Dilleniyakabilar kichik ajdodi - Ботаника - Рефераты

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

1102.5712890625 KB

Dilleniyakabilar kichik ajdodi Reja:  Choynamolar qabilasi  Choydoshlar oilasi  Dalachoydoshlar oilasi  Navro’zgulnamolar qabilasi  Navro’zguldoshlar oilasi  Gunafshanamolar qabilasi  Gunafshadoshlar oilasi  Tolnamolar qabilasi  Toldoshlar oilasi  Yulg’unnamolar qabilasi  Yulg’undoshlar oilasi  Qovoqnamolar qabilasi  Qovoqdoshlar oilasi  Qizilyuguruknomalar (Begoniyanamolar) qabilasi  Begoniyadoshlar oilasi  Qizilyugurukdoshlar oilasi  Kovulnamolar qabilasi  Kovuldoshlar oilasi  Karamdoshlar oilasi  Rezedadoshlar oilasi  Gulxayrinamolar qabilasi  Gulxayridoshlar oilasi  Baobabdoshlar oilasi  Gazandanamolar qabilasi  Qayrag’ochdoshlar oilasi  Qatrong’idoshlar oilasi  Tutdoshlar oilasi  Nashadoshlar oilasi  Gazandadoshlar oilasi  Sutlamanamolar qabilasi  Sutlamadoshlar oilasi

Bu ajdodchaga daraxtlar, butalar va o’tlar kiradi. Barglari oddiy yoki murakkab, yonbargchali yoki yonbargchasiz. Yog’ochli naychalari narvonsimon yoki oddiy perforatsiyali. Gulqo’rg’oni ikki qavat, spiral, spirotsiklik yoki halqa hosil qilib o’rnashgan; tojibarglari erkin yoki tutash; urug’chisi apokarp yoki sinkarp; ustunchalari erkin yoki qo’shilib o’sgan; tugunchasi ustki yoki ostki. Ushbu kichik ajdodning soddaroq vakillari Magnoliyakabilar (Magnoliidae) va Ra’nokabilar (Rosidae) ajdodlari oralig’ida filogenetik jihatdan bog’lovchi halqa hisoblanadi. Hajmiga ko’ra Dilleniyakabilar gulli o’simliklarning eng yirik sistematik guruhi bo’lib, 31 ta qabilani birlashtiradi. Choynamolar qabilasi – Theales Qabilaga daraxtlar, butalar, o’tlar, ba’zan daraxtsimon lianalar kiradi. Barglari oddiy yonbargchali yoki yonbargchasiz, poyada navbatlashib, qarama-qarshi halqa hosil qilib o’rnashgan. Gullari bittadan yoki bir nechtadan bo’lib, har xil to’pgullarda o’rnashgan, ikki jinsli, aktinomorf, qo’sh gulqo’rg’onli, 5 a’zoli. Kosacha va tojbarglari erkin. Changchilari kam sonli, erkin yoki tutash. Ginetsey senokarp, parakarp, ikki va undan ko’p urug’chibargdan iborat, ustunchalari erkin yoki tutash. Meva xillari turlicha, urug’lari endospermli yoki endospermsiz. Choynamolar qabilasi Dilleniyakabilarga ancha yaqin turadi va ular bilan umumiy ajdoddan kelib chiqqan. Hozirgi klassifikatsiyalarga ko’ra qabila 13 ta oilani o’z ichiga oladi. Choydoshlar oilasi – Theaceae Bu oilaga 4 ta turkumga mansub 560 ta tur kiradi. Choylar asosan tropik kamda subtropik hududlarga xos doim yashil o’simlik bo’lib, daraxt va

butalardan iborat. Barglari navbatlashib joylashgan, yon bargsiz. Gullari qo’sh jinsli, yarim yoki to’liq doira shaklida joylashgan. Gul formulasi: Ca 5-7 Co (5-9). Toj barglarining ko’pincha asosi tutash, (changchilari ham tutash) Urug’chisi 6-2 ta tub qismi bilan tutash meva bargidan shakllangan. Tugunchasi ikki yoki kqp xonali. Mevasi ko’sakcha (41- rasm). Oilaning tipik vakili Choy o’simligi Thea sinensis dastlab Xitoyda tarqalgan, uning nomi dunyoning har xil viloyatlarida “ te, chi, chna” deb yuritilgan. Choy o’simligining aksariyat qismi buta va qisman yarim buta shaklida. Barglari oval, cheti nishli, oqish to’r bilan qoplangan. Guli oqish yoki och qizil, pushti rangli, mevasi yog’ochlangan ko’sakcha. Bargining tarkibida 5% tein deb ataladigan kishining asabiga tez ta’sir qiluvchi alkoloid va og’izni burushtiruvchi tannid moddasi va yoqimli hid tarqatadigan efir moyi bor. Choyning ho’l barglari yig’ilib, maxsus usulda quritiladi, undan ko’k va qora choy olinadi. Yer yuzining iliq iqlimli mamlakatlarida har yili 8 mln sentner choy tayyorlanadi. Yevropaga choy birinchi bor Portugaliyaga 1517 yilda, Rossiyaga 1639 yilda keltirilgan. Xitoyda choy eramizdan oldingi VIII asrlarda iste’mol qilingan. O’rta Osiyo bilan Xitoy o’rtasidagi savdo- sotiq ishlari 1000 yildan ortiq ekanligini inobatga oladigan bo’lsak, halqimizning choyni iste’mol qilish tarixi ham shu vaqtga teng desak xato qilmaymiz. Dalachoydoshlar oilasi – Hypericaceae Bu oila daraxt va butalar, (bizda faqat ko’p yillik o’tlar) dan iborat. Barglari oddiy, qarama-qarshi joylashgan, efir moyi ajratadigan bezchalari bor. Gullari simoz to’pgullarda, aktinomorf, gulqo’rg’oni ikki qavat, changchilari ko’p, tutam-tutam bo’lib o’rnashgan. Ginetsey sinkarp 5(3) mevachibarglardan tuzilgan, ustunchalari mevachibarglar soniga teng. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 3(∞) G (3) . Mevasi ko’sakcha.

Dalachoydoshlarning 47 turkumga mansub 950 dan ko’proq turlari bor. Ular asosan nam tropik iqlimli o’rta mintaqalarda tarqalgan. O’zbekistonda dalachoydoshlardan Dalachoy ( Hypericum ) turkumining 3 turi o’sadi. Dalachoydoshlar 5 kichik oilalardan iborat. Bizda o’sadigan turlari Dalachoydoshchalar ( Hypericoideae ) kichik oilasiga mansubdir. Dalachoy ( Hypericum ) o’t yoki yarimbutachalar, barglari oddiy, qarama-qarshi o’rnashgan. Gullari sariq, to’g’ri, 5 a’zoli, changchilari ko’p, 3-5 bog’lam hosil qiladi, mevasi 3 uyali ko’sakcha (41-rasm). Dalachoy turkumi turlarga boy. Turlari orasida butalar, yarimbutalar, ko’p yillik o’tlari ham uchraydi. Bitta turi hatto suv o’simligidir ( H. elodes ). Qizilpoycha ( H. scabrum ) bo’yi 20-40 sm keladigan serpoya, poyasi qizg’ish, g’adir-budur, ildiz bo’g’zi yog’ochlangan ko’p yillik o’t. Gullari sariq, changchilari tojdan uzunroq, adir va tog’ mintaqalarining yonbag’irlarida o’sadi. Dalachoy ( H. perforatum ) 30-55 sm oralig’idagi kam poyali, poyasi silliq, barglari nuqtali, ko’p yillik o’t. Gullari sariq, changchilari tojdan qisqaroq. Adir va tog’ mintaqasining o’rta qismida o’sadi. Cho’ziq dalachoy ( H. elongatum ) to’pgulining bargsiz bo’lishi, tog’ning o’rta qismida o’sishi va Toshkent viloyatidagina tarqalganligi bilan boshqa turlardan ajralib turadi. Dalachoydoshlarning aksariyat ko’pchiligi tropiklarda o’sadi. Ular orasida foydali turlari juda ko’p. Alkaloidli, zaharli va yem-xashak bo’ladigan turlari deyarli yo’q. Ba’zilarining urug’idan (masalan, G’arbiy Afrikadagi “yog’ daraxti” dan) yog’ olinadi. Mangustan daraxti ( Garsinia mangustana ) noksimon, shirin etli, sersuv va xushbo’y hidli. Mevasi uchun tropik mamlakatlarda ekiladi. Dalachoylar esa efir moyli, oshlovchi moddalarga boy. Navro’zgulnamolar qabilasi – Primulales

Qabilaga daraxtlar, butalar va o’tlar kiradi. Barglari oddiy, butun, tishchali, yonbargchasiz, poyada navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari to’pgulda, ba’zan bittadan, ikki jinsli, ba’zan bir jinsli, aktinomorf, 5 a’zoli. Kosachasi erkin bargchali yoki qisman tutash. Toji tutash, ba’zan erkin yoki butunlay yo’q. Changchilari 5 ta, tojbarg qarshisida yoki toj nayida o’rnashgan. Ba’zan tashqi doira hosil qiladigan, staminodiy ko’rinishidagi kosachabarglari qarshisiga birikkan, tojsimon o’simtalari ham bor. Mevachi lizikarp, ustunchasi oddiy yoki bo’lakli, boshchasimon tumshuqchali, tugunchasi ustki, ba’zan yarim ostki yoki ostki. Mevalari rezavor, danakli meva yoki ko’sak. Hozirgi klassifikatsiyalarga ko’ra qabilaga 4 ta oila birlashtiriladi. Ularning ko’pchiligi Markaziy, Janubiy Amerikada, Avstraliyada, Yangi Zelandiyada, Janubiy Afrika, Janubi-Sharqiy Osiyo hududlarida keng tarqalgan. Bitta oilasining turlari butun Yer sharida, ayniqsa, Shimoliy yarimshaming mo’tadil va sovuq iqlimli hududlarida keng tarqalgan.

41-rasm. A. Thea sinensis, Б . Hypericum perforatum. 1-gulli novdasi, 2mevali novdasi, 3-mevasi, 4-to’pguli, 5-changchisining joylashishi, 6-tugunchasi tuzilishi, 7-gul diagrammasi

Navro’zguldoshlar oilasi – Primulaceae Oila vakillarining aksariyati ko’p yillik o’tlardan iborat. Barglari yonbargchasiz, navbatlashib, ko’p hollarda ildiz bo’g’zi atrofida joylashgan. Gullari to’g’ri, ba’zan zigomorf. Kosachasi tutashbargchali, meva hosil bo’lganda tushib ketmaydi. Toji tutash, ba’zan asosigacha kesilgan. Mevasi 5 mevacha bargdan tuzilgan, tugunchasi ustki yoki yarim ostki. Gul formulasi: Ca (5) Co (5) A 3 G (5) . Mevasi 5 uyali ko’sak. Oilaning 23-27 turkumga mansub 1000 tacha turlari bor. Yer sharining barcha mintaqalarida, ayniqsa, Shimoliy yarimshaming mo’tadil va sovuq iqlimli viloyatlarida keng tarqalgan. O’zbekistonda esa 8 turkumga mansub 24 turi o’sadi. Navro’zguldoshlar oilasi ichida 23 turkumni birlashtiradigan Navro’zguldoshchalar (Primuloideae) va bitta turkumdan iborat Koridadoshchalar (Coridoideae) kichik oilalari bor. Markaziy Osiyo hududida birinchi kichik oilaning vakillari ko’proq tarqalgan. Navro’zgul - Primula turkumining 300, O’zbekistonda esa 10 turi bor. Navro’zgul deb atalishi ularning erta bahorda Navro’z bayrami arafasida gullay boshlaganligi uchun bo’lsa kerak. Ular asosan Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent viloyatlari tog’li hududlarining tog’, yaylov mintaqalarida, doimiy qor turadigan joylarga yaqin maydonlarda o’sadi. Sovuno’t - Anagallis turkumi poyasi 5-25 sm keladigan bir yillik o’tlardan iborat. Barglari bandsiz, qarama-qarshi, ba’zan 3 tadan o’rnashgan. Gullari barg qo’ltig’ida ikkitadan joylashgan. O’zbekistonda 2 turi bo’lib, ular gullarining rangiga ko’ra farq qiladi. Oddiy sovuno’t ( A. arvensis ) suv bilan ishqalansa ko’piradi. Ariq, yo’l bo’ylarida, sersoya bog’larda, partov yerlarda o’sadi. Ko’kimtir sovuno’t ( A. coerulea ) suv bilan ishqalansa yaxshi ko’rinmaydi. Soz tuproqli adir va tog’ yonbag’irlarida, to’qaylarda, ba’zan begona o’t sifatida o’sadi. Bulardan

tashqari archazorlar tagida, tog’ jilg’alari bo’yi, salqin yerlarda Navro’zgulni eslatadigan Turkiston kortuzasi ( Cortusa turkestanica ) tarqalgan. Gunafshanamolar qabilasi – Violales Bu qabila daraxtlar, butalar va o’tlardan iborat. Barglari oddiy, navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan, butun yoki panjasimon, yonbargchali yoki yonbargchasiz. Gullari to’pgullarda o’rnashgan, bir yoki ikki jinsli, asosan aktinomorf, ba’zan zigomorf, halqa yoki spiralsimon o’rnashgan. Kosacha va tojbarglari asosan 5 ta, erkin, ba’zan qisman tutash, changchilari gulqo’rg’on bargchalari soniga teng. Ginetseyi parakarp, 2-5 (10) mevachibargdan iborat, uch ustunchali; tugunchasi ustki. Mevalari ko’sak va rezavor meva. Gunafshanamolar, Choynamolar qabilasiga ancha yaqin va Dilleniyadoshlardan kelib chiqqan bo’lsa kerak, deb taxmin qilinadi. Qabilaning 14 ta oilasi mavjud, ularning aksariyat ko’pchiligi tropik va subtropik mintaqalarda tarqalgan. Gunafshadoshlar oilasi-Violaceae O’zbekistonda tarqalgan turlari bir yillik, ko’p yillik o’tlardan iborat. Subtropik va tropiklarda esa daraxt va butalari ko’proq. Barglari oddiy, navbatlashib yoki qarama-qarshi o’rnashgan, yonbargchali. Gullari zigomorf, gul qismlari 5 tadan, urug’chi 3 ta mevachibargdan iborat, sinkarp va bir ustunchali. Gul formulasi: Ca 5 Co 5 A 5 G 5(3) . Mevasi ko’sak yoki rezavor. Yer yuzida oilaning 29 turkumga mansub 900 tacha turi tarqalgan. Gunafshadoshlarning turkumlari ikkita kichik oilaga birlashtiriladi: Gunafshadoshchalar va Leoniyadoshchalar. Birinchi kichik oilaning 28 turkumi mavjud, Leoniyadoshchalar esa, bitta turkumdan iborat. Aksariyat

ko’pchiligi tropik va subtropik iqlimli hududlarda tarqalgan. Shundan O’zbekistonda faqat Gunafsha ( Viola ) turkumining 16 turi tarqalgan. Yoqimtoy gunafsha ( V. suavis ), Bo’ychan gunafsha ( V. elatior ), Adir gunafshasi ( V. collina ) kabi turlar respublikamiz hududida kengroq tarqalgan, tog’ yonbag’irlari va soz tuproqli adirlarda o’sadigan efemeroidlardir. Bog’larda va xonadonlarda manzarali o’simlik sifatida xushbo’y gunafsha ( V. odorata ) (42-rasm), gulzorlarda esa xusniyusuf ( V. hortenses ) ko’plab ekiladi. Gunafshadoshlar asosan chiroyli, xushmanzara o’simliklar. Oloy gunafshasining ildizidan aviolin topilgan. Uch rangli va xushbo’y gunafshalar xalq tabobatida terlatuvchi dori sifatida ishlatiladi. Gunafshadoshlar oilasi qabiladagi Flacourtiaceae oilasi vakillariga ancha yaqin turadi. 42-rasm. Xushbo’y gunafsha (Viola odorata) Tolnamolar qabilasi – Salicales Qabila daraxt, buta, ba’zan butachalarni o’z ichiga oladi. Barglari oddiy, butun, yonbargchali, navbatlashib joylashgan. Gullari kuchalasimon, to’pgullarda joylashgan, bir jinsli, tojbargsiz. Mevasi ikki, to’rt xonali ko’sak,

urug’lari mayda, ukparli. Toldoshlar va Yulg’undoshlarning umumiy ajdodidan kelib chiqqan, deb qaraladi. Qabilaga bitta (Toldoshlar) oila kiradi. Toldoshlar oilasi – Salicaceae Vakillari qabilaga xos barcha sistematik belgilarni o’zida mujassamlashtirgan daraxt va butalar. Ayrimlari (terak) anemofil, ba’zilari esa (tol) entomofildir. Barchasi dastlab gullaydi, keyin barg chiqaradi (Chozeniyadan boshqa). Oilaning 3 turkumga oid 400 tacha turlari bo’lib, ular Shimoliy yarimshaming o’rtacha va sovuq iqlimli hududlarida, Janubiy Afrika, Janubiy Amerika va Janubi-Sharqiy Osiyoning janubiy tumanlarida tarqalgan. Faqat Yangi Gvineya va Avstraliyadagina o’smaydi. O’zbekistonda toldoshlarning ikkita turkumi va 45 turi bo’lib, ularning qariyib yarmi madaniy daraxtlardir. Tol - Salix turkumining barcha vakillari qisqa bandli, oddiy bargli, ikki uyli daraxt, buta va butachalardir. Asosan vegetativ yo’l bilan ko’payadi. Tollarning O’zbekistonda 31 turi o’sadi, shundan 14 tasi madaniy holda o’stiriladigan daraxtlardir. Ayniqsa, qora tol ( S. australior ), sariq tol ( S. cuapiculata ), majnuntol (S. babylonica ) kabilar respublikamizning barcha hududlarida manzarali daraxt sifatida ko’plab ekiladi. Yovvoyi turlaridan qirchintol yoki sambittol ( S. tenuijulis ) boshqalariga nisbatan kengroq tarqalgan (43-rasm). Terak - Populus turkumi faqat anemofil daraxtlar bo’lganligi bilan xarakterlanadi. Barglari uzun bandli, oddiy, butun. Barg chiqarguncha gullaydi, to’pguli kuchala. Gulqo’rg’oni oddiy, kosachasimon. Mevasi 2-4 uyali ko’sakcha. Urug’lari ipaksimon tukchali (43-rasm). Teraklarning 110 dan ziyodroq turlari bor, shundan O’zbekistonda 8 tur yovvoyi teraklar tarqalgan, 9 turi esa madaniy holda o’stiriladi (44rasm). Aksariyat hollarda soy, daryo bo’ylarida, to’qayzorlarda o’sadi. Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon bo’yi to’qayzor o’rmonlarining tarkibida dominantlar sifatida har xil bargli terak,

turang’il ( P. diversifolia ) ni ko’proq uchratish mumkin. Bulardan tashqari, ko’k terak ( P. bachofenii ) qora terak, mirza terak ( P. nigra ), kabi turlar ham uchraydi. Tol va teraklar O’zbekistonda qurilishda hamda yoqilg’i sifatida va ro’zg’or buyumlari yasashda ishlatiladi. Tol muhim asal beruvchi o’simlik. Undan savatlar tayyorlashda, mebelsozlikda foydalaniladi, pustlogi ko’nchilikda ishlatiladi. Toldoshlarning qazilma qoldiqlari bo’r davrining pastki qatlamlaridan topilgan. Yulg’unnamolar qabilasi – Tamaricales Daraxtlar, butalar qisman o’tlardan iborat. Barglari juda mayda, tangachasimon, ba’zan yirikroq, seret, yonbargchasiz. Naylari oddiy perforatsiyali. Gullari to’pgullarda, ba’zan bittadan o’rnashgan, mayda, ikki jinsli, aktinomorf, gulqorg’oni 2 qavat. Gulqo’rg’on bargchalari 710 ta, erkin yoki qisman tutash; changchilari 4-10 (12-14) mevachibargdan iborat. Ginetseyi parakarp, 2-5 (3-4). Mevasi ko’sak, urug’lari tukli yoki qiltiqli. Ba’zan olimlar Yulg’unnamolarni Gunafshanamolarga birlashtiradi, ammo so’nggi yillarda alohida qabilaga ajratilib, gunafshanamolardan kelib chiqqan deb qaralmoqda. Hozirgi vaqtda qabila tarkibiga 2 ta oila: Yulg’undoshlar (Tamaricaceae), Frankeniyadoshlar (Frankeniaceae) kiritilgan.

43-rasm. Salicaceae oilasi. A. Salix caprae . Б . Populus . 1-changchili guli, 2urug’chili guli, 3-ko’sagining ochilishi, 4-urug’I, 5-changchili gulining diagrammasi, 6-urug’chili gulining diagrammasi 44-rasm. Oq terak ( Populus alba )

Yulg’undoshlar oilasi – Tamaricaceae Bu oila vakillari kichikroq daraxt, buta va yarimbutalardan iborat. Barglari reduksiyalangan, tangachasimon, ignasimon, navbatlashib joylashgan, yonbargchasiz. Guli mayda, to’g’ri, 4-5 a’zoli. Gul formulasi: Ca (4-5) Co 4-5 A 4-5 , 8- 10 G (2-5) . Urug’chi ustunchasi 3-5 tumshuqchali. Mevasi ko’sakcha, urug’lari ukparli. Yulg’undoshlarning 3 turkumi va 85-90 ta turlari bor, ular Afrika, Yevrosiyo, ayniqsa, O’rtayer dengizbo’yi va Eron-Turon viloyatlarining sho’rlangan tuproqli hududlarida keng tarqalgan. O’zbekistonda yulg’undoshlarning 3 turkumga mansub 16 turi mavjud. Oilaning markaziy Yulg’un - Tamarix turkumi vakillari ko’pincha tangachasimon bargli buta yoki kichikroq daraxtlar. Gullari mayda, pushti, oq, ro’vaksimon to’pgulda o’rnashgan, 4-5 a’zoli changchilari ba’zan 8-12 ta, asosan qo’shilib o’sgan, tugunchasi bir uyali, ustunchasi 3-4 tumshuqli. Mevasi 3-5 uyali ko’sakcha, urug’lari qisqa qiltanoqli. Turkumning 75 turi, O’zbekistonda esa 12 turi uchraydi (45-rasm). Archasimon yulg’un ( T. arceuthoides ), Litvinov yulg’uni ( T. litvinovii ) kabi turlari mamlakatimizning barcha hududlaridagi daryo, soy o’zanlarining qirg’oqlarida, cho’llardagi ko’llar atrofida o’sadi. Bulardan tashqari daryo o’zanlarida yumshoq yulg’un ( T. laxa ), sernam, tuzli tuproqlarda dag’al tukli yulg’un ( T. hispida ) kabilar tarqalgan. Aprel, may oylarida gullaydi. Tulkidumsimon mirikariya ( Myricaria alopecuroides ) 1-2 metr keladigan tuksiz yarimbuta. Barglari mayda, qipiqsimon. Gullari 5 a’zoli. Daryo o’zanlarida, qirg’oqlarida va shag’al-toshli orolchalarda o’sadi. Reamyuriya - Reaumuria turkumining 3 turi tarqalgan. Ular seret bargli buta va yarimbutalardir. Butasimon reamyuriya ( R. fruticosa ), amudaryo reamyuriyasi ( R. oxiana ) kabi turlari Qoraqalpog’istonda (Sulton Uvays tog’i)

hamda Buxoro viloyatida tarqalgan. Turkiston reamyuriyasi ( R. turkestanica ) qumli cho’l va soz tuproqli adirlarda keng tarqalgan. Yulg’undoshlarning ayrimlarida oshlovchi moddalar va yelim bo’ladi. Yulg’unlardan qumli cho’l va sho’rxok yerlarni mustahkamlashda va ko’kalamlashtirishda manzarali o’simlik sifatida foydalaniladi/ 45-rasm. Bargsiz yulg’un ( Tamarix aphilla ) bargi, novdasi, gulining tuzlishi Qovoqnamolar qabilasi – Cucurbitales Qabilaga poyalari ilashib yoki yotib o’suvchi ko’p yillik, bir yillik o’tlar, ba’zan buta yoki yarimbulalar kiradi. Sokotra orollarida turkumning kichikroq daraxt shaklli turlari ham bor. Barglari oddiy, panjasimon, ba’zan patsimon bo’lakli, yonbargchasiz. Gullari yirik, bittadan barg qo’ltig’idan chiqadi, bir jinsli, aktinomorf, 5 a’zoli.

Mevalari-aksariyat rezavor, qovoqmeva, ba’zan ko’sak ( Zanonia ). Qabilaning bitta oilasi bor. Qovoqdoshlar oilasi – Cucurbitaceae Bu oila vakillari poyalari ilashib (bizda) yoki yotib o’suvchi bir yillik va ko’p yillik o’tlardir. Poyalari dag’al tukli. Barglari oddiy, navbatlashib joylashgan, panjasimon bo’lakchali yoki o’yiq, yonbargchasiz. Gullari bir jinsli, barg qo’ltig’idan bittadan yoki to’p bo’lib chiqadi, aktinomorf, 4 doirali, 5 a’zoli. Kosachabarglari 5 ta, tutash, tojbarglari sariq, oq, 5 bargchali, tutash, changchilari 5 (3) ta, erkin yoki 2 tadan qo’shilib o’sgan. Gul formulasi: Ca (5) Co (5) A (2)+(2)+1 ; Ca (5) Co (5) A 0 G (3) . Mevasi etli, soxta, qovoqmeva (46-rasm). Barcha turlari muhim oziq-ovqat, dorivor, yem-xashak o’simliklar. Oilaning Yer yuzida 90 turkumga mansub 700 dan ko’proq turlari bor. Ular asosan tropik va subtropik iqlimli hududlarda, qisman o’rta va sovuq mintaqalarda tarqalgan. Qovoqdoshlar oilasi 2 ta kichik oilaga: Qovoqdoshchalar va Zanoniyadoshchalar ajratiladi. O’zbekistonda qovoqdoshchalarning 8 turkumga mansub asosan madaniy va bir nechta yovvoyi turlari o’sadi. Qovoq - Cucurbita turkumining 13 turi bor, barchasi bir yillik, ko’p yillik ilashib o’suvchi o’tlar. Gajaklari shoxlangan. Poyasining ichi bo’sh, palaklari yirik. Barglari yirik, uzun bandli, 5-7 bo’lakli, dag’al tukli. Gullari bir jinsli, sariq, qo’ng’iroqsimon. O’zbekistonda qovoqning Oshqovoq ( C. pepo ) nomli poyasi yotib o’suvchi turi ko’proq ekilad. Mevasi yirik, dumaloq, yassi. Navlari juda xilma-xil. Qovoqdan boshqa “kabachki”, “pattison” deb ataladigan navlari ham ekiladi. Qovoq urug’i tarkibida 50% gacha yog’, vitamin C va B 1 , organik kislotalar, karotinoidlar va boshqa moddalar bo’ladi. Mevasining etli qismi tarkibida qandlar, vitamin C, B 1 va B 2 , karotinoidlar, nikotin kislota va boshqa birikmalar bor. Tibbiyotda qovoq urug’i lentasimon (ba’zan yumaloq)

gijjalarni haydash uchun ishlatiladi. Qovoq mevasi siydik haydash ta’siriga ega. Shu bilan bir qatorda u organizmdan xlor tuzlarini chiqib ketishini tezlashtiradi. Shuning uchun ham mevasining yumshoq qismi jigar va buyrak kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Qovoq mevasidan olingan karotinning yog’li eritmasi terining ba’zi surunkali kasalliklarini (ekzema, qiyin bitadigan yaralar), yiringli yara, kuygan va sovuq olganda hamda shilliq pardaning zararlanganda davolashda ishlatiladi. Bodring - Cucumis turkumi boshqa turkumlardan oddiy gajaklanganligi bilan farq qiladi, yovvoyi holda ma’lum emas. Xilma-xil navlari ekiladi, mevasi ko’kligida yeyiladi. Asl vatani Ost-Indiya, Hindixitoy, 20 tacha madaniy turlari bor. O’zbekistonda ekma bodring ( C. sativus ) turining turli xil navlari ekiladi. Tarvuz - Citrullus turkumining palagi paxmoq tukli, barglari 2 qayta patsimon qirqilgan, bir yillik va ko’p yillik o’tlar, gajaklari 23 bo’lakli. Bir uyli, ayrim jinsli, mevasi ko’p urug’li, sharsimon qovoqmeva. Turkumning 7 turi bo’lib, Afrika va Osiyoning sahro va yarim sahrolarida tarqalgan. Ayrim turlari Afg’onistonda va Hindistonda o’sadi. O’zbekistonda bitta turi ( C. vulgaris ) madaniy o’simlik sifatida ekiladi. Uning navlari juda xilma-xil, xashaki navlari ham bor. Vatani Kalaxara sahrosi. Kolotsint tarvuz, achchiq tarvuz ( C. colocynthus ) palagi qattiq tukli, bir yillik o’t. Tajan daryosi vohasida, Qoraqumda qumliklarning tevaraklarida o’sadi. Ba’zan dorivor o’simlik sifatida o’stiriladi. Qovun - Melo turkumiga bir yillik o’tlar kiradi. Mevasi sersuv, shirin ta’mli rezavor-qovoqmeva. Qovun turkumining 10 turi bo’lib, Osiyoning tropik va subtropik hududlarida keng tarqalgan. O’zbekistonda qovunlarning bitta yovvoyi turi bor va uchta madaniy turining navlari o’stiriladi. O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston qovun yetishtiriladigan va navlari rang-barang mintaqa hisoblanadi. It qovun ( M. agrestis ) palagi 30-100 sm cha keladigan bir yillik o’t. Mevasi cho’ziq tuxumsimon, uzunligi 1-3 (5) sm, yashil, sariq,

hidsiz, eti och yashil, chuchmal, achchiq. To’qayzorlarda, g’o’za va poliz ekinlari orasida begona o’t sifatida o’sadi. 46-rasm. Cucurbitaceae oilasi. 2-mevasi, 6-changchili guli, 7-urug’chili gulining diagrammasi, 8-changchili gulining diagrammasi Sirtan - Bryonia turkumining vakillari yo’g’on ildizli, yer bag’irlab yoki chirmashib o’suvchi, bir yoki ikki uyli ko’p yillik o’tlar. Gullari 1-2 tadan yoki shingil, qalqon, soyabonsimon to’pgullar hosil qiladi. Qovoqdoshlarning faqat madaniy o’simlik sifatida ekiladigan turlaridan Idishqovoq ( Lagenaria vulgaris ), Qozonsochiq ( Luffa cylindrica ) kabi turlari ekiladi. Ular xo’jalik ahamiyatiga ega muhim o’simlikdir. Qizilyuguruknomalar (Begoniyanamolar) qabilasi - Begoniales Qabila 2 ta oilani birlashtiradi. Bulardan eng keng tarqalgani begoniyadoshlardir.

Begoniyadoshlar oilasi – Begoniaceae Oila 5 ta turkumga mansub 1000 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Ular Er yuzida keng tarqalgan o’t va ayrim butalardan tashkil topgan. Gullari asosan barg qo’ltig’iga shingilsimon to’pgullarda o’rnashgan, ko’pincha zigomorf, bir jinsli, gulqo’rg’oni 2-4 ta rangli bargchalardan tashkil topgan (gulkosacha va gultojga ajralmagan). Changlari ko’p, urug’chisi 3 ta mevachabargdan iborat. Mevasi qanotchali ko’sakcha, ba’zan rezavor meva. Qizilyugurukdoshlar oilasi - Datiscaceae Bu oilada 3 ta turkumga oid 4 ta tur bor. Ular Malay arxipelagi, Yangi Gvineya, Solomon oroli, Shri-Lanka, Hindi-Xitoy, Malayziya, Sharqiy O’rta Yer dengizi, G’apbiy Himolay, Shimoliy Amerika, O’rta Osiyo va boshqa joylarda tarqalgan. O’zbekistonda bitta turi ( Datisca cannabina ) tog’li hududlarda daryo va ariq bo’ylarida, buloqlar yonida va mayda shag’alli sernam joylarda o’sadi. U ko’p yillik balandligi 2,5 m ga etadigan o’t o’simlik. Barglari toq patsimon. Gullari shingillarda o’rnashgan, bir jinsli, ikki uyli. Gulqo’rg’oni 3-9 bo’lakli, changchisi 911 ta, mevasi ko’sakcha. Kovulnamolar qabilasi – Capparales Bu qabila asosan bir yillik, ko’p yillik o’tlar, qisman daraxt va butalardan iborat. Barglari navbatlashib joylashgan, ba’zan qaramaqarshi, oddiy, ba’zan murakkab. Gullari asosan poya uchida shingil, ro’vak ko’rinishdagi to’pgullarda o’rnashgan, ikki jinsli (ba’zan bir jinsli), aktinomorf yoki zigomorf, gulqo’rg’oni ikki qavat, ba’zan tojsiz. Gul qismlari 4 tadan, changchilari (2)-4 ta.

Kovuldoshlar oilasi – Capparaceae Qabila vakillari bir yillik va ko’p yillik (bizda) o’t va butalardan iborat. Barglari oddiy, bandli, navbatlashib joylashgan, yonbargchasiz. Gullari oq, sarg’ish, bittadan barg qo’ltig’idan chiqadi, zigomorf. Gulqo’rg’on barglari 4 tadan, changchilari 4-6 (ko’p) ta. Gul formulasi: Ca 4 Co 4 A ∞ G (2) . Mevasi rezavorsimon etli ko’sak. Kovuldoshlarning 42-45 turkumga mansub 850 turlari bor. Ular asosan tropik va subtropiklarda, mo’tadil iqlimli hududlarda keng tarqalgan. O’zbekistonda 2 turkumga oid 6 ta turi o’sadi. Kovuldoshlarning 4 ta kichik oilasi mavjud. O’zbekistonda tarqalgan turlari Kovuldoshchalar (Capparoideae) va Kleomadoshchalar (Cleomoideae) kichik oilalariga mansubdir. Kovul - Capparis turkumining 150 ta, O’zbekistonda 2 ta turi bor. Ular poyalari yotib o’suvchi, tikanli, o’q ildizli, ko’p yillik o’tlardir. Tikanli kovul ( C. spinosa ) ning poyasi 2,5 metr, barglari ellipssimon, 56 sm, gullari 5-8 sm, oq, mevasi teskari tuxumsimon. Cho’l, adir, tog’larda, yo’l bo’ylarida, jarliklar atrofida, soz tuproqli tepaliklar yonbag’irlarida o’sadi. Kovuldoshlarning tarkibida Burchoqdoshlar va Rutadoshlarda uchraydigan rutin glikozidi bor. Kovul ovqatga ishlatiladi, uning g’unchasi tuzlanib yeyiladi. Urug’ida 36 % yog’ bor. Janubiy Yevropa sabzavot o’simliklari qatoriga kiritilgan. Rozanov kovuli himoyaga muhtoj o’simliklardandir. Karamdoshlar oilasi – Brassicaceae Bu oila qabiladagi eng yirik oila bo’lib, Yer yuzida keng tarqalgan 380 ta turkumga mansub 3200 tadan ziyod turlarni o’z ichiga oladi. Ular Yevrosiyoda keng tarqalgan bir, ikki va ko’p yillik o’t, ayrim butacha va past bo’yli butalardan tashkil topgan. Barglari oddiy, yonbargchasiz, butun yoki qirqilgan,

ketma-ket joylashgan. To’pguli siyrak shingilsimon. Gullari odatda to’g’ri (aktinomorf), ba’zan zigomorf, 2 jinsli va qo’sh gulqo’rg’onli. Gulkosachabarglari 4 ta, tutashmagan, gultojibarglari 4 ta, qarama-qarshi o’rnashgan. Changchisi ko’pincha 6 ta, bulardan 2 tasi qisqa, 4 tasi uzun chang iplariga ega. Urug’chisi bitta, 2 ta. Gul formulasi: Ca 2+2 Co 2+2 A 2+4 G (2) . Asosan hasharotlar yordamida, ba’zan o’z-o’zidan changlanadi. Tugunchasi ustki. Mevalari qo’zoq yoki qo’zoqcha, ba’zan yong’oqcha (47-rasm). Urug’i va birinchi yilgi tupi va ildizmevasidan ko’payadi. O’rta Osiyoda oilaning 107 ta turkumga mansub 431 ta turi, O’zbekistonda 25 ta turkumga oid 193 ta turi o’sadi. Bular orasida madaniy o’simliklar sifatida ekiladigan bosh karam ( Brassica oleracea ), sholg’om ( V. campestris ), turp ( Raphanus sativus ), rediska ( R. sativa var radicula ), o’sma ( Isatis tinctoria ) kabilar bor. Karam - Brassica turkumi vakillari bir, ikki va ko’p yillik o’t o’simliklardir. Gullari sariq yoki oq. Ildizlari ba’zilarida yo’g’onlashib ildizmevaga aylanadi. Mevasi qo’zoq, uzun tumshuqchali. Bu turkumning O’rta Osiyoda 5 ta yovvoyi turi, O’zbekistonda 5 ta (madaniylari bilan) turi tarqalgan. Bulardan eng muhimi bosh karam turidir ( Brassica oleraceae var . capitata ). Ikki yillik o’t. Gullari yirik, qo’zog’i qisqa va yo’g’on. Birinchi yili katta boshcha hosil qiladi. Bu karam ovqat uchun ishlatiladi. Boshcha ichida qisqargan etli poya bo’ladi. Bu boshcha ikkinchi yili ekilsa, undan bo’yi 100- 150 sm poya chiqadi. Poyaning yuqori qismida to’pgul (shingil) hosil bo’ladi. Gullari sariq, mevasi ko’p urug’li qo’zoq. Qatron - Crambe turkumi 20 turdan iborat. Ular Yevropa va O’rtayer dengizi atroflarida keng tarqalgan. Gullari oq yoki sariq, mevasi 2 bo’g’imli. O’rta Osiyoda 5 turi, O’zbekistonda 4 turi o’sadi. Qatron ( Crambe kotschiana ) ildizi yo’g’on, etli, bo’yi 50-150 sm oralig’idagi, gullari oq, ko’p yillik o’t o’simlik. Cho’ldan tog’larning o’rta qismigacha bo’lgan mayda chag’ir toshli, shag’alli tuproqlarda, yo’l yoqalarida va tashlandiq yerlarda o’sadi. Yem- xashak, kraxmal va asalshira beruvchi o’simlik.

Jag’-jag’ - Capsella turkumi 5 ta turni o’z ichiga oladi. O’zbekistonda uning C. bursa pastoris turi dorivor o’simlik sifatida qadrlanadi. U guli oq, qo’zoqchasi uzun bandli, bir yillik o’t. Erta bahorda, ya’ni mart-aprel oylarida gullab, may-iyun oylarida mevasi yetiladi. U o’sish uchun joy tanlamaydi. O’zbekistonda keng tarqalgan. Jag’-jag’ o’simligi tarkibida gissopin glikozidi, bursa kislota, 0,12 % askorbin kislota, vitamin K 1 , olma, limon, vino, fumar kislotalar, xolin, atsetilxolin, tiramin, inozit, flavonoidlar, saponinlar, oshlovchi hamda boshqa birikmalar bo’ladi. Jag’-jag’ o’simligining preparatlari ayollarda tuqqandan keyin va bachadon kasalliklarida qon oqishini to’xtatish uchun hamda bachadon zaiflashganda uni tonuslovchi vosita sifatida ishlatiladi. Xartol - Sinapis shamollashga qarshi ishlatiladi. Indov ( Eruca ) urug’i ishtahani ochuvchi sifatida ishlatiladi. Karamdoshlarning xalq xo’jaligidagi ahamiyati nihoyatda katta. Ulardan turli maqsadlarda jumladan oziq ovqat, em-xashak, dori-darmon sifatida foydalaniladi. Chiqib kelishiga ko’ra bu oila kovuldoshlarga ancha yaqin turadi. Rezedadoshlar oilasi – Resedaceae Oilaning 60 ga yaqin turi O’rta Yer dengizi floristik viloyatida tarqalgan. O’rta Osiyoda uning Rezeda ( Reseda ) turkumiga mansub 5 turi adir va tog’ zonalarining shag’al va tosh aralash mayin tuproqlarida, daryo yoqalari va to’qaylarda tarqalgan. Ularning aksariyat qismi o’t o’simlik, barglari navbatlashib joylashgan, guli shingil, shoda, zigomorf tuzilishli. Gul formulasi Ca (4-6) Co 4-6 A 10-30 G (3-4) tugunchasi bir xonali, mevasi-ko’sakcha. O’zbekistonda Rezeda turkumining sariq rezeda ( Reseda lutea ), buxoro rezedasi ( Reseda buharíca ), sap-sariq rezeda ( R. luteola ) deb nomlangan gurlari tog’ oldi va tog’ zonasining mayin tuproqli yon bag’irlari ekinlar orasida va to’qayzorlarda keng tarqalgan.

Gulxayrinamolar qabilasi – Malvales Gulxayrigullilar daraxt, buta va o’t o’simlik, barglari oddiy yoki qisman murakkab, odatda yon bargchali, gullari katta, besh a’zoli, aktinomorf, qo’sh a’zoli, qo’sh gulqo’rg’onli. Gulkosa va gultojbarglari erkin holda joylashgan, tutash emas. Changchilari odatda ikki qator doira shaklida joylashgan. Odatda tashqi doirada joylashgan changchilar rivojlanmagan. Ichki doiradagi changchilar chang iplarini shoxlanishi natijasida ko’p sonli. Chang iplari birlashib dasta, to’da yoki naychaga aylangan, bu nayni urug’chi o’rab turadi. Urug’chisi senokarp, tugunchasi ustki bir, ikki yoki ko’p meva bargidan shakllangan. Mevasi quruq meva, qisman danaksimon yoki rezavor meva. Urug’i endospermsiz. 47-rasm. Brassicaceae oilasi. 1-gulli novdasi, 2-guli, 3-gul formulasi, 4,5,6,7-mevasi

Qabilaning xarakterli belgilaridan uning poyasida va xususan po’stlog’ida sklerenxima tolalarining bo’lishi, poyaning shoxlangan tuklar bilan qoplanganligi, shilimshiq hujayralar va ayrim hollarda shilimshiq oqimi mavjud maxsus kanallarning bo’lishidir. Qabila 11 ta oilani o’z ichiga oladi. Ayrim vakillari O’zbekistonda madaniy o’simlik sifatida ekiladi. Mazkur qabilaga mansub firmiana ( Firmiana simplex ) xomashyosidan pepsi-kola va koka-kola tayyorlashda foydalaniladi. Shuningdek qabilada shokolad daraxti ( Theobroma cacao ) va Baobab ( Adonsonia digitata ) lar kiradi. Afrikaning yirik daraxti poyasining diametri 9 m ga etadi. Gulxayridoshlar oilasi – Malvaceae Bu oila vakillari o’t, buta va daraxtlardan iborat. Barglari oddiy, butun yoki panjasimon o’yilgan. Ketma-ket joylashgan, yonbargli. Gullari yakka yoki to’pgulda joylashgan, aktinomorf, ikki jinsli, gulkosa va gultojbarglari 5 tadan. Gulkosachasi 2 qavatli. Gulkosacha barglari 312 tagacha bo’lib, erkin yoki tutashib o’sgan. Gultojibarglari yirik, erkin va rangli. Changchilari ko’p, ikki doirada joylashgan. Gul formulasi: Ca 3+3+(6-10) Co 5 A (∞) G (∞) . Poyasi tik, monopodial va simpodial shoxlangan. Barglari oddiy, uzun bandli, yirik, 3-6-7 bo’lakchali, ikkita yonbargchali. Gullari yirik, gultojibarglari och sariq rangli. Gultoji 5 ta, erkin. Changchisi ko’p, ikki doirada joylashgan. Tashqi doiradagi changchilari reduksiyalangan. Ginetseyi senokarp, tugunchasi ustki, 3-5 uyali. Mevasi 3-5 uyali ko’sak, urug’chi (chigiti) si uzun va qisqa tolalar bilan qoplangan (49-rasm). G’o’za ( Gossypium ) turlari Janubiy Osiyoda, Afrikada, Markaziy Amerikada tabiiy holda o’sadi. Bizda g’o’zaning 3 turi va uning har xil navlari ekiladi (48-rasm).

Oddiy g’o’za - Gossypium hirsutum . Gullari och sariq. Ko’saklari yirik, 4-5 uyali, chigiti oq tolalar (tuklar) bilan qalin qoplangan. Vatani Meksika. O’zbekistonda bir nechta navlari ekiladi. Misr g’o’zasi - Gossypium barbadense . Gullari sariq, tojibarglarining tagi qizil dog’li, ko’saklari 3-5 uyali, chigiti uzun va ingichka ipaksimon tolalar (tuklar) bilan qoplangan. Vatani Janubiy Amerika. Misr g’o’zasi O’zbekistonning janubiy tumanlarida qimmatbaho gazlamalar va texnikada ishlatiladigan to’qimalar uchun ketadigan ingichka va uzun tola olish uchun ekiladi. Jaydari g’o’za - Gossypium herbaceum . Ko’saklari mayda, 3-5 uyali, tolasi malla rangli, juda qisqa, dag’al o’simlik. Vatani Afrika. Bu turning navlari hozir kam ekiladi. Gulxayri - Althaea turkumi vakillari bir yoki ko’p yillik o’t o’simliklardan iborat. Barglari panjasimon, 3-5 bo’lakli, chetlari yirik arra tishli. O’rta Osiyoda 6 ta turi, O’zbekistonda esa 8 ta turi tabiiy holda o’sadi. Dorivor gulxayri- Altheae officinalis . Ko’p yillik, bo’yi 70-150 sm o’simlik. Poyasi tik o’sadi, biroz shoxlangan. Barglari tuxumsimon uchburchak-yuraksimon, ba’zan 3-5 bo’lakli. iyun-sentabr oylarida gullab, urug’ beradi. To’qaylarda va sernam tog’larning pastki qismlarigacha bo’lgan yerlarda o’sadi. Gulxayri guli qaynatilib bolalarning ichi ketganida ishlatilgan (48-rasm). Baxmalgul - Alcea turkumining 60 ga yaqin turi er yuziniing turli tuman, o’lkalarida keng tarqalgan. Uning O’zbekistonda oq baxmalgul

48-rasm. Gulxayridoshlar: 1-2. Tugmachagul ( Malva ), 3-4. Gulxayri ( Althea ), 56. Bo’ritaroq ( Hibiscus ), 7-8. Yovvoyi g’o’za ( Gossipium )

49-rasm. Gulxayridoshlar oilasi turlarining gullari, mevalari va urug’lari ( A . nudiflora ), pushti baxmalgul ( A. litvinovii ) singari turlari cho’l, adir va tog’ yonbag’irlarida ekinlar orasida o’sadi. Oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan muhim bo’yoqbop o’simlik hisoblanadi (35-rasm). Tugmachagul – Malva turkumi vakillari bir va ko’p yillik o’t o’simliklardan iborat. Ostki gulkosachalari 2-3-5 ta, erkin, qalami yoki cho’ziq nashtarsimon bargchalardan iborat. Mevasi ko’p urug’li (mevachali) to’p mevadan iborat. O’rta Osiyoda 12 turi, O’zbekistonda 6 ta turi o’sadi. Tugmachagul - Malva neglecta bir yillik, bo’yi 10-40 sm li o’t. Poyasi yer bag’irlab, ba’zan yerdan biroz ko’tarilib o’sadi, shoxlangan. Barglari uzun bandli, 5-7 bo’lakli. Gullari pushti, barg qo’ltig’ida joylashgan. Aprel-sentabr oylarida gullab, urug’ beradi. Sug’oriladigan va bahorikor yerlarda tarqalgan. Begona o’t. Tugmachagul guli yoki bargi qaynatilib shamollashga qarshi qo’llaniladi. Siriya gibiskusi ( Hibiscus syriacus ) ochiq joylarda, Xitoy atiguli ( Hibiscus rosae sinensis ) va boshqalar xonalarda o’stiriladi (48-rasm). Baobabdoshlar oilasi – Bombaeaceae Oilaning 140 turi yer yuzining tropik o’lkalari, Afrika va Amerikaning seryomg’ir tropik o’rmonlarida keng tarqalgan. Gul tuzilishiga ko’ra, gulhayridoshlar oilasiga yaqin. Lekin gultojbarglari tuklar bilan qoplangan, changchilari silliq, kauliflariya (to’g’ridanto’g’ri tanasidan gul va meva hosil qilish) xususiyatiga ega. Mevasiko’sakcha. Baobab daraxti - Adansonia digitata (maymun daraxti deb ham yuritiladi). Buning balandligi 10 metrgacha bo’lgan daraxt bo’lib, yo’g’onligi (diametri) 10 metrdan ortiq, 5000 yil umr ko’radi. Barglari naychasimon bo’lingan, guli oq, kechasi ochiladi, badbo’y, mevasi bodringga o’xshash, o’zagi shirali, iste’mol qilish uchun yaroqli. Poyasi va ayniqsa po’stlog’i qog’oz sanoatida ishlatiladi. Qurg’oqchilik paytlarida barglari to’kiladi.

Baobab Afrika savannalarining o’ziga xos mahalliy muhitini o’zida to’liq aks ettiradigan o’simliklardan hisoblanadi. Gazandanamolar qabilasi – Urticales Qabilaga 5 ta oila kiradi. Ular hayotiy shakllari jihatdan daraxt, buta va o’tlardan iborat. Barglari oddiy, ketma-ket va qarama-qarshi joylashgan. Gullari ko’rimsiz, ayrim jinsli, oddiy qo’rg’onli gulkosachasimon, gulqo’rg’on bo’laklari 0-4-6 ta, ba’zan gulqo’rg’onsiz. Changchisi 4-6 ta, urug’chisi 1-2 mevachi bargdan iborat, tugunchasi ustki. Mevasi danakcha. Bu qabila vakillari buknamolar qabilasidan ancha ustun turadi. Masalan: gazandanamolarda tuguncha ustki, buknamolarda esa tuguncha ostki. Quyida qabilaning ayrim yirik oilalariga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Qayrag’ochdoshlar oilasi - Ulmaceae Oilaning 15 turkumga mansub 150 turi Shimoliy yarim sharning o’rta iqlimli mintaqalarida tarqalgan. Ularning aksariyat qismi daraxt va buta o’simlik. Barglari oddiy, yonbargli, navbatlashib joylashgan, asimmetrik xususiyatli, qattiq. Guli ikki uyli. Gul formulasi: P (4-6) A 4 6G (2) . Tugunchasi bir xonali. Mevasi qanotli, yong’oqcha yoki danak, urug’i endospermsiz. O’zbekistonda manzarali va ihota sifatida foydalaniladigan daraxt. Qayrag’och - Ulmus turkumining O’rta Osiyoda 3 turi o’sadi. Sada qayrag’och - U. densa , po’kak qayrag’och - U. androssovii , kunjut qayrag’och - U.pumila cho’l, adir va tog’ mintaqalarida tarqalgan.

Qatrong’idoshlar oilasi – Celtidaceae Oilaning Qatrong’i - Celtis turkumi keng tarqalgan. O’rta Osiyoda Kavkaz qatrong’isi – C. caucasica o’sadi, balandligi 10 metrcha, daraxt shoxlari qo’ng’ir yoki qizg’ish qo’ng’ir rangli, barglari tuxumsimon, uzunligi 3-7 sm, eni 2-4 sm, gullari gulbandli, mevasi qo’ng’ir yoki tilla rangda. Adir va tog’ mintaqasining toshloq, shag’alli va shag’al aralash tuproqli tog’ yonbag’irlarida, daryo sohillarida tarqalgan. Tutdoshlar oilasi – Moraceae Bu oilaga 53 turkum va 1400 dan ziyod tur kiradi. Ular asosan tropik hududlarda tarqalgan. O’rta Osiyo va O’zbekistonda 3 ta turkumga oid 6 ta turi o’sadi. Oila vakillari daraxt va butalardan iborat. Barglari oddiy, butun, qirrali, o’yilgan yoki qirqilgan. Sut shirasiga boy. To’pgullari kosachasimon yoki boshoqsimon, barg qo’ltig’ida o’rnashgan. Gullari ayrim jinsli, bir yoki ikki uyli. Gulqo’rg’oni oddiy, gulkosachasimon, 4 bargchali. Gulqo’rg’on bargchalari qancha bo’lsa, changchilari ham shuncha bo’ladi. Urug’chisi bir yoki ikki bargchali. Gul formulasi: P 4 A 4 G 0 ; P 4 A 0 G 2 . Mevasi to’pmeva. Tut - Morus turkumiga daraxt yoki butalar kiradi. Barglari oddiy, butun yoki qirqilgan, chetlari arra tishli, bir yoki ikki uyli o’simlik. Turkumga oid 12 ta turi mavjud. Respublikamizda 2 ta turi keng tarqalgan. Shotut ( Morus nigra ), Oq tut yoki balx tut ( Morus alba ). Tytning vatani Xitoy va Markaziy Osiyo. Tut bargi ipak kurti uchun oziqa manbai hisoblanadi. Tut mevasi shifobaxsh ozuqa manbai hisoblanadi. Fikus - Ficus turkumi vakillari ko’pincha doimiy yashil daraxt, buta va epifitlardan iborat. Turkumga 1000 ga yaqin tur kiradi. Ular asosan tropik mamlakatlarda tarqalgan. Yovvoyi holda O’rta Osiyoda, shu jumladan O’zbekistonda faqat bir turi-oddiy anjir ( Ficus carica ) tabiiy holda o’sadi.

Anjir sut-shiraga boy, yirik buta yoki daraxt. Barglari yirik, panjasimon qirqilgan. Gullari bir jinsli. Changchi va urug’chi gullari ham ko’zachasimon yoki noksimon, uchi tcshikli to’pgulnmg eti ichida joylashgan. Changchisi gulqo’rg’on bo’lakchalariga teng yoki 2-6 ta. Urug’chi gulqo’rg’oni 5 bo’lakchali. Mevasi ko’p sonli yong’oqchalardan iborat, seret, shirin. Anjir sutshirasi temiratkiga qarshi ishlatiladi. Anjir mevasi tarkibida qand moddasi ko’p bo’ladi. Surxondaryoda anjir yovvoyi holda o’sadi. O’zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan (51-rasm). Ikkinchi turi Ficus elastica bo’lib, u bizda manzarali o’simlik sifatida xonadonlarda o’stiriladi. Maklura - Maclura turkumi vakillari daraxtlardan iborat. Barglari oddiy, ketma- ket joylashgan. Yosh novdalari va mevalari sutshiraga boy. Gullari ayrim jinsli, bir uyli. Mevasi sharsimon to’pmeva. O’zbekistonda to’q sariq maklura ekiladi. U bo’yi 10-15 m li daraxt. Shoxlari tikanli. Barglari tuxumsimon, yaproqlarining uzunligi 4-12 sm, eni 3-7 sm, to’pmcvasi etdor, shirali, yaltiroq-sariq, bujmaygan sharsimon. Aprel-may oylarida gullab, avgust-sentabrda meva beradi. Manzarali o’simlik. Anchar - Anthiaris turkumiga sut shirasi zaharli daraxt Anthiaris toxicaria kiradi. Mahalliy aholi undan o’q-yoy o’qini zaharlash uchun foydalangan. Sut daraxti - Yatostodendron utile Janubiy Amerikada o’sadi. Bo’yi 30 metrga etadigan daraxt, tanasida oq sut shirasi bo’lib, u sut o’rnida ishlatiladi. Non daraxti - Artocarpus turkumi Janubi-Sharqiy Osiyoda uchraydi, 40 ga yaqin turi bo’lib, 2 turi ( Artocarpus altilis , A.heterophyllus ) ekiladi. Mevasi non o’rnida ishlatiladi. Sumatra, Barnel va Yava orollarida kup ekiladi. Nashadoshlar oilasi – Cannabaceae

Bu oilaga sut shirasiz, tikka yoki chirmashib o’suvchi ikki uyli, bir jinsli o’t usimliklar kiradi. Barglari panjasimon, yon bargchali. Gullari mayda, ko’rimsiz, bir jinsli, changchili guli ro’vaksimon to’pgulda joylashgan, changchisi 5 ta, urug’chisi 2 mevachi bargdan iborat. Gulqo’rg’oni rangsiz. Gul formulasi P 5 A 5 G 0 , P (5) tutash A 0 G (2) . Mevasi yong’oqcha. Urug’i endospermsiz O’zbekistonda tabiiy va madaniy xolda 2 turkum vakillari o’sadi. Nasha ( Cannabis ) turkumining yer sharida 4 ta turi uchraydi. O’zbekistonda shundan 2 turi o’sadi. Ekma nasha ( Cannabis sativa ) (50-rasm) va yovvoyi nasha ( Cannabis ruderalis ). Nasha - Cannabis sativa madaniy bir yillik o’simlik, balandligi 4 metrgacha o’sadi. O’ziga xos efir moyi tufayli hid tarqatadi, poyasi tuk bilan qoplangan, o’simlikning changchi guli tubi bir qadar past bo’yli, urug’chi gullilari esa ancha baland bo’yli. Urug’idan yog’, poyasidan esa tola olinadi. Madaniy holda Rossiya va Yevropa mamlakatlarida o’stiriladi (50-rasm). Qulmoq (xmel) - Humulus turkumi chirmashib o’suvchi ko’p yillik o’tlar, poyasi qirrali, barglari qarama-qarshi joylashgan. Oddiy qulmoq ( Humuhis lupulus ) manzarali qsimlik sifatida ekiladi. O’simlikning mevasidan pivo tayyorlashda foydalaniladi.

50-rasm. Ekma nasha (Cannabis sativa). Changchili to’pgulli o’simlik, 2. Changchi gul, 3-4. Urug’chi gul 51-rasm. Anjir o’simligini changlanishi va uning changlantiruvchisi blastofaga pashshasining rivojlanish sikli. 1. Kaprifagning bahorgi

rivojlanishi, 2. Yozdagi holati, 3. Sokiniy-figa, 4. Kuzgi kaprifig. I. Blastofagning bahorgi rivojlanishi, II. Yozgi rivojlanishi Gazandadoshlar oilasi – Utricaceae Gazandadoshlar oilasi 45 turkumga kiruvchi 850 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. O’zbekistonda 2 turkumga oid 4 ta turi o’sadi. Bu oilaga ikki uyli ba’zan bir uyli ut, ayrim daraxt yoki butalar kiradi. Ko’p vakillarida kuydiruvchi tukchalar bo’lib, badanni qichitadi, shu sababli qichitqi o’t ham deb ataladi. Barglari qarama-qarshi joylashgan. Gullari ayrim jinsli, gulqo’rg’oni oddiy, rangsiz, 4 ta mayda qo’shilib o’sgan yoki erkin bargchalardan iborat, changchilari 1-4 ta, urug’chisi bitta mevabargdan iborat. Tugunchasi ustki. gul formulasi P 4 A 4 G 0 ; P 4 A 0 G (2) tugunchasi bir xonali, mevasi yong’oqcha. Urug’i endospermli. Gazanda (chayono’t) - Utrica turkumiga bir jinsli, ikki uyli, barglari kuydiruvchi tukchali o’simlik kiradi. Gazanda ( Utrica dioica ) (52-rasm) ko’p yillik o’t bo’lib, yo’l yoqalarida, ekinlar orasida, ariq bo’ylarida o’sadi. Undan dorivor o’simliklar sifatida foydalaniladi. 52-rasm. Gazandadoshlar. Ikki uyli gazanda ( Urtica dioica ), o’yuvchi gazanda ( U. urens ), nashasimon gazanda ( U. cannabina )

Sutlamanamolar qabilasi – Euphorbiales Daraxt, buta va qisman o’t o’simlik. Tanasida sutga o’xshash yoki rangli suyuqlik mavjud. Barglari oddiy, qisman murakkab, panjasimon yoki naysimon ko’pincha yonbargli. Gullari turli xildagi gul to’plam, bir jinsli, aktinomorf, qo’sh gulqo’rg’onli yoki tojbargsiz. Gulqo’rg’oni beshta, qisman to’rt yoki uch a’zoli. Kosacha va tojbarglari erkin tutash emas. Changchilari beshta, ko’p yoki ularni barg qismi reduksiyalangan. Urug’chisi uchta meva bargidan shakllangan. Tugunchasi ustki. Mevasi uch xonali ko’sakcha, qisman yong’oq yoki danak ypyg’i endospermli, ayrim vakillarida endospermsiz. Qabila 4 ta oilani birlashtiradi. Sutlamadoshlar oilasi – Euphorbiaceae Bu oila Yer yuzida keng tarqalgan oilalardan bo’lib, 300 ga yaqin turkumga mansub 7500 tadan ziyod turni o’z ichiga oladi. O’rta Osiyoda oilaning 5 turkumdan iborat 94 ta turi, O’zbekistonda 5 turkumdan iborat 48 ta turi o’sadi. Bu oila vakillari bir yoki ko’p yillik o’t, buta va daraxtlardan iborat. Oilaning ko’pchilik vakillari sutshiraga boy. Barglari oddiy, butun. qirrali yoki o’yilgan bo’lib, ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari bir jinsli, bir uyli yoki ikki uyli, soyabonsimon, ro’vaksimon yoki boshoqsimon to’pgul hosil qiladi. Gullari oddiy yoki qo’shgul qo’rg’onli, ba’zan butunlay gulqo’rg’onsiz. Changchisi 5 ta yoki bir ncchta, changchi iplari erkin yoki har xil yo’llar bilan qo’shilib o’sadi. Urug’chisi 1 ta, tugunchasi ustki. Mevasi ko’sakcha, pishib voyaga yetgan 3 ta yong’oqchaga bo’linadi (53-rasm). Sutlama - Euphorbia turkumi vakillari poyasi tik yoki yonboshlab o’sadigan, ba’zan yo’g’on, sersut, bargsiz, ba’zan tikanli va har xil shakldagi daraxt, buta va o’t o’simliklardir. Ular tropik, subtropik va o’rta mintaqalarda tarqalgan. O’zbekistonda turkumning 34 ta turi o’sadi.

Sutlama yoki kungaboqar sutlama ( Euphoria helioscopa ) bir yillik begona o’t. Bo’yi 8-30 sm, barglari chizg’ichsimon, tanasining hamma qismida sutshirasi bo’ladi. Shirasi zaharli. Mart-sentabr oylarida o’sib, urug’ beradi. Ariq va yo’l yoqalarida, bog’, poliz va sabzavot ekinlari orasida o’sadi. O’zbekistondagi daryo, soy, ariq bo’ylarida o’sadigan, bo’yi 30-150 sm, poyasi tik o’suvchi, ko’kimtir rangli Oqish mevali sutlama ( Euphorbia lamprocarpa ), ko’p yillik, bo’yi 30-100 sm bo’lgan, daryo bo’yi, tog’ mintaqasining toshli qiyaliklarida o’sadigan Sirdaryo sutlamasi ( E. jaxaticus ) hamda bir yillik bo’yi 5-70 sm, barglari kuraksimon cho’ziq, to’pguli soyabonsimon, adir va tog’ mintaqasining ekinzorida begona o’t sifatida o’sadigan o’roqmevali sutlama ( E. falcata ) keng tarqalgan. Ularning barchasida sut suyuqligi mavjud, ayrim zaharli turlari dorivor o’simlik sifatida ishlatiladi. Kanakunjut - Ricinus communis bizda bir yillik o’t. Bo’yi 2-3 m. Barglari navbat bilan o’rnashgan, bandli, panjasimon qirqilgan. Poya va shoxlari qizg’ish yoki qo’ng’ir. Gullari ayrim jinsli, bir uyli. Changchisi ko’p, urug’chisi 3 ustunchali. Mevasi 3 urug’li ko’sakcha. Urug’i kanaga biroz o’xshash bo’lganidan kanakunjut deb nom olgan. Iyun-sentabr oylarida gullab urug’laydi. Madaniy, dorivor, moy beruvchi va ziynatli o’simlik. Oddiy kanakunjut urug’i tarkibida qurimaydigan moy, oqsil moddalar, ritsinin va nikotin alkaloidlari, kletchatka, lipaza fermenti, kuchli zaharli oqsil modda - ritsin va boshqa moddalar bo’ladi. Kanakunjut urug’ining kunjarasi zaharli. Undan azot saqlovchi o’g’it sifatida foydalaniladi. Kanakunjut moyi tibbiyotda eng yaxshi surgi dori sifatida ishlatiladi, shuningdek, ginekologiyada hamda ko’z kasalliklari, yaralar, tananing kuygan erini, leyshmanioz, teri, dermatozlar, psoriaz kasalliklarini davolashda qo’llaniladi. Kanakunjut moyi soch o’sishiga yordam beradi. Moyi sovun olishda, texnikada esa motorlarni moylashda, plastmassa, linoleum, hamda boshqa materiallar tayyorlashda ishlatiladi. Moyini ovqatga ishlatish uchun kanakunjut Xitoyda va Hindistonda ko’p ekiladi.

Oshiqo’t – Chrozophora turkumi vakillari bir yillik o’t o’simliklaridan iborat. Barglari oddiy, uzun bandli. Bir uyli, ayrim jinsli. To’pguli shingilsimon. Changchi gullari 5-8 tadan, urug’chi gullari 2-6 tadan bo’lib, gulbandlarda o’rnashgan. Changchisi 5-10 ta. Olmagul oshiqo’t - Chrosophora hierosolymitana bir yillik o’t. Bo’yi 10-40 sm, gullari 7-17 ta, changchilari 5-8(9) ta. Urug’chi gullari 4-6 ta. Ko’sakchasi ikki xil, yulduzsimon tuklar bilan o’ralgan. Urug’lari silliq. May-scntabr oylarida gullab, urug’ beradi. Adir va tog’larda ekinlar orasida o’sadi. Ixroj - Euphorbia seravshanica ildiz poyasi surgi sifatida ishlatiladi. O’ta zaharli o’simlik. Braziliya geveyasi ( Hevea brasiliensis ) ning sut shirasidan kauchuk olinadi. Janubiy Amerikada madaniy o’simlik sifatida ekiladi. Osiyo tropiklarida Monihot esculenta tugunagidan kraxmal olinadi. Undan kartoshka o’rnida foydalaniladi. Xitoy tungasi (moy daraxti) Aleurites fordii donidan texnika moyi olinadi. Undan sanoatda foydalaniladi. Kanakunjut ( Ricinus communis ) dan muhim texnika moyi tayyorlanadi.

53-rasm. Euphorbiaceae oilasi. 1,2 gul tuzilishi (siatiy), 3-to’pguli, 4ochilayotgan mevasi

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

Похожие

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi

Kommelinkabilar kichik ajdodi

Gamamelidkabilar kichik ajdodi