Qoqio`tkabilar kichik ajdodi - Ботаника - Рефераты

Qoqio`tkabilar kichik ajdodi

Загружено в:

15.12.2022

Скачано:

0

Размер:

474.4033203125 KB

Qoqio`tkabilar kichik ajdodi Reja: Qo`ng`iroqguldoshnamolar qabilasi  Qo`ng`iroqguldoshlar oilasi  Qoqio`tnamolar qabilasi  Qoqio`tdoshlar oilasi

QOQIO’TKABILAR KICHIK AJDODI – ASTERIDAE Ajdodcha 5 ta qabila, 13 ta oila, 1400 taga yaqin turkum va 30000 ta atrofidagi turlarni o’z ichiga oladi. Qoqio’tnamolar (Asterales) qabilasiga kiruvchi eng yirik oila Qoqio’tdoshlar (murakkabguldoshlar) - Asteraceae (Compositae) oilasidir. Qo’ng’iroqgulnamolar qabilasi – Campanulales Daraxt, buta, yarim buta va o’tlar. Barglari butun, qirqilgan yoki patsimon va boshqa shakllarda bo’ladi, qarama-qarshi va navbatlashib joylashgan. Gullari 4 doirada joylashgan, aktinomorf yoki zigomorf. Changchilari 5 ta, erkin, 5 changdonli, yoki changdonlari qo’shilib o’sib poychani o’rab olgan nay hosil qiladi. Mevasi ko’p urug’li ko’sakcha yoki rezavor. Qabilaga 5 oila, 90 turkumga mansub, 1200 dan ortiq turlar kiradi. Hammasi shamol yordamida changlanadi. O’zbekistonda Nashtarbargdoshlar – Sphenocleaceae oilasiga mansub nashtarbarg ( Sphenoclea ) turkumi turlari uchraydi. Qo’ng’iroqguldoshlar oilasi – Campanulaceae Oila vakillari o’t, yarim buta ba’zan butalar. Odatda ularda sut shirasi bo’ladi. Ularning barglari navbatlashib, ba’zan qrama-qarshi joylashgan. Gullari aktinomorf, ba’zan zigomorf, ko’pincha 5 a’zoli. Gultoji qo’ng’iroqsimon, odatda bargchalari qo’shilib o’sgan. Mazkur oila 60 turkumga mansub 1000 dan ortiq turlarni o’z ichiga oladi.

Qoqio’tnamolar qabilasi – Asterales Ko’p yillik va bir yillik o’t, yarim buta, qisman buta va lian yoki u qadar baland bo’lmagan daraxtsimon o’simliklar. Barglari navbatlashib yoki ayrim hollarda qarama-qarshi yoki halqa shaklida joylashgan, oddiy, butun, barg yaprog’i bir xil emas, ayrim hollarda reduksiyaga uchragan, barg oldi bargchasiz. Gullari savatcha (ratsemoz) shakldagi gul to’plamlarida, gul qo’rg’oni 5 yoki qisman 4 a’zoli. Tojbarglari va kosacha barglarining nay shakldagi, ostki qismi bilan tugunchaga to’liq tutashgan, tojbargining erkin tutash bo’lmagan qismi turli xil o’zgarishlarga uchragan yoki reduksiyalangan, yoki umuman yo’q. Tojbargi to’rt xil shaklda: naysimon (aktinomorf, tulik tutash, 3-5 bo’lma yoki 5 tishli); tilsimon-ikki lab shaklida old yoki orqa kosachabarglari orasida joylashgan. Changchilari tojbarg bilan tutash, urug’chisi 2 ta meva bargidan shakllangan, bir xonali. Mevasi urug’cha. urug’, qisman endospermli. Bu tartib vakillari ikki pallalilarga mansub tartiblarning eng yosh va murakkab tuzilganligi va tarkibida sodda tuzilishli daraxt turlarining bo’lmasligi bilan xarakterlanadi. Tarkibiga faqat bitta qoqio’tdoshlar oilasi (Asteraceae ) mansub. Qoqio’tdoshlar oilasi – Asteraceae Qoqio’tdoshlar oilasi 1250-1300 ta turkumga mansub 25000 ta turni birlashtiradi. Ular Yer shari bo’ylab keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra oilada bir va ko’p yillik o’tlar ustunlik qiladi. O’rta Osiyoda oilaning 179 ta turkumga mansub 1463 ta turi, O’zbekistonda 121 ta turkumga oid 566 ta turi o’sadi. Bu oilaga asosan bir va ko’p yillik o’tlar hamda ayrim buta, liana va kichik daraxtlar kiradi. Ular xilma-xil ekologik sharoitda-cho’llardagi qumlarda, sho’rxok va gipsli tuproqlarda, adirlardagi mayda chag’ir toshli, shag’alli joylarda buta va daraxtzorlar orasida keng tarqalgan. Barglari oddiy,

ketma-ket, ba’zan qarama-qarshi yoki halqa hosil qilib joylashgan. Yaprog’i turlicha shakl va kattalikda. Yonbargchalari bo’lmaydi. Gullari turlicha kattalikda va rangda bo’lib, bir nechtasi birgalikda savatchalarda o’rnashgan. Gulqo’rg’oni bo’laklarining tuzilishi, shakli, soni, joylashishi har xil bo’lganligi hamda ularning savatchalarda joylashganligiga qarab bu oilaga murakkabguldoshlar deb ham nom berilgan. Gul formulasi: Ca 5 Co (5) A (5) G (2) . Gullarning savatchalarida joylashishi oilaga xos eng muhim belgi bo’lib, tashqaridan qaraganda u bitta katta gulga o’xshab ko’rinadi. Savatchalar ham o’ziga xos tuzilishga ega. Ular sirtidan bir qator yoki bir nechta qatorli, shakli, hajmi, qalin-yupqaligi, tikanli yoki tikansiz bo’lishi bilan bir-biridan farq qiladigan qoplovchi bargchalari bilan o’ralgan. Savatchalari shakliga qarab sharsimon, yarimsharsimon, tuxumsimon, ellipssimon, konussimon, kallakcha, disksimon va boshqacha bo’ladi. Ular kattakichikligi jihatidan har xil. Eng yirik savatcha kungaboqarniki bo’lib, diametri 20-40 sm ga yetadi. Qoqio’tdoshlar vakillari gultojining tuzilishiga qarab odatda 4 guruhga bo’linadi (80-rasm): 1. Naychasimon gullar. Gullari aktinomorf, ikki jinsli, 5 bo’lakchali yoki tishli, uch tomoni qo’ng’irsimon. Bunga kungaboqar, moychechak savatchasining o’rtasidagi gullari kiradi. 2. Tilsimon gullar. Gultoji zigomorf, ikki jinsli, uchi 5 tishli, uzun tilsimon. Bunga qoqio’t va sachratqilar kiradi. 3. Soxta tilsimon gullar . Gultoji zigomorf , hamisha urug ’ chi gullardan iborat . ikki labli , ustki labi rcduksiyalangan . Bunga andiz, moychechak va kungaboqar savatchalarining chetidagi gullar kiradi. 4. Voronkasimon gullar . Gultoji tutashgan, zigomorf, voronkasimon, tishlari 5 ta, uzun-qisqa, changchi va urug’chisi bo’lmaydi. Ular savatchaning chctlarida joylashib, hasharotlarni jalb etish uchun xizmat qiladi. Bunga bo’tako’z kabi turlar kiradi. Bu gullardan sodda tuzilishga ega bo’lgani naychasimon gullar bo’lib,

qolganlari taraqqiyot jarayonida undan kelib chiqqan. Mevalari pista, asosan shamol va hayvonlar orqali tarqaladi. Oila vakillarining aksariyat qismi hasharotlar, ayrimlari (masalan, shuvoqlar) shamol yordamida va o’z-o’zidan changlanadi. Bu oila ikki urug’pallali o’simliklar ichidagi eng yoshi va murakkab tuzilishga ega bo’lgani hisoblanadi. Mazkur oila asosan gullarining tuzilishiga qarab ikkita kichik oilaga - Tilchasimondoshchalar (Lactucoideae - Liguliflorae) va Naychadoshchalar (Asteroideae)ga bo’linadi (80-65 rasmlar). Birinchi oilacha vakillarining savatchalaridagi barcha gullari tilsimon, zigomorf, ikki jinsli, gultoji 5 tishli. Turkum va turlarining soni jihatidan ikkinchi oilachadan keyingi o’rinda turadi. U qoqio’t, takasoqol, sachratqi, bo’ztikan, tovsag’iz kabi turkumlarni o’z ichiga oladi. Qoqio’t - Taraxacum turkumiga asosan ko’p yillik va ikki yillik o’q ildizli o’tlar kiradi. O’simlikning deyarli hamma qismida sut shirasi bor. Barglari ildiz bo’g’zida joylashgan, nashtarsimon, chetlari turli darajada qirqilgan. Savatcha (to’pguli) to’pbarg o’rtasidan chiqqan, ichi bo’sh gulband uchida joylashgan. Gullari sariq rangli. Mevasi (pistasi) cho’ziq, uchi tukli (popukli). Erta bahordan yoz oylarigacha gullab, meva beradi. O’zbekistonda cho’ldan to tog’ mintaqasigacha bo’lgan hududlarda keng tarqalgan.

80-rasm. A. Asteroidea, Б . Lactucoidea. A: to’pgul xillari: 1-naychasimon, 2voronkasimon jinssiz, 3-changchi nayi, 4-tilsimon (changchili). 5,6,7,8-mevalar, 9,11-naysimon gullar, 10,12-naysimon va tilsimon gullar. Б . Gul tiplari. 1ikkilabli, 2. Tilsimon, 3,4,5 – mevalari, 6-savatcha sxemasi

Turkumning Dorivor qoqio’t - Taraxacum officinale turidan dorivor o’simlik sifatida foydalaniladi. U pastki barglari yerga yotib o’sadigan ko’p yillik o’t. Gullari (to’pguli) to’q sariq. Savatchasining diametri 3-4 sm, gulbandi uzun. Asosan aholi yashaydigan joylarda, yo’l yoqalarida, ariq bo’ylarida o’sadi. Tibbiyotda qoqining ildizidan foydalaniladi. Qoqio’t ildizi tarkibida achchiq glikozidlar, triterpen birikmalar, insulin va boshqa modsalar bo’ladi. Ildizining asosiy ta’sir ko’rsatuvchi biologik faol birikmalari achchiq glikozidlar hisoblanadi. Ibn Sino qoqio’tni jigar va istisqo kasalligiga qarshi qo’llagan. Xalq tabobatida qoqi ildizi va yer ustki qismidan tayyorlangan damlama jigar va o’t pufagi kasalligida o’t haydovchi hamda ishtahani ochuvchi, qonni tozalovchi, siydik haydovchi va surgi dori sifatida qo’llaniladi. Damlama yana anasid gastrit, podagra va teri kasalliklarida ishlatiladi. Ba’zan damlamadan tinchlantiruvchi vosita sifatida ham foydalaniladi. Quritilmagan (ho’l) qoqi bargi shirasi kamqonlikka, quvvatsizlikka va ko’krak og’rig’iga davo bo’ladi. Tibbiyotda qoqio’t preparatlarining o’zi yoki boshqa o’t haydovchi dorilar bilan birga jigar kasalliklarida hamda o’t yo’llari va jigar hamda ich qotishi asoratlari bilan boradigan anasid gastritda qo’llaniladi. Shuvoq - Artemisia turkumi turlarga boy O’zbekistonda keng tarqalgan. Yer yuzida uning 500 dan ortiq turlari bor. Ular asosan Osiyo mamlakatlari hududlarida tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra shuvoqlar ko’p yillik o’t, yarimbuta va ba’zan bir yillik o’tlardan tashkil topgan. Barglari butun yoki turli darajada o’yilgan (qirqilgan), sertuk. Savatchalari mayda, ko’pincha ro’vaksimon to’pgul hosil qilib o’rnashgan. Barcha gullari naychasimon. Shuvoqlar asosan shamol orqali changlanadi. Mevasi kokilsiz mayda pista. Shuvoqlarning ayrim turlari cho’l va adirlarda katta-katta maydonlarni- shuvoqzorlarni tashkil qiladi. Turkumning ko’pchilik turlari yem-xashak, dorivor va efir moyli o’simliklar hisoblanadi. O’zbekistonda shuvoqlarning 50 dan ortiq turlari o’sadi.

Ermon - A. absinthium ko’p yillik, kumushsimon tuklar bilan qoplangan, balandligi 100-150 sm, o’ziga xos hidli o’simlik. Barglari 3 karra patsimon qirqilgan. Savatchalari ko’p, sharsimon, sariq rangli, gullari naychasimon, chetlarida urug’chi, o’rtasida changchi gullari joylashgan. O’zbekistonda asosan adir va tog’larning pastki qismlarida tarqalgan. O’simlikning yer ustki qismi tarkibida efir moyi (absintol), achchiq glikozidlar, xamazulen, proxamazulenogen, artabsin, qahrabo, olma va askorbin kislotalar, karotin, arabsin va boshqa laktonlar, artemizetin flavonoidi hamda oshlovchi moddalar bo’ladi. To’pgulida (savatchalarda) ko’p xamazulen to’planadi. Shuvoq o’simligining preparatlari ishtaha ochadigan va ovqat hazm qilishga yordam beruvchi dori sifatida hamda jigar, o’t pufagi va gastrit kasalliklarida ishlatiladi. O’simlikdan olingan xamazulen bronxial astma, revmatizm, ekzema kasalliklari va rentgen nuri ta’sirida kuygan yerlarni davolashda qo’llaniladi. Maydabargli bo’yimodaron - Achillea millefolium ko’p yillik bo’yi 20- 50 (ba’zan 80) sm ga yetadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi shoxlangan bo’lib, yer ostki novda hosil qiladi. Bunday novdadan ildizoldi barglar va poyalar o’sib chiqadi. Poyasi bir nechta, tik o’suvchi, yuqori qismi shoxlangan bo’lib, ular qalqonsimon gul to’plamlari bilan tamomlanadi. Bargi oddiy, ikki marta patsimon ajralgan bo’lib, poyada bandsiz ketma-ket o’rnashgan. Gullari savatchaga to’plangan. Savatchalar o’z navbatida qalqonsimon to’p gulni tashkil etadi. Mevasiyassi, tuxumsimon, kulrang pista. Tarkibida K va C vitaminlar, axillein va betonitsin alkoloidlari, efir moyi, matrikarin izomeri, millefin laktoni, xolin, asparagin, smola, oshlovchi, va boshqa moddalar bo’ladi. Dorivor preparatlari me’daichak kasalliklarini davolash, ishtaha ochish va qon to’xtatuvchi dori sifatida hamda burun, milk va yaralar qonaganda uni to’xtatish uchun ishlatiladi. Dorivor moychechak - Chamomilla recutita bo’yi 15-40 sm ga etadigan bir yillik o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, sershox, ichi kovak. Bargi ikki marta patsimon ajralgan, segmentlari ingichka chiziqsimon, o’tkir uchli. Poya

va shoxchalari uzun bandli (yashil moychechakniki kalta bandli) savatchaga to’plangan gullar bilan tamomlanadi. Savatcha chetidagi gullari oq, tilsimon, o’rtadagilari esa ikki jinsli, sariq, naychasimon. Mevasi qo’ng’ir-yashil pista. Savatchaga to’plangan gullar tarkibida efir moyi, apiin, kversimeritrin, kversetin, lyuteolin va boshqa flavonoidlar, gvayyanolid guruh laktonlaridan matrikarin va matritsin, geterotsiklik halqali poliin laktonlar, proxamazulen, kumarinlar, dioksiqumarin, karotin, vitamin C, shilliq, achchiq va boshqa moddalar bo’ladi. Moychechak ichaklarning yopishib qolishiga, mikroblarga, allergiyaga va yallig’lanishga qarshi hamda yaralarni davolovchi ta’sirga ega. Shuning uchun uning dorivor preparatlari me’da-ichak va ginekologik kasalliklarni davolashda hamda ter va el haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Bulardan tashqari, moychechak guli yumshatuvchi, antiseptik va yallig’lanishga qarshi vosita sifatida qo’llaniladi. Oddiy dastarbosh - Tanacetum vulgare ko’p yillik, bo’yi 50-150 sm ga etadigan, o’ziga xos hidli o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, sershox, tuksiz yoki bir oz tukli. Bargi oddiy, patsimon ajralgan, ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni kulrang-yashil. Poyaning pastki qismidagi barglari bandli, o’rta va yuqori qismidagilari esa bandsiz bo’lib, poyada ketma-ket o’rnashgan. Gullari sariq, savatchaga to’planib, qalqonsimon to’pgulni tashkil etadi. Mevasi- cho’ziq pista. O’simlik yoz bo’yi gullaydi. To’pguli tarkibida efir moyi, flavonoidlar, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, ko’p to’yinmagan bog’lanishga ega bo’lgan lakton va tanatsetin achchiq moddasi bo’ladi. Oddiy dastarbosh guli gijja haylash uchun hamda jigar va ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Yirik andiz - Inula grandis bo’yi 50-150 (180) sm keladigan ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi tik o’suvchi, yo’g’on, baquvvat. Ildiz bo’g’izi (oldi) barglari yirik, uzunligi 70 sm gacha, eni 20-30 sm. Keng ellipssimon, qattiq, sertuk. Gullari to’q sariq, keng qalqonsimon to’pgullardagi savatchalarda o’rnashgan. Mevasi silindrsimon, ko’p qirrali, qo’ng’ir pista. Iyun iyul oylarida gullab, mevasi iyul-avgustda pishib yetiladi.

Tibbiyotda andiz turlarining ildizpoyasi va ildizidan foydalaniladi. Ildizpoya va ildizlar kuzda yoki erta bahorda kovlab olinadi. Andiz turlari ildizpoya va ildizi tarkibida efir moyi, saponinlar, alkaloidlar, insulin, achchiq, oshlovchi va boshqa moddalar bo’ladi. O’simlikning shifobaxsh ta’sirga ega bo’lgan biologik faol moddasi efir moyi va uning asosiy qismi allantolaktonlar va azulen hamda qisman saponinlar hisoblanadi. Oddiy oqqaldirmoq - Tussilago farfara ko’p yillik ildizpoyali o’t o’simlik. Poyasi 5-25 sm oralig’idagi, tik o’suvchi, chalkash qalin tuklidir. Ildiz bo’g’izidagi barglari uzun bandli, yumaloq yuraksimon, usti tuksiz, osti tukli, eni 10-25 sm, poyadagi barglari mayda tangachasimon, cho’ziq tuxumsimon. Savatchasi bittadan poyaning uchida o’rnashgan, diametri 2-2,5 sm. Gullari sariq rangli. Mevasi qobirg’ali, tuksiz, popugidan qisqa pista. 81-rasm. Dorivor tirnoqgul 82-rasm. Kungaboqar ( Helianthus ( Calendula officinales ): o’rtadagi annus ): 1. Savatcha to’pgulini changchi guli, 2. Chetdagi urug’chili ko’ndalang kesimi, 2. O’rtadagi gullarini guli, 3. To’pmeva, 4-6. urug’lari ko’ndalang kesimi, 3-4. Mevasi Tibbiyotda oqqaldirmoqning bargidan foydalaniladi. Oqqaddirmoq bargi tarkibida achchiq glikozidlar, C vitamini, karotin, flavonoidlar, saponinlar, kislotalar, pektin, shilliq, oshlovchi va boshqa moddalar bo’ladi. Barg biologik

faol moddalarga boy. Ibn Sino oqqaldirmoq o’simligining bargidan tayyorlangan damlamani ko’krak og’rig’i, nafas olishning qiyinlashishi, yo’talda balg’am ko’chiruvchi, isitmada terlatuvchi vosita sifatida qo’llagan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Pratov O`., Shamsuvaliyeva l., Sulaymonov E., Axunov X., Ibodov K., Mahmudov V. Botanika . Darslik. Toshkent “Таълим нашриёти” 2010, 285 bet. 2. Pratov O`., Nabiyev M. O`zbekiston yuksak o`simliklarining zamonaviy tizimi. Toshkent “O`qituvchi”, 2007. 62 bet. 3. Жизнь растений I-VI том. Москва, 1974-1982. 4. Czerepanov S.K. Vascular plants of Russia adjacent states (the former USSR) Cambridge University press, 1995. 516 p. 5. Takhtajan A. Flowering Plants. New York, 2009. 381 p. 6. Тадтаджян А. Система магнолиофитов. Ленинград, Изд. “Наука”, 1987. 439 с. 7. Пратов У., Тажетдинова Д. “Определитель растений Средний Азии” нинг I-X томларида келтирилган ўсимлик оилалари, туркумларининг лотинча, русча, ва маҳаллий номлари (қўлланма). Тошкент, 2010. 35 бет.

Похожие

Qoqio`tkabilar sinfchasi – asteridae

Dilleniyakabilar kichik ajdodi

Chinnigulkabilar kichik ajdodi

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi

Lolakabilar kichik ajdodi