О‘simliklarning nafas olishi - Ботаника - Рефераты

О‘simliklarning nafas olishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

О‘simliklarning nafas olishi Reja: 1. О‘simliklar hayotida nafas olishning ahamiyati 2. Nafas olish koeffitsiyenti

Fotosi nt ez jarayonida hosil bо‘lgan shakarlar va boshqa organik moddalar о‘simlik hujayralarining asosiy oziqa moddalari hisoblanadi. Bu organik moddalar tarkibida kо‘y miqdorda kimyoviy energiya tо‘planib, nafas olish jarayonida ajralib chiqadi va hujayradagi barcha sintetik reaksiyalarni energiya bilan ta’minlaydi. О‘simliklar hujayralarida boradigan oksidativ reaksiyalar organik moddalarning kislorod ishtirokida anorganik moddalarga (SO 2 va N 2 O) parchalanishi va kimyoviy energiya ajralib chiqish jarayoni nafas olish deyiladi. Bu jarayonnnng shakliy tenglamasini quyidagicha kо‘rsatish mumkin: S 6 N |2 O 6 + 6O 2 6SO 2 + 6N 2 O + energiya ( 2875kDJ mol). Nafas olish muhim fiziologik jarayen bо‘lib, barcha tirik organizmlarga xos xususiyatdir. Bunda uglevodlar muhim ahamiyatga ega. Biroq uglevodlarning tirik organizmlarda bajaraligan vazifasi fakat ularga energiya yetkazib berish bilan yakunlanmaydi. Ularning parchalanishida bir kator oraliq birikmalar hosil bо‘ladi. Bu birikmalar о‘simliklar tanasida uchraydigan boshka organik moddalarning (yog‘lar, aminokislotalar va boshkalar) asosini tashkil etadi. Demak, о‘simlik tanasidagi organik moddalarning turli xilligida nafas olishning ahamiyati kat t a. Lekin о‘simliklarning (xayvon va odamlarnikiga о‘xshash) maxsus nafas olish a’zolari bо‘lmaydi. Ularning barcha hujayralari va tо‘qimalari mustaqil nafas olish xususiyatiga ega. Barcha tirik hujayralarning organoidi sanaladigan mitoxondriyalar nafas olish a’zosi hisoblanadi. Ana shu mitoxondriyalarda murakkab organik birikmalar (asosan uglevodlar) fermentlar tizimi ishtirokida kislorod yordamida oksidlanib, suv va SO 2 ga parchalanadi. Bu reaksiyalar tizimi biologik oksidshnish deyiladi. Tirik organizmlarda boradigan nafas olish jarayonida kislorodning rolini dastlab XVIII asrning oxirlarida fransuz olimi A L Lavuaze ilmiy asoslab bergan edi. U о‘zining 1773-1783 yillarda о‘tkazgan bir qator tajribalarida nafas olish va yonish jarayonlarining о‘xshashligini isbotlab berdi. U nafas olishda ham xuddi

yonishdagidek atmosferadan kislorod yutiladi va atmosferaga karbonat angidrid ajralib chikadi, deb takidladi. A L Lavuaze о‘z kuzatishlariga asoslanib, nafas olish bu kislorod yordamida organik moddalarning juda xam sekinlik bilan yonishidir, degan xulosaga keldi. Taxminan shu vaqtlarda (1777) Sheyele urug‘lar bilan о‘tkazgan tajribalari asosida unayotgan urug‘ solingan yopiq idishda kislorodning miqdori kamayib, SO 2 ning miqdori kо‘payganini aniqladi. 1778-1780 yillarda Y.Ingenxauz yashil о‘simliklar qorong‘ida kislorodni yutib, karbonat angidrid chiqaradi va bu jixatdan hayvonlarga о‘xshaydi, usimliklarning yashil bо‘lmagan qismlari esa yorug‘likda ham kislorod yutishi mumkin degan xulosaga keldi. О‘simliklarning nafas olishini N.T.Sossyur asoslab berdi. U 1797-1804 yillarda birinchi marta mikdoriy taxlillar о‘tkazdi va qorong‘ida о‘simliklar kancha O 2 yutsa, shuncha SO 2 ajratib chiqishini isbotladi. YA’ni yutilgan kislorod bilan ajralib chiqqan karbonat angidridning nisbati birga teng deb kо‘rsatdi. Bundan tashqari karbonat angidrid bilan bir qatorda suv va energiya ham hosil bо‘lishini isbotladi. Ammo N.T.Sossyurning bu muhim fikrlari boshqa olimlar tomonidan uzoq muddatgacha e’tiborga olinmadi. Ajralib chiqayotgan SO 2 fotosintezda ishlatilmay qolgan SO 2 bо‘lib, u qayta chikadi, unyng nafas olishga aloqasi yо‘q, deb tushuntiriddi. Shu olimlar qatorida taniqli nemis fiziologi Y.Libix ( 1842 ) ham bor edi. Keyingi yillarda, ayniqsa, XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida juda kо‘p olimlarning (Borodin, Bax, Papladin, Kostichev, Varburg va boshqalar) tajribalari asosida о‘simliklarning nafas olishi muhim fiziologik jarayon ekanliga, asosan shu jarayon natijasida ajralib chiqqan kimyoviy energiya hujayralardagi sintetik reaksiyalarni energiya bilan ta’minlashi mumkinligi isbotlandi. Umuman, о‘simliklarning nafas olishi muhim fiziologik jarayon bо‘lib, u qorong‘ilik yoki yorug‘likdan qati nazar tirik hujayralarda loimiy xarakterga ega. Hatto omborlarda saqpanadigan urug‘larda, о‘sish va rivojlanishi tо‘xtab, tinim olish holatiga о‘tgan daraxtlarda (qish faslida), tinch qoldagi ildiz va

ildizmevalarda, boshqa tirik hujayra va tо‘qimalarda nafas olish tо‘xtamaydi. Faqat uning jadalligi past bо‘lishi mumkin. Nafas olishning tо‘xtab qolishi organizmning nobud bulishi bilan yakunlanadi. NAFAS OLISH KOEFFITSIYENTI О‘simliklarning nafas olish jarayonida ajralib chiqqan karbonat angidridning yutilgan kislorodga bо‘lgan nisbatiga—nafas olish koeffitsiyenti deyiladi (NK): Biologik oksidlanish jarayonida uglevodlardan tashqari boshqa organik moddalar (yog‘lar, yog‘ kislotalari, oqsillar va boshqalar) xam ishtirok etishi mumkin. Shuning uchun nafas olish jarayonida ishtirok etadigan organik modda turiga qarab nafas olish koeffitsiyentining darajasi ham har xil bо‘ladi. Nafas olish jarayonida uglevodlar ishlatilsa, koeffitsiyent birga teng bо‘ladi: S 2 N 12 0 6 + 6 O 2 ------------------ 6SO 2 + 6N 2 O + energiya 6SO 2 NK= —————— = 1 6O 2 Chunki bir molekula glyukshaning oksidlanishi uchun olti molekula kislorod yutiladi va olti molekula karbonat angidrid ajralib chiqadi. Nafas olish jarayonida yog‘ kislotalari va oqsillar ishlatilsa, nafas olish koeffitsiyenti birdan kichik bо‘ladi. Chunki bu organik moddalarning tarkibida kislorodning mikdori uglerod va vodorodga nisbatan juda kam, shuning uchun ularni oksidlantirish uchun kо‘proq kislorod sarf etiladi. Masalan, stearin kislotasining biologik oksidlanishi: S |8 N 36 O +260 2 ---------- 18SO 2 +18N 2 O +energiya 18SO 2 NK= ---------------------------- =0.69 26O 2

Nafas olish jarayonida organik kislotalar ishlatilsa, nafas olish koeffitsiyenti birdan yuqori bо‘ladi. Chunki bu molekula tarkibida kislorod uglerod va vodorodga nisbatan kо‘i va uni oksidlantirish uchun kamroq kislorod sarflanadi. Masalan, otquloq kislotasining biologik oksidlanishida nafas olish koeffitsiyenti 4 ga teng: 2S 2 N 2 0 4 + O 2 ------------------------- 4SO 2 + 2 N 2 O +energiya 4SO 2 NK= -------------- =4 O 2 Nafas olish koeffitsiyenti darajasining nafas olish mahsulotiga bog‘liq l igi faqat kislorod miqdori yetarli sharoitda sodir bо‘ladi. Lekin oksidlanish kislorodsiz (anaerob) muhitda borganda nafas olish koeffitsiyentining darajasi о‘zgarishi mumkin. Masalan, urug‘lar kislorod kam yoki anaerob sharoitda nafas olganda (suvga botirilib saklansa) havodan O 2 yutilmaydi, lekin SO 3 ajralib chi-qadi. Bunda nafas olish koeffitsiyenti birdan yuqori bо‘ladi.

NAFAS OLISH XIMIZMI Nafas olishning shakliy tenglamasi bu murakkab fiziologik jarayonni tо‘la tavsiflay olmaydi. Chunki bunda juda kup oraliq reaksiyalar sodir bо‘ladi. Natijada kimyoviy energiya oz-ozdan ajralib chiqadi va о‘zlashtiriladi, о‘zlashtirilmay qolgani esa issiklik energiyasiga aylanadi va tarqaladi. Nafas olishda organik moddalarning kislorod yordamida anorganik moddalarga parchalanishi mazkur jarayonning о‘ziga xos xususiyatlari borligini kо‘rsatadi. Chunki organizmdan tashqarida bu organik moddalar molekulyar kislorod bilan reaksiyaga kirishmaydi. Nafas olish jarayonining ana shu о‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab, nafas olish ximizmining hozirga zamon tushunchasiga asos solgan olimlar: A.N.Bax, V.I.Palladin va S.P.Kostichevlar hisoblanadilar. A.N.BAXNINGPEROKSIDNAZARIYASI. 1897 yildaA N.Bax biologik oksidlanishning peroksid nazariyasini ishlab chiqdi. Unga kо‘ra, atmosferadagi molekulyar kislorod inert x,olatda bо‘lib, organik mod-dalarni oksidlay olmaydi. Buninguchununingtarkibidagi qо‘sh bog‘ning bittasi uzilishi va faol xolatga о‘tishi zarur: O = O -O-O - inert faol kislorod kislorod. Kislorod oson oksidlanuvchi modda (A) bilan birikib, qо‘sh bogdan bittasi uziladi va peroksid (AO 2 ) hosil qiladi: 1) A + O, A.N.Baxning fikricha, akseptor (A) bilan birlashib faol holatga о‘tgan kislorod boshqa moddani (V) ham oksidlantirishi mumkin: 2) A --------------- O yov+ ———— AO+VO ---------------- O

3) AO + V —— VA+VO. Natnjada akseptor vazifasini bajaruvchi oksidlanuvchi modda (A) yana osonlik bilan ajralib qoladi. Organik modda (V) esa tо‘la oksidlanadi. A.N.Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenazalar deb atadi. Oksigenazalarga о‘simliklar tо‘qimasida kо‘p tarqalgan har xil kimyoviy birikmalar kiradi. Oksigenazalardagi faollashgan kislorod oksidlanayetgan birikmalar kiradi. Ma’lum vakt fanda bu jarayonda peroksidaza fermenti muhim ahamiyatga ega, degan fikr hukm surardi. Lekin 1955 yilda Yaponiyada (O.Xayaishi va boshqalar) va AQShda (G.S.Mezon va boshqalar) molekulyar kislorodning organik moddalar bilan birikishi mumkinligini isbotlashdi. Hozirgi vaqtga kelib ma’lum bulishicha, A.N.Bax nazariyasining nafas olishga aloqasi yо‘q. Ammo u nafas olish jarayoninnng ximizmini о‘rganishga yо‘l ochib berdi. Chunki bu nazariyada kislorodni faollashtirishning zamonaviy mexanizmini ishlab chiqish uchun asossolingan edi. V.I.PALLADINNING VODORODNI FAOLLASHTIRISH NAZARIYASI . Biologik oksidlanish jarayonining mexanizmini о‘rganishda V.I.Palladinning (1912) ishlari muhim ahamiyatga ega bо‘ldi. Uning nazariyasiga kо‘ra, о‘simlik xromogenlari substratdagi vodorodni о‘ziga biriktirib oladi va keyinchalik ularni kislorodga о‘tkazadi. Bu nazariya bо‘yicha nafas olish ikki bosqichdan iborat: 1) anaerob; 2) aerob: 1)S 6 N 12 O 6 + 6N 2 O+ 12K —— 6SO 2 +12KN 2 . 2) 12KN 1 2 + 6O 2 —— 12K + 12N 2 0. Birinchi reaksiya nafas olish jarayonining anaerob, ikkinchi reaksiya aerob bosqichini ifodalaydi. K — rangli nafas pigmenti, KN 2 — raigsiz nafas olish xromogeni. Birinchi reaksiyada reduktaza fermenti yordamida substratdan vodorod

atomlari qabul qilinib, nafas olish pigmentiga (K) о‘tkaziladn va nafas olish xromogeni (KN,) hosil bо‘ladi. Hamma SO 2 ham shu anaerob jarayonda ajralib chiqadn. Ikkinchi reakiiyada molekulyar kislorod ishtirok etib, xromogenlarni (KN 2 ) nafas olish pigmentlarigacha oksidlaydi va ular yana vodorodnipg akseptori nazifasini bajaradi. Bu reaksiyalarda kislorod KN 2 dan elektron-lar va protonlarni tortib oladi va natijada suv hosil bо‘ladi. Keyingi izlanishlarda V.I.Palladin nazariyasi, ya’ni nafas olishda anaerob va aerob bosqichlarning mavjudligi hamda buida suv ishtirok etishi tо‘la tasdiqlandi. 1912 yilda nemis biokimyogari G.Viland ham biologik oksidlanish vodorodningajratibolinishi bilan bog‘liqekanligini kо‘rsatgan edi. Nafas olishda suvning ishtirok etishi va kislorod vodorodning oxirgi akseptori ekanligini 1955 yilda B.B.Vartapetyan va L.A.Kursaioi tajriba asosida isbotladilar. Buning uchun ular izotoplar ( O 18 ) usulidan foydalandilar. NAFAS OLISH VA BIJG‘ISHNING О‘ZARO ALOQASI. S.P.Kostichev{1910) kо‘rsatishi bо‘yicha, nafas olish va bijgishlar bir xil jarayonlar bilan shakarlarniig parchalanishidan boshlanadi.Ksyinchalik nafas olish SO 2 va suvning, bijgish esa SO, va spirtning hosil bо‘lishi bilan yakunlanadi. Buii k,uyidagi shaklda kо‘rsatish mumkin : Keyiigi yillarda nemis biokimyogari K.Neyberg, S.P.Kostichev va boshqalarning ilmiy izlanishlari asosida aniqianishicha, nafas olish va bijg‘ish jarayonlari bir-biri bilan oraliq mahsulot pirouzum kislota orqali bog‘liqdir. Hozirda aerob xususiyatga ega bо‘lgan nafas olish jarayoni ikki bosqichdan iborat ekanligi tasdiqlandi. Birinchi, boshlang‘ich - anaerob nafas olish jarayonida murakkab organik moddalar (uglevodlar) oddiy organik moddalarga parchalanadi (gtirouzum kislotasiga). Ikkinchi, asosiy-aerob sharoitda piruvat kislotasi karbonat angidrid va suvga parchalanadi. Bunda fermentlar tizimi ham faol ishtirok etadi. FERMENTLAR TIZIMI . Oksidlanish-kaytarilish reaksiyalari uchun xos bо‘lgan asosiy xususiyat elektronlarning kо‘chishidir. Moddalar oksidlanganda tarkibidan elektron ajraladi, qaytarilganda esa elektron biriktirib oladi. Elektron ajratuvchi moddalar donor, kabul qshuvchi moddalar akseptor deyiladi. Donor

bilan akseptor birgalikda oksidlanish - qaytarilish tizimini tashkil etadi. Bu reaksiyalarni boshqaruvchi fermentlar oksidoreduktazalar deyiladi. Fermekglarning donor va akseptor bilan aloqasini quyidagicha izoxlash mumkin: bu yerda, D—donor elsktron va protonlarini ajratadi. YE-ferment tashuvchilik reaksiyasini bajaradi, A-akseptor ularni qabul qiladi. Oksidoreduktazalar uch guruhga buliiadi: 1) anaerob degidrogenazalar; 2) aerob degidrogenazalar; 3) oksigenazalar. Anaerob degidrogenazalar — elektronlarni kisloroddan tashqari oraliq akseptorlarga yetkazib beradi. Bular ikki komponengli fermentlar, koferment NAD + (nikotinamid adenin dinukleotid) bо‘lishi mumkin. Oksidlanish katijasida NAD + qaytarilgan NADN holatga о‘tadi. Bu fermentlarga alkogoldegidrogenaza, laktatdegidrogenaza, malatdegidrogenaza va boshqalar kiradi. Aerob degidrogenazalar - elektronlarni har xil oraliq akseptorlarga va kislorodga yetkazib beradi. Bular ham ikki komponentli fermentlar bо‘lib, flavoproteinlar ideyiladi. Bularning tarkibiga oqsildan tashqari riboflavin (vitamin V 2 ) ham kiradi. Ikki xil koferment mavjud: 1) flavinmononukleotid (FMN); 2) flavinadenindi-nukleotid (FAD). FMN tarkibiga kiruvchi ferment - dimetilizoal- loksazin, FAD - suksinatdegidrogenaza. Bularning akseptorlari xinonlar, sitoxromlar va kisloroddir. Oksidazalar elektronlarni faqat kislorodga yetkazib beradi. Aerob xususiyatiga ega, Bu fermentlar ishtirokida uch xil birikma xrsil bо‘ladi: 1) suv; 2) vodorod peroksid; 3) kislorodning superoksid anioni, ya’ni N 2 0 2 A peroksid superoksid anioni. Vodorod va superoksid anioni (O 2 -) zararli bо‘lgani uchun hujayrada fermentlar yordamida neytrallanadi: Superoksiddismutaza 2 O 2 +2 N + ————————*- O 2 + N 2 0 2 katalaza 2N 2 O 2 —————— O 2 + 2N 2 O.

Suvning hosil bо‘lishida fermentlardan sitoxromoksidazalar, polifeniloksidazalar va boshqalar, vodorod peroksidning hosil bо‘lishida flavoproteinoksidazalar, kislorodning superoksid annoni hosil bо‘lishida ksantinoksidazalar ishtirok etadi. Oksigenazalar ham oksidazalar bilan bir qatorda katta ahamiyatga ega. Bu fermentlar yordamida kislorod faol holatga о‘tadi va organik moddalar bilan birlashadi. Yuqorida kо‘rsatilgan fermentlarning hammasi mitoxondriyalarda joylashgan bо‘ladi. Chunki mitoxondriyalar aerob nafas oladigan barcha hujayralarning, jumladan, о‘simliklar hujayrasining sitoplazmasida joylashgan murakkab organoiddir. Fermentlar mitoxondriyalarning ichki va tashqi membranalarida joylashgan bо‘ladi. Ichki membranada asosan nafas olish zanjirining komponentlari va oksidativ fosforlanish jarayonida ishtirok etadigan ferment tizimlari mujassamlashgan bо‘ladi. ANAEROB NAFAS OLISH. Uglevodlarning anaerob sharoitda parchalanishi glikoliz ham deb ataladi. Bu jarayonda juda kam miqdorda energaya ajralib chiqadi va oxirgi bosqich mahsuloti pirouzum kislotasi hosil bо‘ladi. Glikoliz anaerob nafas olish va bijg‘ish jarayenlarining boshlang‘ich bosqichidir. О‘simliklar tarkibidagi nafas olish jarayenining asosiy mahsuloti bо‘lgan monosaxaridlarning reaksiya qobiliyati ancha past bо‘lib, keyingi almashinuv jarayonida ishtirok etish uchun ularni biroz energiya bnlan ta’minlash zarur. Bunga monosaxaridlarni energiyaga boy bо‘lgan birikmalar bilan reaksiyaga kiritish va fosforli efirlar hosil qilish yо‘li bilan erishiladi. Monosaxarialarning fosforli efirlari (masalan, glyukoza-6-fosfat) ancha faol reaksiya qobiliyatiga ega. Shuning uchun ham glikolizning birinchi bosqichida glyukoza geksokinaza fermenti ishtirokida fosforlanadi va glkjoza-b-fosfatga aylanadi. Buning uchun bir molekulaATFsarflanadi. Glyukoza-b-fosfat fosfoglyukomugaza fermenti ishtirokida izomerlanib, fruktoza-6-fosfatga aylanadi. Fruktoza -6-fosfat ikkinchi

marta fosforlanib, frukgoza-1, b-difosfosfatga aylanadi. Bu jarayovda fosfofrukgokinaza fermenti ishtirok etadi va yana bir molekula ATF sarflanadi. Navbatdagi reaksiyada fruktoza-1, 6-fosfat aldolaza fermenti ishtirokida 3- fosfoglitserin aldegidi va fosfodioksiatsetonga parchalanadi. Fosfo- dioksiatseton osonlik bnlan triozofosfztizomeraza fermenti ishtirokida 3-fosfoglitserin aldegidiga aylanadi. Bu yerda reaksiyalar ikkita uch uglerodli birikma hosil bо‘lishi bilan borganligi uchun bu yо‘l dixotomik oksidlanish xam deyiladi. Glikolizning ikkinchi bosqichi 3-fosfoglitserin alde-gidining oksidlanib 3-fosfoglitserat kislotaga aylanishidan boshlanadi. Bu glikolizning asosiy reaksiyalaridan biri bо‘lib, unda trizafosfatdegidrogenaza ishtirok etadi. Bufermentning faol qismini NAD tashkil qiladi. Reaksiyalarda ADF va fosfat kislota ishtirok etib, ATF hosil bо‘ladi. Reaksiya davomida hosil bо‘lgan atsilferment fosforolizga uchraydi va natijada makroergik karboksifosfatga ega bо‘lgan 1,3- difosfoglitserat kislota hosil bо‘ladi. 1,3- difosfoglitserat kislota ADF bilan qayta fosforlanib, ATF va 3- fosfoglitserat kislota hosil bо‘ladi. Glikolizning oxirgi bosqichida 3-fosfoglitserat kislota fosfoglitseramutaza fermenti ishtirokida izomerlanib, 2-fosfoglitserat kislotaga aylanadi va u bir molekula suvni ajratib, fosfopiruvat kislotaning yenol shakliga aylanadi. Bu reaksiyada yenolaza fermenti ishtirok etadi. Fosfoyenolpiruvat о‘z navbatida, piruvatkinaza fermenti ishtirokida ADF bilan reaksiyaga kirishib, ATF hosil bо‘ladi. Yenolpiruvat kislota pirouzum kislotaga aylanadi: Natijada nafas olishning boshlang‘ich anaerob bosqichi pirouzum kislotaning hosil bо‘lishi bilan tugaydi. Birmolekula glyukozaning oksidlanishi natijasida ikki molekula pirouzum kislota hosil bо‘ladi. Bu reaksiyalar natijasida energiyaga boy bо‘lgan birikmalar: 4 mo-lekula ATF va 2 molekula qaytarilgan NAD.N 2 hosil bо‘ladi. NAD va NAD.N 2 molekulalari tarkibida ham makroergik bog‘lar mavjud. Lekin glikolizning birinchi bosqichida ikki molekula ATF sarflanadi. Shuning uchun ham bu bosqichda ikki molekula samarali ATF ajraladi deb hisoblash mumkin. Har bir molekula NADN ning mitoxondriyalarda oksidlanishi natijasida ajralgan kimyoviy energiya ham

uchta ATF ga teng. Demak, ikki molekula NADNning energiyasi xam 6 molekula ATF ga teng. Shunday qilib, glikoliz jarayonida ajralib chiqqan umumiy foydali energiya sakkiz molekula ATF ga teng bо‘ladi. Har bir ATF ning energiyasi 10 kkal deb hisoblasak, u holda glikoliz jarayonida ajralib chiqqan energiyaning umumiy miqdori 80 kkal.ga teng bо‘ladi. AEROB NAFAS OLISH. Nafas olishnnng aerob bosqichi - ikkinchi asosiy bosqich sanaladi. Bu bosqichda pirouzum kislota karbonat angidrid bilan suvda tо‘liq parchalanadi. Bu jarayon aerob sharoitda sodir bо‘lib, bir qator oraliq moddalar, dikarbon va trikarbon kislotalar ishtirok etadi. Ularning bir-biriga aylanishi xalqadan iborat. Shuning uchun ham dikarbon va trikarbon kislotalar sikli deb ataladi. Bu reaksiyalar tizimini (hayvonlar organizmida) 1937 yilda ingliz biokimyogari G.A.Krebs taklif qilganligi uchun uning nomi bilan Krebs sikli ham deb ataladi. Bu tizimning о‘simliklarda xam mavjudligini birinchi marta ingliz olimi A.Chibnell (1939) isbotlagan. Piruvat kislota aerob sharoitda avvalo, faollashgan birikma atsetil-SoA ga aylanadi. Faollashgan atsetil-SoAning oksidlanishidan siklik jarayonlar boshlanadi. Krebs siklining birinchi bosqichida atsetil-SoA oksaloatsetat bilan о‘zaro reaksiyaga kirishib, sitrat kislota {limon kislota) hosil qiladi. Bu reaksiyada sitratsintetaza fermenti ishtirok etadi va bu xalkadagi eng muhim mahsulotlardan biri xisoblanadi. Shuning uchun bu jarayon sitrat sikli xam deb ataladi. Sitrat kislota akonitaza fermenti ishtirokida degidratatsiyalanadi va sisakonit hosil qiladi. Sisakonit kislota yana bir molekula suv biriktirib, izotsitrat kislotaga aylanadi. Izotsitrat kislota degidratatsiyaga uchrab, oksalosuksinat kislotaga aylanadi. Bu reaksiyada izotsitratdegidrogenaza fermenti ishtirok etadi. Uning faol qismini NADF tashkil qiladi va u reaksiyada NADFNga qaytariladi. Tezlikda oksalosuksinat kispotadekarboksillanib, a-ketoglutaratkislogagaaylanadi. a- kstoglutarag yana dekarboksillanadi, natijada karbonat angidrid ajralib chikadi, NADN va suksinil-SoA hosil bо‘ladi. Suksinil-SoA~sintetaza fermenti, ADF va fosfat kislota ishtirokida energiyaga boy bо‘lgan suksinil-SoAdan suksinat kislota (kahrabo kislota) va ATF

hosil bо‘ladn. Suksinat kislota oksidlanib, fumarat kislotaga aylanadi. Bu reaksiya о‘simliklarda juda kо‘p tarqalgan suksinatdegidrogenazafermenti ishtirokida sodir bо‘ladi. Bu fermentning faol qismi FAD bо‘lib, u FADN 2 ga qaytariladn. Fumarat kislota bir molekula suvni biriktirib, fumaraza fermenti ishtirokida malat kislotaga aylanadi. Bu kislota о‘z navbatida malatdegidrogenaza fermenti ishtirokida oksaloatsetat kislotaga aylanadi. Fermentning faol qismini NAD tashkil qilib, u reaksiya jarayonida NA DN ga qaytariladi. Doiraning yakunida hosil bо‘lgan oksaloatsetat kislota uz-о‘zidan tezda yenol shaklga о‘tadi va yangi atsetil-SoA molekulasi bilan reaksiyaga kirishib, yangi siklni boshlaydi. Shunday qilib, xar bir siklda bir molekula pirouzum kislotasidan uch molekula SO 2 ajraladi, uch molekula suv ishtirok etadi, besh juft vodorod atomlari ajratiladi. Vu sikl о‘simliklar tanasidagi modda almashinuv jarayonida katta ahamiyatga ega. U faqat uglevodlar oksidlanishining yakuniy bosqichi bulmay, balki boshqa organik moddalarga (oqsillar, yoglar va boshqalar) ham taalluqlidir. Nafas olishniig bu bosqichida energiyaning asosiy qismi ajraladi. Rsaksiyalar natijasida ZNADN, NADFN 2 FADN 2 va bir molekula ATF ajraladi. Agar har bir molekula NADN va NADFN larning e ne r gi yasi uch molekula ATFga tsng (3. 3 + 3=12) bо‘lsa, u holla 12 molekuli ATFbо‘ladi. Bir molekula FADN 2 ning energiyasi ikki molekula ATF ga teng bо‘lsa, reaksiya natijasida bir molekula ajralib chiqqan ATF bilan birgalikda umumiy miqdor uch molekula ATFni tashkil qiladi. Natijada bir molekula pirouzum kislotaning oksidlanishi 15 molekula ATFni hosil qiladi. Agar bir molekula glyukozaning glikolizi natijasida ikki molekula pirouzum kislota hosil bо‘lishini hisobga olsak, u xalda 30 molekula ATF hosil bо‘ladi. Bundan tashqari 8 molekula ATF boshlang‘ich anaerob bosqichda xam hosil bо‘ladi. Demak, bir molekula glyukozaning oksidlanish jarayonida 38 molekula ATF xosil bо‘lib, uning energiyasi 686 kkal/molga teng bо‘ladi. Bundan tashqari bu siklda hosil bо‘lgan oraliq mahsulotlar yangi organik moddalarni sintez qilish uchun sarflanadi (oqsillar, yog‘lar va boshqalar). Krebs

sikli reakiiyalari tо‘la mitoxondriyalarda sodir bо‘ladi va nafas olish jarayonining asosiy yо‘li hisoblanadi. NAFAS OLISHNING PENTOZAFOSFAT SIKLI . Bu sikl glyukoza-6- fosfatning bevosita oksidlanishi bilan boshlanadi. Bunda glyukoza-6-fosfatdan bir molekula SO 2 ajralib chiqadi va besh uglerodli birikmalar-pentozalar hosil bо‘ladi. Shuning uchun ham bu yо‘l pentozafosfat (yoki apotomik) parchalanish deyiladi. Uni geksozomonofosfat sikli xam deb ataydilar. Bu yо‘l 1935-1938 yillardaO.Varburg, F.Dikkene, V.A.Engelgard va FLipman kabi olimlarning izlanishlari natijasida ochildi. YA’ni о‘simliklarda asosiy hisoblanadigan glikoliz va Krebs sikli bilan bir qatorda glyukozaning yana bir muxim yо‘l bilan oksidlanishi aniqlandi. Pentozafosfat yо‘li ham glikolizga о‘xshaydi, bunda oksidlanuvchi birlamchi mahsulot 6-fosfat hisoblanadi. Bu reaksiyalar asosan ikki bosqichdai iborat. Birinchi bosqichda glyukoza-6-fosfat oksidlanib, 6-fosfat glyukolakton kislota hosil qiladi. Bu reaksiya glyukoza-6-fosfat-degidrogenaza fermenti ishtirokida boradi. Fermentning faol qismini NADF tashkil qilib, u NADFNga qaytariladi. 6-fosfatglyukolakton kislota suv ishtirokida 6-fosfatglyukonat kislotaga aylanadi va bu kislota dekarboksillanish reaksiyasi natijasida pentozafosfat hosil qiladi. Reaksiya natijasida bir molekula SO 2 va NADFN hosil bо‘ladi. Umuman, bir atom uglerodning oksidlanishi natijasida ikki mo-lekula NADFN hosil bо‘ladi. Ikkinchi bosqichda ribulozo-5-fosfat izomerlanib, riboza-5-fosfatga va ksiluloza-5-fosfatga aylanadi. Bulardan, transketolaza va transaldolaza fermentlari ishtirokida sedogeptuloza-7-fosfat va 3-fosfoglitserin aldegidi hosil bо‘ladi. Keyin eritrozo-4-fosfat va fruktoyu-6-fosfat hosil bо‘ladi. Fruktoza-6-fosfat izomerlaiib, yakuniy mahsulot glyukozo-6-fosfatga aylanadi. Umuman, pentozafosfat yulida olti molskula glyukoza-6-fosfat ishtirok etsa, uning umumiy tenglamasini quyidasicha kо‘rsatish mumkin: 6 glyukoza -6-fosfat + 12NADF + 7 N 2 0 5 glyukoza -6-fosfat + 6SO 2 + 12NADFN + 12N + N 2 RO 4 .

Keyinchalik xar bir molekula NADFN oksidlanganda 3 molekula ATF sintezlanadi. Demak, 12 NADFN molekulasi oksidlanganda 36 molekula ATF hosil bо‘ladi. Bu siklda hosil bо‘lgan oraliq mahsulotlar - pentozalar organizm uchun juda zarur bо‘lgan moddalar (nuklein kislotalar va boshqalar) xosil qilishda ishtirok etadi. Bu yulning hamma reaksiyalari hujayra sitoplazmasining eruvchi qismida protoplastidalar ia xloroplastlarda sodir bо‘ladi. Nafas olishning pentozafosfat yо‘li, ayniqsa. sintetik jarasnlar kuchli borastgan hujayralarda faol xususiyatga ega. Bunday hujayralarda msmbranalarning lipid komponentlari, nuklein kislotalar, xujayra devori va fenol birikmalar faol ravishda sintezlanadi. GLIOKSILAT SIKLI . Bu sikl 1957 yilda birinchi marta GL.Korenberg va G.A.Krebs tomonidan bakteriyalar va mog‘or zamburuklarida aniqlangan edi. Keyinchalik aniklanishicha, u moyli о‘simliklarning unayotgan uruglarida va zaxira yoglar, shakarlarga aylanishi kerak bо‘lgan organlarida sodir bо‘lar ekan. Glioksilat sikli hujayradagi maxsus organoid glioksisomalarda sodir buladi. Mitoxondriyalarda, shuningdsk, hayvon hujayralarida ham bu sikl bо‘lmaydi. Glioksilat sikli asosan moyli о‘simliklarning nafas olishidagi aerob bosqichida Krebs sikli о‘rnida sodir.bо‘ladi. Chunki u Krebs siklining ma’lum mikdorda о‘zgargan yо‘lidir: 1) Krebs siklining bir qismida: izotsitrat kislota — suksinil — > SoA — suksinat kislota kislota — » malat kislota — ... 2) Glioksilat siklining shu qismida: izotsitrat kislota — suksinat kislota — glioksilat kislota — atsetil-SoA — malat kislota—... Kо‘rinib turibdiki, Krebs siklidan farqli о‘laroq, bu siklda glioksilat kislota va atsetil SoA hosil bо‘ladi va natijada har bir doirada ikki molekula atsetil SoA ishtirok etadi (44-chizma). Umuman, glioksilat sikli zaxira yog‘larni sarflaydi va yog‘larning parchalanishida oraliq modda — atsetil SoA hosil bо‘ladi. Har ikki molekula atsetil SoA hisobiga bir molequla NADN qaytariladi va uning energiyasi mitoxondriyalarda ATF sinteziga sarflanishi mumkin. Hosil bо‘lgan suksinat kislota ( qahrabo kislota ) glioksisomadan tashqariga chiqadi va mitoxondriyalarga о‘tib, biosintez jarayonlarida ishtarok ztadi. Glioksilag kislota esa glikokol aminokislotasining hosil bо‘lishi uchun dastlabki modda hisoblanadi.

Похожие

Nafas olishning ichki va tashqi sharoit omillariga bog‘liqligi

Nafas olish ekologiyasi

Nafas olish timizi

Fotosintezning biosferadagi va xujayra metobolizmidagi о‘rni, о‘rganish uslublari

Fotosintez ekologiyasi