachabargdan sal uzunroq, bir yillik bcgona o’t. U sug’oriladigan ekinlar (sabzavot, poliz, g’alla, g’o’za) orasida juda keng tarqalgan. Bir tup semizo’t 10000 tagacha urug’ beradi. Poyalarining ildiz otishi va qalamchalari bilan ham ko’paya oladi. Yirik gulli semizo’t - gulbeor ( P. grandiflora ) bir yillik, madaniy, poyasi 10- 15 sm balandlikdagi manzarali o’simlik. Gullari qizil, sariq-oq, qirmizi rangli. Vatani Janubiy Amerika. Yovvoyi semizo’tning yosh poya va barglaridan xomligicha yoki qaynatib salat tayyorlanadi, qishga tuzlab saqlash ham mumkin. Fransiyada Portulaca sativa turi ekiladi. U sabzovot sifatida ishlatiladi.

Semizo’tdoshlar Chinnigulnamolar qabilasining Ayzoadoshlar va Kaktusdoshlar oilalariga yaqin turadi, ammo ginetseyning lizikarp (ustunlari erkin) bo’lishi bilan farq qiladi. Kaktusdoshlar oilasi – Cactaceae Oila asosan serct sukkulent o’t va buta, qisman daraxtlardan iborat. Aksariyat ko’pchiligida barglari metamorfozga uchragan va tikanlar ko’rinishida saqlangan. Ammo Pereskiya ( Pereskia ) va Pereskiopsis ( Pereskiopsis ) turkumlarida rosmana seret barglari bor, opunksiya ( Opuntia ) turkumlarida esa ontogenezining dastlabki bosqichlarida mayda barglar hosil bo’ladi, ammo ular tezda tushib ketadi. Poyalarining shakli har xil turkumlarida o’ziga xos tuzilishga ega, ular ustunsimon (sereuslarda, Meksikada o’suvchi Gigant sereus 20 metrgacha boradi), yassi, bargchasimon (opunksiya, epifillum), sharsimon (exinokaktus, mammillariya). Poyalarining seret bo’lishi ularda suv g’amlovchi to’qimalarning kuchli rivojlanganligidandir. Poyasining hajmi ancha katta. Ildizlari yuza yoki chuqur joylashadi. Gullari asosan bittadan, ba’zan poya uchida ro’vaksimon to’pgullar hosil qiladi ( Pereskia ), qismlari spiral, spirotsiklik holda joylashgan, ikki jinsli, aktinomorf, ba’zan zigomorf. Gullarining rangi oq, sariq, qizil, och qizil, erkin yoki asosidan tutashib naycha hosil qiladi. Changchilari ko’p, erkin, gultojibarglarga birikkan, ustunchasi bitta, 3 ta va undan ko’p mevabargli, tugunchasi ostki, entomofil, ba’zan ornitofil o’simliklar. Mevalari rezavor, ba’zan quruq meva ( Echioncactus ), urug’lari endospermsiz tez unuvchan. Hozirgi vaqtda kaktuslarning 105 (50-220) turkumga mansub 2200 ga yaqin turlari mavjud. Ular Shimoliy, Markaziy va Janubiy Amerikaning quruq va yarim quruq iqlimli hududlarida keng tarqalgan. Meksika kaktuslarning asosiy kelib chiqish markazidir. Ular dengiz sathidan 3000-4500 metr balandlikdagi tog’larda ham o’sadi.

Amerika qit’asidan tashqari kaktuslarning bir necha turlari Afrika, Madagaskar, Maskaren, Seyshel orollarida va Shri-Lankada ham tarqalgan. Kaktusdoshlar oilasi bir qator belgilariga ko’ra 3 kichik oilaga bo’linadi: Pereskiyadoshchalar ( Pereskioideae ), Opunksiyadoshchalar ( Opuntioideae ) va Kaktusdoshchalar ( Cactoideae ). Birinchi oilacha 2, ikkinchisi 6 turkumni o’z ichiga oladi. Kaktusdoshchalar esa bu oilaning markaziy kichik oilasi bo’lib, 19 turkumni o’z ichiga oladi va barcha kaktuslarning asosiy ko’pchilik turlarini tashkil etadi. Kaktusdoshlarning tabiatda va inson hayotida ahamiyati katta. Ularning manzarali o’simliklar sifatida ekiladigan 300 dan ko’proq turlari bor. Tropik mamlakatlarda, Janubiy Amerikada o’suvchi “Hindiston anjiri” deb ataladigan ( Opuntia ficus indica ), sereus triangularis ( Cereus triangularis ) kabi turlarining mevasi yeyiladi. Ularning mevasi katta nokdck bo’lib, Meksika bozorlarida sotiladi, shirasidan “ pulkve ” deb ataluvchi spirtli ichimlik tayyorlanadi. “Hindiston anjiri” Avstraliyagacha tarqalgan va yaylovlarning ashaddiy begona o’tiga aylangan. Ayrim nopalea kaktuslarida ( Nopalea mondcantia, N. coccinillitera ) koshenil shira bitlari ko’paytiriladi va ulardan mashhur karmin qizil bo’yog’i olinadi. Eng yirik manzarali kaktuslarga Cereus giganteus misol bo’ladi. Yirik gulli sereus ( Cereus grandiflorus ) “tun malikasi” ning yirik sariq gullari tunda ochiladi va yoqimli vanil hidini tarqatadi. Vatanida kaktuslar chorva mollari uchun sug’oriladigan suv manbai va yemxashakdir. Mashhur amerikalik seleksioner Lyuter Berbank opunksiya kaktuslarining tikansiz navlarini yaratdi va ular Amerikada yem-xashak o’simliklari sifatida ekiladi. Kaktuslar oilasi Chinnigulnamolar qabilasining Ayzoadoshlar (Aizoaceae) va Semizo’tdoshlar (Portulacaceae) oilalariga yaqin turadi. Xallir, Vettshteyn, Golenkin, Taxtadjyan sistemalarida ham bu yaqinlik e’tirof etilgan.

Chinniguldoshlar oilasi – Caryophyllaceae Oilaning vakillari o’tlar, qisman yarimbutalar, ba’zan butalardan iborat. Barglari oddiy, butun, yonbargsiz yoki yonbargli, ko’pincha qinli va poyada qarama-qarshi joylashgan. Gullari dixaziy to’pgullarda o’rnashgan, ba’zan bittadan (qoramug’ - Vaccaria segetalis ) bo’ladi, aktinomorf, 5 a’zoli va 5 doirali, 2 jinsli, ba’zan bir jinsli (2 uyli), entomofil. Changchilari 5-10 ta, ginetsey 1 ta, 2-5 mevachabarglardan iborat, sinkarp. Urug’kurtaklari ko’p, egilgan. Gulining umumiy formulasi: Ca5(5)Co5A5,l0G(2-5). Mevasi tishchali yoki chanoqli ko’sak, ba’zan yong’oqcha yoki rezavor. Chinniguldoshlarning 80 turkum va 2000 dan ziyod turlari bor. Ular Yer yuzida keng tarqalgan, ayniqsa Shimoliy yarimshaming mo’tadil iqlimli mintaqalarida va O’rtayer dengizbo’yi hamda Eronda tarqalgan. O’zbekistonda chinniguldoshlarning 24 turkumi va 130 tacha turi o’sadi. Gul tuzilishi va bir qator boshqa bclgilariga ko’ra chinniguldoshlar oilasi 3 oilachaga bo’linadi: Paronixadoshchalar (Paronychoideae), Yulduzo’tdoshchalar (Alsinoideae), Chinniguldoshchalar (Caryophylloideae). Yulduzo’tdoshchalar oilachasining 18 turkumi mavjud. Oilachaning o’ziga xos belgilari barcha vakillarida kosachabarglarning erkin (tutashmagan) bo’lishi hamda tojbarglari nayining bo’lmasligidir. O’zbekistonda 10 turkumining turlari ancha keng tarqalgan. Keng tarqalgan turkumlardan biri Yulduzo’t - Stellaria turkumidir (31-rasm). Barchasi bir yillik va ko’p yillik o’tlar bo’lib, O’zbekistonda 5 turi o’sadi. Mensinmas yulduzo’t ( S. neglecta ), poyasi nozik, yarim tik o’suvchi (5)-10- 20-(30) sm balandlikdagi sershox, bo’g’in oraliqlari jingalak tukli, bir yillik o’t. Barglari tuxumsimon yoki cho’ziq, pastkilari uzun bandli, yuqoridagilari esa bandsiz. Gullari oq, gultojibarglari kosachabarglardan 1,5 marta qisqa, to asosigacha 2 bo’lakli. Gul qismlari 5 tadan. Dalalarda, bog’larda keng tarqalgan mezofit o’t.

Holosteum - Holosteum turkumi nozik, bir yillik o’tlardan iborat. To’pguli siyrak soyabon, gul bandlari ingichka, uzun va gullash davrida pastga osilib, mevasi pishgandan so’ng ko’tarilib, tarvaqaylab ketadi. Respublikamiz barcha viloyatlarining cho’l, adirlarida, vohalarda o’sadi. Chinniguldoshchalar oilachasining 19 turkumi mavjud, shulardan 10 turkumining vakillari O’zbekistonda tarqalgan. Ulaming barchasi uchun xos muhim belgilar kosachabarglarining tutash va ko’pincha silindrsimon cho’ziq hamda gultojibarglarining nayi va qaytaqisining keskin ajralib turishidir. Chinniguldoshchalarning chinnigul, bo’ritikan, gipsofila, qoramug’ kabi turkumlari ancha keng tarqalgan. Chinnigul - Dianthus turkumiga bir yillik, ko’p yillik (O’zbekistonda) o’tlar kiradi. Barglari bandsiz, chiziqsimontasmasimon, qarama-qarshi o’rnashgan. Gullari bittadan yoki dixaziy to’pgulda joylashgan. Kosachasi silindrsimon; 5 tishchali, asosida (1) 23 juft qipiqsimon gulyonbarglari bor. Gultojibarglari 5 ta, qaytaqisi tishchali yolti ingichka ipsimon bo’laklarga bo’lingan, oq, pushti, qizil. Changchilari 10 ta, ginetsey 2 ustunchali, mevasi 4 tishchali ko’sak (31rasm). O’zbekistonda 10 turi tabiiy holda o’sadi, 3 turi madaniy manzarali o’tlar. Yovvoyi turlaridan to’rttangachali chinnigul ( D. tetralepis ) respublikamizning barcha viloyatlaridagi adir va tog’ yonbag’irlarida tarqalgan. O’zbekiston chinniguli ( D. uzbekistanicus ). O’zbekiston Respublikasining „Qizil kitob" iga kiritilgan. Madaniy turlaridan bir yillik xitoy chinniguli ( D. chinensis ) gulzorlarda manzarali o’simlik sifatida ekiladi. Yetmak, bo’ritikan - Acanthophyllum turkumi ko’pincha tikanli, qisman tikansiz ko’p yillik o’t yoki yarimbutalardir. Gullari 5 a’zoli. O’zbekistonda bo’ritikanlarning 11 turi mavjud, shulardan 2 turining ildizlarida saponin ko’p. Ular bex, yetmak deb ataladi. Ildizlarining qaynatmasi nisholda, parvarda va boshqa sharq shirinliklarini tayyorlashda ko’pirtiruvchi vosita tarzida ishlatiladi.

Yetmaklardan saponinli o’simliklar sifatida sanoatda foydalanish muammolari bo’yicha O’zRFA Botanika instituti va Botanika bog’ida katta ilmiy ishlar olib borildi. Uning tabiiy zaxiralari haddan tashqari ko’p ishlatilayotganligi tufayli yetmak, bex ( A. gypsophylloides ) O’zbekiston „Qizil kitob"iga kiritilgan. Gipsofila - Gypsophila turkumi juda xilma-xil bo’lib, ular bir yillik, ko’p yillik o’tlar va yarimbutalardan iborat. Barglari o’troq, gullari oq, pushti, qizil. Kosachasi bir qadar pardasimon, silindr-qo’ng’iroqsimon, 5 tishli yoki 5 bo’lakli. Changchilari 10 ta. Ko’sagi bir xonali, 4 tishchali. O’zbekistonda turkumning 14 turi o’sadi. Asosan janubiy viloyatlarning tog’ va adirlarida tarqalgan. Ariq bo’ylari va sho’rtobroq yerlarda o’sadigan poyasi ko’p marta ayrisimon shoxlangan, barglari ko’kimtir yashil, ayrisimon gipsofila ( G. trichotoma ) ko’proq uchraydi. Chinniguldoshlarning tarkibida saponinlarning bo’lishi ularning muhim xususiyatlaridandir. Yetmak, gipsofila ildizlarida saponinlar ancha ko’p to’planadi. Yetmak muhim texnikaviy o’simlik. Chinnigullar ajoyib manzarali o’simliklar bo’lib, ularning 70 dan ziyod navlari bor. Qoramug’, randak kabi zaharli va begona o’tlari ham uchraydi. Chinniguldoshlar oilasi urug’larining tuzilishi va tarkibida saponinlarning bo’lishiga ko’ra Semizo’tdoshlarga (Portulacaceae) yaqin turadi. Bu ikkala oilada pinitol moddasining bo’lishi ularning filogenetik jihatdan yaqinligini ko’rsatadi. Gultojixo’rozdoshlar oilasi – Amaranthaceae Bu oilaga o’tlar, yarimbutalar, butalar, ba’zan daraxtlar kiradi. Asosan Amerika va Afrikaning tropik, subtropik hududlarida, Osiyo va Avstraliyada, qisman Yevropaning iliqroq mintaqalarida tarqalgan. Barglari oddiy, yonbargchasiz, poyada navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari bittadan, ko’proq simoz to’pgullarda o’rnashgan, ko’rimsiz gulqo’rg’oni oddiy

kosachasimon, ikki jinsli, ba’zan bir jinsli (2 uyli). Har bir gulning tagida o’ramabargi va bir juft gulyonbargchasi bor. 31-rasm. A. Stellaria media . Б . Dianthus sp. В . Hernaria glabra . 1,2,3 – gullari, 4 – ko’sagi, 5-gulkosa, 6-gul diagrammasi

Kosacha barglari asosan 4-5 (1-3) ta, ba’zan kosachasi yo’q, erkin. ba’zan asosidan qisman qo’shilgan, changchilari 5 ta, erkin yoki asosidan qo’shilib qisqa nay hosil qiladi. Changdonlari 4 uyali (gultojixo’rozlarda), 2 uyali (gomfrenalarda). Ginetsey 2-3 mevachi bargdan iborat, tugunchasi ustki. Gulining umumiy formulasi: Ca 4- 5Co 0 A 5 G (2-3) . Mevasi yong’oqcha, ba’zan rezavor, urug’lari sharsimon, yasmiqsimon va yaltiroq. Gultojixo’rozdoshlar oilasining 3 oilachasi mavjud: Derringiyadoshchalar (Derringioideae), Gultojixo’rozdoshchalar (Amaranthoideae), Gomfrenadoshchalar (Gomphrenoideae). Ular 65 turkum va 900 dan ko’proq turni o’z ichiga oladi. O’zbekistonda esa 1 turkum va 10 turi o’sadi. Ular orasida Derringiyadoshchalar tuzilishiga ko’ra eng sodda va qadimgirog’i hisoblanadi. Uning 5 ta turkumi mavjud, ammo birontasi ham O’zbekistonda yovvoyi holda uchramaydi. Faqat gultojixo’roz ( Celosia cristata ) gulxonalarda manzarali o’simlik sifatida ekiladi. Gultojixo’rozdoshchalar oilaning markaziy va turlarga ancha boy kichik oilasidir. Uning Gultojixo’roz ( Amaranthus ) turkumiga kiruvchi 50 turidan 10 tasi mamlakatimizda tarqalgan. Shulardan eshak machin ( A. blitum ), machin ( A. retroflexus ) begona o’t sifatida keng tarqalgan. Ularning urug’ hosildorligi juda katta, bir tupi 500000-1000000 tagacha urug’ beradi va ba’zan sug’oriladigan ekinlarga katta zarar keltiradi. Gulxonalarda manzarali o’simlik sifatida qizil quyruq machin ( A. caudatus ) ekiladi, uning bo’yi 1,0-1,5 metrgacha yetadi, seret, qizg’ish. To’pguli qizil, ro’vaksimon. Ba’zan vohalarda yovvoyilashgan tuplari ham uchraydi. O’zbekistonda uchraydigan turlarining ko’pchiligining vatani Amerika va ular turli davrlarda turlicha sabablarga ko’ra O’rta Osiyoga keltirilgan va mahalliylashib qolgan. Gultojixo’rozning bargida 30 % oqsil modda va 270-350 mg/kg karotin tutadi. Ularning tarkibida riboflovin, polivitaminlar askorbin kislota, K, E, D

va boshqa vitaminlar bor. Urug’i tarkibida 18-20 % oqsil, 8-9 % moy va 65-75 % uglevodlar bo’ladi. Gultojixo’roz moyi me’da va ichak yaralarini davolash xususiyatiga ega bo’lib, teri kasalliklari, qirqilgan yaralarni bitishini tezlashtirish uchun va nur kasalligi bilan og’rigan bemorlarni davolashda qo’llaniladi. Uning moyi oblepixa moyidan qolishmaydi va bir qator kasalliklarni davolashda ishlatilib kelinmoqda. Gultojixo’rozning urug’i tibbiyotda rak kasalligidan hosil bo’lgan xavfli o’smalar o’sishini oldini olish va so’rilib ketishiga yordam beradi. Gultojixo’rozdoshlar oilasi kelib chiqishi va tuzilishiga ko’ra Sho’radoshlarga (Chenopodiaceae) ancha yaqin turadi, Mingguldoshlar (Phytolaccaceae) bilan umumiy belgilari ancha ko’p. Sho’radoshlar va Gultojixo’rozdoshlar Mingguldoshlarning yuksakroq tuzilishli vakillaridan kelib chiqqan deb qaraladi. Sho’radoshlar oilasi – Chenopodiaceae O’t o’simliklar, yarimbutalar, ba’zan buta va daraxtlardan iborat. Barglari oddiy, yonbargsiz, navbatlashib yoki qarama-qarshi o’rnashgan, ba’zan reduksiyalangan bargsiz yoki metamorfazalangan tangacha yoki qipiqeha ko’rinishida. Turlari ancha seret, tuksiz yoki har xil tukli: cho’llarning sho’rlangan tuproqli muhitida qumlarda o’sishga moslashgan. Gullari ko’rimsiz, anemofil, ba’zan cntomofil, boshoq yoki qisqa bandli dixaziylarga joylashgan, ba’zan murakkab g’uj dixaziylar dumaloq to’pgullarni hosil qiladi. Oilaning turkumlarida gul tuzilishining bir necha variantlari kuzatiladi. Gulqo’rg’oni oddiy, kosachasimon (4)-5 bo’lakli, tutash, yashil yoki pardasimon, changchilari 5 ta, erkin, ginetsey (mevachi) 2-5 mcvachi bargdan hosil bo’lgan, tuguni ustki. Gulining umumiy formulasi: P 5 A (5) G (2,5) . Ammo gulqo’rg’on qismlari har xil turkumlarida ba’zan kamroq, bitta yoki umuman yo’q. Mevasi yong’oqcha, murtagi egilgan, spiralsimon. Ko’sakchasimon yoki

rezavor mevali turlari ham mavjud. Sho’radoshlar orasida muhim oziq-ovqat, yem-xashak (cho’l, yarim cho’l), dorivor va begona o’tlar bor (32-rasm). Oilaning 110 turkumiga mansub 1500 dan ko’proq turlari mavjud bo’lib, ular O’rtayer dengizbo’yi, G’arbiy, O’rta va Markaziy Osiyoda, Shimoliy Amerikaning preriyalari, Janubiy Amerikaning pampaslarida va Avstraliyaning sahrolarida keng tarqalgan. O’zbekistonda 43 turkumi va 180 turi yovvoyi holda o’sadi. Sho’radoshlar kichik oilasining lavlagi, ismaloq, olabuta, teresken, ebalak, kamforosma, qumarchiq, qumtariq va izen kabi lurkumlarining turlari yovvoyi holda respublikamizda ancha keng tarqalgan (33-rasm). Lavlagi - Beta turkumi bir yillik va ko’p yillik o’tlar, ularning 10 turi bo’lib, Kavkaz, Kichik Osiyo va O’rtayer dengizi bo’yi mamlakatlarida tarqalgan, 5 turi Kavkazda o’sadi. O’rta Osiyo va shu jumladan O’zbekistonda yovvoyi holda o’smaydi. Madaniy holda oddiy lavlagi ( B. vulgaris ) ning ko’plab navlari ekiladi. Uning ajdodi Atlantika okeani va O’rtayer dengiz bo’yi qirg’oqlari hududlarida, G’arbiy Yevropada, Sharqiy Kavkaz ortida o’sadigan yovvoyi ko’p yillik lavlagi ( B. perennis ) yoki dengiz bo’yi lavlagisi ( B. maritima ) hisoblanadi. Lavlagi ikki yillik ildizmevali o’t, birinchi yili yirik tuxumsimon barglar va ildizmeva, ikkinchi yil esa rombsimon mayda barglar va to’pgullar hosil qiladi. Qand lavlagining ( B. vulgaris var . altissima ) ildizmevasida 20 % qand bor. O’zbekistonda XX asr boshlaridan ekila boshlangan. Xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan muhim oziq - ovqat va texnika o’simligi hisoblanadi. Oddiy lavlagining qand lavlagidan boshqa bir necha shakl va navlari bor. Sho’ra – Chenopodium turkumi bir yillik, ikki yillik, ba’zan ko’p yillik o’tlardan tashkil topgan. Barglari bandli, butun yoki tishchali. Gullari ikki jinsli, to’pgullari shingil, boshoq va boshqacha to’pgullarda o’rnashgan. Gulqo’rg’oni 5(3-4) a’zoli, changchisi 5 ta, urug’chisi 2 meva bargchali. Mevasi yong’oqcha, pardasimon po’st bilan o’ralgan. Murtagi taqasimon yoki

halqasimon. Sho’ralarning 250 dan ko’proq turlari bor, shundan O’zbekistonda 10 turi uchraydi. Bir necha turlari begona o’tlardir. Oqsho’ra ( Ch. album ) poyasi sershox, balandligi 10-100 sm, bir yillik o’simlik. Barglari ikkala tomonidan unsimon g’ubor bilan qoplangan. Juda keng tarqalgan begona o’t. Sassiq sho’ra ( Ch. vulvaria ) qo’lansa hidli, bo’yi 10-60 sm oralig’idagi bir yillik o’t. Barglarining ikki tomoni ko’kimtir, keng, teskari tuxumsimon. Kosachabarglari yarmigacha qo’shilib o’sgan. Sug’oriladigan ekinlar orasida keng tarqalgan, ba’zan begona o’t. Xushbo’y sho’ra ( Ch. botrys ) poyasi sershox, yoqimli hidli, bo’yi 15-60 sm oralig’idagi bir yillik o’t. Daryo, soylar o’zanlarida, adirning qumli, shag’al toshli yonbag’irlarida o’sadi. Serbarg sho’ra ( Ch. foliosum ) bir yillik o’t, bo’yi 15-80 sm, barglari ketma-ket joylashgan, nayzasimon o’tkir uchli. Mevalash davrida gulqo’rg’on shakli o’zgarib, etdor qizil rezavor mevaga aylanadi. Tog’ yonbag’irlarida, soya-salqin joylarda, daraxtlar tagida, yo’l yoqalarida, soy o’zanlarida o’sadi. Olabuta - Atriplex turkumi bir yillik (O’zbekistonda) o’t yoki yarimbutalardan iborat. Bir uyli, bir jinsli, changchisi 5 ta, urug’chili gullari gulqo’rg’onsiz, tugunchasi 2 tumshuqli. Olabutalarning 225 ta, O’zbekistonda esa 15 ta turi mavjud. Ular ko’proq sho’rxok, qumli cho’llarda o’sadi. Tatar olabutasi ( A. tatarica ) bo’yi 10-100 sm cha keladigan bir yillik o’t. Barglari kumushrang g’uborli, gulbarglari uchburchak yoki rombsimon bo’lib, yarmigacha qo’shilgan. Ariq, kanallar bo’yida, yo’l yoqalarida sho’rxok ycrlarda o’sadi. Bundan tashqari, Har xil mevali olabuta ( A. heterosperma ), ikki shaklli (dimorf) olabuta ( A. dimorphostegia ), yelpig’ichbarg olabuta ( A. fiabellum ) ham mamlakatimizda juda keng tarqalgan. Teresken - Krascheninnikovia turkumi bir uyli, gullari bir jinsli, yarimbuta va butalardan iborat. Yosh novdalari va barglari yulduzsimon, tukli. Changchili gullari poya uchidagi boshoqsimon to’pgullarda o’rnashgan, 4 a’zoli, urug’chili gullari ulardan pastroqda barglar qo’ltig’ida to’da bo’lib

o’rnashgan. O’zbekistonda tereskenning 3 ta turi bo’lib, bulardan Eversman tereskeni ( K. eversmanniana ) va Nashtarbarg tereskeni ( K. papposa ) O’zbekistonda adir va tog’larning pastki yonbag’irlarida ancha keng tarqalgan. Izen - Kochia turkumi bir yillik o’t va yarimbutalardan iborat. Respublikamizda 4 turi tarqalgan. Izen ( K. prostrata ) poyasi 10-75 sm, tez ko’chadigan kalta jingalak tukli, yarim tik poyali yarimbuta. Cho’l va adirlarda, qumli, sho’rxok tuproqlarda o’sadi. Izen qimmatli yemxashak hisoblanadi. Bir yillik turlaridan makka supurgi ( K. scoparia ) supurgilar tayyorlash uchun ekiladi. Qizil sho’ra ( Salicornia europaea ) poyasi asosidan shoxlangan, 550 sm, bo’g’imli, silliq, scrshira, qizg’ish rangli bir yillik o’t. Sho’radoshlar orasida Qorabargo’t ( Suaeda ), Sho’rak ( Salsola ), Chug’on ( Halothamnus ), Buyuurg’un ( Anabasis ), saksovul ( Haloxylon ), Toshbuyurg’un ( Nanophyton ), Donasho’r ( Gamanthus ) kabi turkumlarining turlari rang-barangligi, tarqalishi va xo’jalik ahamiyatiga ko’ra diqqatga sazovordir. Sho’rak - Salsola turkumiga bir yillik o’t, yarimbuta va daraxtchalar kiradi. Barglari etli, nina yoki tangchasimon. Gullari boshoqsimon to’pgul, 2 jinsli, 5 a’zoli, mevasi qanotchali. O’zbekistonda sho’rxok, sho’rtob yerlarda o’suvchi 48 turi bor. Tuyaqorin sho’rak ( S. auslralis ) poyasi 1 metrgacha yetadigan ildiz bo’g’zidan sershox, shox-shabbasi sharsimon, ba’zan qizg’ish tikanli, quriganda ildiz bo’g’izidan tez uzilib, shamolda dumalaydigan bir yillik o’t. Cho’l, adirlaming qumli, loy tuproqli yonbag’irlarida o’sadi, ba’zan lalmi ekinlarning xavfli begona o’ti. Sho’radoshlarning 6 turi: Bochansev yertezagi ( Nanophyton botschantzevii ), Ensiz sho’rak ( Salsola angusta ), Merkulovich baliqko’zi ( Climocoptera merkulowizii ), To’mtoqgulyonbargchali baliqko’z ( C. amblyostegia ), Maligin baliqko’zi ( C. malyginii ) O’zbekiston uchun endem turlar sanaladi.

Buyurg’un - Anabasis turkumiga bir yillik, ko’p yillik o’t va yarimbutalar kiradi. Poyalari bo’g’inli, shoxchalari va barglari qaramaqarshi o’rnashgan, ba’zan butunlay bargsiz. Gullari 2 jinsli, 5 a’zoli. Mevasi rezavor. Ularning umuman 30 ta, O’zbekiston cho’llarida esa 10 ta turi tarqalgan. Keng tarqalgan turlaridan sho’r buyurg’un (A. salsa) bo’yi 5-50 sm, sershox yarimbuta, mevasi qizil. Sho’rxok va toshli cho’l va adirlarda o’sadi. Tuya, ot, qo’y va echkilar uchun oziq. Itsigak buyurg’un ( A. aphylla ), bo’yi 30-75 sm, sershox, silindirsimon, yashil, sershira poyali, zaharli yarimbuta. Barglari tangachasimon. Mevasi gulqo’rg’on barglaridan qisqa. Tarkibidagi anabazin alkaloidi zararli hasharotlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Sho’rxok yerlarda, taqirlarda, yer osti sho’r suvlari yaqin qumliklarda o’sadi. Saksovul – Haloxylon turkumiga daraxt va butalar kiradi. Barglari tangachasimon, qarama-qarshi o’rnashgan, ba’zan bargsiz, assimilatsiya vazifasini asosan bir yillik yosh novdalari bajaradi. Gullari mayda 2 jinsli. Novdalari yozning issiq kunlaridan scntabrning boshigacha o’sishdan to’xtaydi va yozgi tinim davrini o’taydi. Sentabr-oktabr oylarida o’sish va rivojlanishi davom etadi, mevasi pishib yetiladi. Saksovullarning umuman 5 turi mavjud, shundan O’zbekistonda 3 turi tarqalgan. Oq saksovul ( H. persicum ), bo’yi 4-5 metrcha keladigan buta yoki daraxt, po’stlog’i och kulrang. O’rta Osiyodagi qumliklarda keng tarqalgan. Qora saksovul ( H. aphyllum ), balandligi 6-7 metrga yetadigan bargsiz yoki qipiqsimon bargli daraxt, po’stlog’i to’q kulrang-qoramtir. O’zagi jigarrang, qattiq, og’ir, suvda cho’kadi. Qora saksovul qumli sho’rxok cho’llarda o’sadi. U cho’lda o’rmon hosil qiluvchi eng yirik o’simlikdir. Yog’ochi a’lo sifatli yoqilg’i. Ikkala turdan ham ixota daraxtzorlari tashkil ctishda foydalaniladi.

32-rasm. Sho’radoshlar: 1. Tikanli qumarchiq ( Agriophyllum pungens ), 2-3. Yevropa sho’ragi ( Salsola euporaea ) mevasi, guli, 4. Mevasi 33-rasm. Sho’radoshlarning mevalari: 1-6. rezavor ismaloq, ebalak, olabo’ta, bassiya, oq sho’ra o’simliklarining mevalari

Zaysan saksovuli ( H.ammodendron ) 1-2 metrcha keladigan buta, asosan Ustyurtda tarqalgan. Sho’radoshlar oilasi vakillari orasida lavlagini hisobga olmaganda madaniy turlari deyarli yo’q. Sabzavot ekinlaridan sabzavot ismaloq ( Spinacia oleracea ) va yovvoyi turi Turkiston ismalog’i ( S. turcestanica ) ning barglari bahorda yeyiladi. lsmaloqdan kamqonlik va buqoq kasalligida dorivor o’simlik sifatida foydalaniladi. Sho’radoshlar oilasi, gultojixo’rozdoshlar bilan bitta umumiy ajdoddan kelib chiqqan, chunki boshqa o’xshashliklari bilan birga ularda tursimon naylari (floema) dagi o’ziga xos plastidalarida kristalloidlarining yo’qligi bilan ham bir xildir. Ko’pchilik sistemaliklar sho’radoshlarni fitolakkadoshlardan kelib chiqqan deb hisoblaydilar. Toronnamolar qabilasi – Polygonales Vakillari ko’p yillik, bir yillik o’t yoki lianalar, butalar, ba’zan daraxtlar. Barglari oddiy, odatda navbatlashib, qarama-qarshi yoki halqa hosil qilib joylashgan va asosidan yondosh bargchalarning tutashuvidan hosil bo’lgan pardasi (oxrasi) bor. Ayrim turlarida anomal ikkilamchi o’sish hollari kuzatiladi. Ksilema naychalari oddiy perforatsiyali. Gullari to’pgul hosil qiladi, mayda, ikki jinsli, ba’zan bir jinsli va bu holda o’simlik 2 uyli, tojsiz, aktinomorf. Kosachabarglari qisman tutash, mevani o’rab turadi, 3(3+3) yoki 5 a’zoli. Changchilari 6 ta (3-9), ipchalari tutash yoki erkin, changdonlari bo’yiga yoriladi, changchilari uch hujayrali. Urug’chi tugunchasining asosida doira holida (chinnigulnamolar) shiradon (nektardon) lari bor yoki ular changchi iplari asosi oralig’ida o’rnashgan. Urug’chisi lizikarp, asosan 3, ba’zan 2-4 mevachibargdan iborat, ustunchalari erkin yoki qisman qo’shilgan, tugunchasi ustki.

Mevasi yong’oq, murtagi tik yoki egilgan. Torongulnamolar qabilasi lizikarp ginetsey va aminokislotalar tarkibiga ko’ra Chinnigulnamolar, ayniqsa, Semizo’tdoshlar oilasiga ancha o’xshash (Boulter, 1973). So’nggi klassifikatsiyalarga ko’ra (A.L. Taxtadjyan, 1987) bu qabila bitta oilaga kiritilgan. Torondoshlar oilasi – Polygonaceae Bu oila vakillari asosan o’t, qisman buta va yarimbutalardir, tropiklarda daraxt turlari ham bor. Barglari oddiy, butun, navbatlashib o’rnashgan, bandining asosida yonbargchalarining tutashuvidan hosil bo’lgan pardasimon nay (rastrub) mavjud va u oilaning eng muhim belgilaridan hisoblanadi. Gullari boshoq, shingil, supurgisimon to’pgullar hosil qiladi, Ikki jinsli, anemofil (otquloq) yoki entomofil (grechixa, suvqalampir, rovoch). Gulqo’rg’oni oddiy, kosachasimon (otquloqlarda) yoki tojsimon (grechixa), to’g’ri, 3-6 bargchali, ikki doirada o’rnashgan. Changchilari 5-9 ta, urug’chisi bitta va u 3 (2-4) mevachibargdan tashkil topgan. Tugunchasi ustki, bir urug’kurtakli. Gulining umumiy formulasi: P 3-6 A 5-9 G (3),(2,4) . Mevasi uch qirrali yong’oqcha. Oilaning Yer yuzida 30-35 tacha turkumga mansub 1000 dan ortiq turlari bor, O’zbekistonda 7 turkumga kiruvchi 150 tacha turlari tarqalgan. Torondoshlar oilasining vakillari muhim oziq-ovqat, yemxashak, dorivor va asalshiraga boy o’simliklardir. Hozirgi vaqtda Torondoshlar oilasi 3 kichik oilaga bo’linadi: Eriogondoshchalar (Eriogonoideae), Torondoshchalar (Polygonoideae), Kokkolobdoshchalar (Coccoloboideae). O’zbekistonda faqat torondoshchalar oilasiga mansub turlar tarqalgan. Bu oilachaning turkumlari Otquloqgullilar (Rumicicae),

Singrengullilar (Atraphaxideae), Torongullilar (Polygoneae) kabi 3 bo’g’inga birlashtirilgan. Otquloq – Rumex turkumi vakillari bir yillik va ko’p yillik o’tlar. Gullari ikki jinsli, gulqo’rg’on bargchalari va changchilari 6 tadan. Urug’chisi uchta mcvachibargdan hosil bo’lgan. Mevasi uch qirrali yong’oqcha. O’zbekistonda 16 turi mavjud, ular asosan zax yerlarda, soy bo’ylari, sernam tog’ yonbag’irlarida butalar orasida o’sadi. Keng tarqalgan turlaridan biri oddiy otquloqdir ( R. drobovii ). Uning ildizpoyasi yo’g’on, shoxlangan, balandligi 1 metrcha keladi. Yopirma barglari uzun bandli, uchburchak shaklli, tuxumsimon. Ariq bo’ylarida, bog’larda o’sadi, ba’zan begona o’t. Erta bahorda yosh barglari iste’mol qilinadi. Suriya otqulog’i ( R. syriacus ) ildizi yog’ochlangan, poyasi bir nechta, yopirma barglari cho’ziq, nashtarsimon. Bog’larda, ariq bo’ylarida o’sadi, ba’zan begona o’t. Angren otqulog’i ( R. angreni ) va So’galli otquloq ( R. anisotylodes ) O’zbekiston uchun endem turlar hisoblanadi. Rovoch - Rheum turkumiga yo’g’on ildizpoyali ko’p yillik efemeroidlar kiradi. Barglari yirik, bandlari etli, nordon, poyalari 1,5-2,0 metrgacha yetadi. Gullari ikki jinsli, mayda, gulqo’rg’on bargchalari 6 ta, changchilari 9 ta, mevasi 3 qirrali qanotchali yong’oqcha. Respublikamiz hududida rovochlarning 9 turi tarqalgan. Maksimovich rovochi ( Rh. maximowiczii ) yo’g’on ildizpoyali, poyasi bargsiz, sershox, qizg’ish rangli, 1 metrgacha keladigan ko’p yillik o’t. Barg bandi va poyasi so’galsimon o’siqlar bilan qoplangan. Barglari faqat ildiz bo’g’zi atrofida, bandi yo’g’on, sersuv va nordon shirali. Shu sababli bahorda tansiq taom sifatida yeyiladi. Ildizida 10% gacha oshlovchi tannid moddasi bor, ko’n ishlab chiqarish sanoatida ishlatiladi. Rovoch tog’ning o’rta qismidagi qiyaliklarda o’sadi. Tatar rovochi, chukri ( Rh. tataricum ) poyasi ingichka, 40-50 sm gacha keladigan cfemeroid. Cho’l, adir, pastki tog’ hududlarida ko’p tarqalgan. Ildizi

tannidlarga boy, tuyalarga yaxshi yem-xashak (ayniqsa, quriganda). Rovochlarning ikkita turi (yirikbargli rovoch, Vvedenskiy rovochi) O’zbekiston uchun endem. Qandim, juzg’un – Calligonum turkumi turlari sershox buta va kichik daraxtlardan iborat. Barglari reduksiyalangan, ipsimon, ko’rimsiz. Gullari 2 jinsli, gulqo’rg’oni 5 bargchali, kosachasimon, changchilari 12-18 ta, ipchalari asosidan tutash. Mevasi shamol yordamida tarqalishga moslashgan, ipsimon o’simtalar bilan qoplangan yong’oq mevadir (34-rasm). Juzg’un cho’l o’simligi bo’lib, ularning mavjud 100 turidan 40 ga yaqini O’zbekistonda uchraydi. Juzg’unlar sistematik jihatdan ancha murakkab turkum, u hozirgi kunda mevalarining tuzilishiga ko’ra 4 seksiyaga bo’linadi (Q. Z. Zokirov, M.M. Nabiev). Respublikamizning janubiy hududlarida va Farg’ona vodiysining cho’llarida qora juzg’un (C. aphyllum ), qizil juzg’un ( C. caput medusae ) (26- rasm), to’rsimon juzg’un ( C. cancellatum ), farg’ona juzg’uni ( C. ferganense ), go’zal juzg’un ( C. elegans ), marg’ilon juzg’uni ( C. margelanicum ) kabilar ko’proq tarqalgan. Toron – Polygonum turkumi turlari poyalari tik, yer bag’irlab, ba’zan chirmashib o’suvchi o’t yoki butachalardir. Gullari ikki jinsli, to’g’ri, barg qo’ltig’ida yoki poyaning uchidagi io’vaksimon, shingilsimon to’pgulda yig’ilgan. Gulqo’rg’on bargchalari doirada 5 tadan bo’lib ko’rinadi, aslida spiral bo’lib joylashgan, chunki bu turkumda uchtalik tipidagi gulqo’rg’onlarning 5 talik tuzilishga o’tishi kuzatiladi. Changchilari 5-8 ta, urug’chisi 1 ta 2-3 mevachibargdan iborat. Mevasi gulqo’rg’on bilan o’ralgan yong’oqchadir. O’zbekistonda toronlarning 44 turi tarqalgan.

34-rasm. Juzg’un ( Calligonum caput-medusae ) Qizil tasma, qush tili ( P. aviculare ) poyasi yer bag’irlab, ba’zan tik o’sadigan, gullari oq, mayda, barg qo’ltig’idan chiqadigan, changchilari 5 ta, yong’oqchasi tuxumsimon o’t. Hamma yerda, ayniqsa kamsuv joylarda, yo’l chetlari, tashlandiq maydonchalarda o’sadi. Suv murchi, suv qalampiri ( P. hydropirer ) poyasi tik, silliq, qizg’ish, bir yillik o’t. Zax yerlarda, buloqlar va tog’ soylari bo’yida, botqoqlik hosil bo’lgan yerlarda o’sadi. Bargida achchiq ta’mi bor, dorivor o’simlik. Oshlovchi toron ( P. coriarium ) yo’g’on, baland bo’yli ko’p yillik o’t. To’pguli yirik, guli oq. Toron Markaziy Osiyoning o’rta va baland tog’larining sernam yonbag’irlarida, doimiy qor turadigan ycrlar atrofida (1400-3200 m) o’sadi. Uning ildizida 20 % gacha tannidlar bo’lib, terini qayta ishlash sanoatida ishlatiladi. O’zR FA Botanika instituti olimlari (Q.Z. Zokirov, S.X. Chevrenidi) tomonidan u madaniylashtirilgan va maxsus xo’jaliklarda ekilgan. Ammo tabiiy zaxiralari ancha kamayib ketgan.

Tomirdorlar ( P. amphibium ) sernam joylarda, buloqlar, soy bo’ylarida, botqoqlashgan joylarda poya bo’g’inlaridan ildiz otib o’suvchi ko’p yillik o’t. Gullari to’q qizil, changchisi 5 ta. Ildiz poyasida 18 % gacha, barglarida 7-10 % ga qadar oshlovchi moddalar bor, qaynatmasi xalq tabobatida revmatizmni (bod kasalligi) davolashda ishlatiladi. Tuyasingren - Atraphaxis turkumi gullari shingilsimon to’pgulda, 2 jinsli, gulqo’rg’oni tojsimon, 5 bargchali, 2 ta sirtqisi pastga egilgan, ichki uchtasi tik va mevaga qo’shilib o’sgan. Changchilari 6-8 ta. Mevasi yassi, dumaloq yoki uch qirrali silliq yong’oqcha. Juda sershox va tikanli butalar. O’zbekistonning cho’l, adir, tog’larida singrenlarning 9 turi o’sadi. Murutbargli tuyasingren ( A. pyrifolia ) va Zarafshon tuyasingreni ( A. zeravschanica ) kabi turlari tog’ yonbag’irlari, soy o’zanlarida ko’proq uchraydi. Torondoshlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri deyarli barchasining yer usti qismlarida otquloq kislotasining kalsiyli tuzlari, yer osti qismlarida esa, oshlovchi moddalar (tannin)ning bo’lishidir. Ulardan madaniy o’simlik sifatida Grechixa ( Fagopyrum sagittatum ), sabzavot o’simligi sifatida Nordon otquloq yoki Shovul ( Rh. acetosa ), Qoradengiz rovochi ( Rh. raponticum ) kabi turlari ekiladi. So’nggi yillarda qisman oshlovchi toron ekilgan. Juzg’unlar ko’chuvchi qumlarni to’xtata oladigan, yoqilg’i sifatida ishlatiladigan, yog’ochidan ro’zg’or buyumlari yasaladigan o’simlik. Qamchingul ( Rh. orientale ) va yarim tuyasingrenlar ( Atraphaxis ) manzarali o’simliklar sifatida o’stiriladi. Torondoshlarning ayrim turlari, ba’zi otquloqlar, qushtili (qizil tasma) begona o’tlar hisoblanadi. Torondoshlar qazilma holda uchlamchi davr qoldiqlaridan topilgan. Barglari asosining pardasimon nay hosil qilishi, changchilarining gulqo’rg’on barglari qarshisida joylashganligi bilan tutdoshlar (Moraceae) oilasiga o’xshaydi. Karmaknamolar qabilasi – Plumbaginales

Ko’p yillik, ba’zan bir yillik o’t, yarimbuta va butachalar yoki lianalar. Barglari navbatlashib joylashgan, oddiy, yonbargchasiz. To’pgullari simoz, boshchasimon yoki supurgisimon, gullari 2 jinsli aktinomorf, 5 a’zoli, qo’sh gulqo’rg’onli. Kosachabarglari tutash, pardasimon, tojbargchalari asosidagina qisman tutash, ba’zan rosmana tutash bargchali. Changchilari 5 ta. Urug’chilari 5 urug’chibargli, ustunchalari erkin yoki yarmigacha tutash. Kosachasi mevaga qo’shilib o’sgan va birga to’kiladi. Bir qator belgilariga ko’ra Karmakdoshlar Chinnigulnamolar bilan bir umumiy ajdoddan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi. Hozirgi vaqtda qabilada 3 ta oilachani birlashtirgan bitta Karmakdoshlar ( Plumbaginaceae ) oilasi bor. Karmakdoshlar oilasi – Plumbaginaceae Oilaning vakillari aksariyat yarimbutalar va ko’p yillik o’tlardan iborat. Yopirma barglari yirik, kumush rangli. To’pgullari dixaziy va gajaklardan iborat, gullari 4 doirali, 5 a’zoli. Gulining formulasi: Ca (5) Co (5) A 5 G (5) . Mevasi yong’oqcha. Ko’pchiligi oshlovchi va rang beruvchi o’simliklardir. Oilaning 22 turkumga mansub 600 dan ko’proq, O’zbekistonda 6 turkum va 40 tacha turlari bor. Yer sharida ancha keng tarqalgan, ayniqsa quruq iqlimli, sho’r tuproqlarda o’sadi. O’rtayer dengizbo’yi va Eron-Turon viloyatlarida ko’proq tarqalgan. Karmakdoshlar oilasining 3 ta kichik oilasi bor. Karmakdoshchalar- Plumbaginoideae 5 turkum; Limoniumdoshchalar - Limonoideae 17 turkum; Egialitisdoshchalar 1 turkumni o’z ichiga oladi. O’zbekistonda Akantolimon , Statitse va Limonium turkumlari ko’proq tarqalgan. Akantolimon, kirpio’t, bo’ritikan ( Acantholimon ) turkumining vakillari tikansimon barglari zich joylashgan yarimsharsimon butachalardir. O’zbekistonda 24 turi tarqalgan, asosan quruq tog’ yonbag’irlarida o’sadigan, o’ta kserofit o’simliklardir. Olatov akantolimoni tog’larda 2000- 3000 metr balandlikda o’sadi.

Limonium yoki karmak - Limonium turkumi barglari yopirma holda joylashgan. Ro’vak to’pgulli, toji kosachadan sal uzunroq va asosidangina birikkan ko’p yillik o’t yoki yarimbutalardir. Turkumning 7 turi bo’lib, ulardan karmak sovun ( L. meyeri ) bo’yi 50-100 sm keladigan ko’p yillik o’t. Gullari binafsharang, to’pguli ro’vaksimon, sho’r tuproqlarda, sho’r ko’llarning bo’ylarida o’sadi. Uning ildizida 14 % oshlovchi moddalar bor. Respublikamizning shimoliy hududlarida Gmelin karmagi (L. gmelini ) tarqalgan. Karmakdoshlar orasida yem-xashak turlari deyarli yo’q. Ko’pchiligida oshlovchi moddalar, barglarida kalsiy karbonat tuzi kristallari to’planadi. Bundan tashqari yod, brom, qo’rg’oshin, rux moddalari ham bo’ladi. Plumbago turkumining Kar plumbago, Go’zal plumbago kabi turlari manzarali o’simliklar sifatida ekiladi. Gallir fikricha, karmakdoshlar oilasi semizo’tdoshlardan kelib chiqqan bo’lsa kerak, chunki ularning ikkalasida ham lizikarp ginetsey mavjud, balki ular umumiy ajdoddan kelib chiqqan bo’lishi ham mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

Похожие

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi

Kommelinkabilar kichik ajdodi

Gamamelidkabilar kichik ajdodi