Nafas olish timizi - Ботаника - Рефераты

Nafas olish timizi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

Nafas olish ximizmi Reja: 1. A . N . Baxning peroksid nazariyasi va uning mohiyati . 2. V . I . Palladinning vodorodni faollashtirish nazariyasi . 3. Nafas olish va bijg`ishning o ’ zaro aloqasi . 4. Nafas olish bosqichlari. Anaerob nafas olish. 5. Aerob nafas olish. Krebs sikli va uning mohiyati. 6. Nafas olishning pentozofosfat sikli.

Tayanch so’zlar: Peroksid nazariyasi, inert kislorod, faol kislorod, vodorodni faollashtirish nazariyasi, bosqichlari, tenglamasi, nafas olish, bijgish, energiya darajasi, genetik aloqasi, pirouzum kislota, fermentlar, uglevodlar, anaerob, aerob, gli k oliz, organik kislotalar, sikllar. Nafas olishning sxematik tenglamasi bu murakkab fiziologik jarayonni to’la xarakterlay olmaydi. Chunki juda ko’p oraliq reaksiyalar sodir bo’ladi. Natijada kimyoviy energiya oz-ozdan ajralib chiqadi va o’zlashtiriladi. O’zlashtirilmay qolganda esa issiqlik energiyasiga aylanadi va tarqaladi. Nafas olishda organik moddalarning kislorod yordamida anorganik moddalarga parchalanishi mazkur jarayonning o’ziga xos xususiyatlari borligini ko’rsatadi. Chunki organizmdan tashqarida bu organik moddalar molekulyar kislorod bilan reaksiyaga kirishmaydi . Nafas olish jarayonining o ’ ziga xos xususiyatlarini aniqlab nafas olish ximizmining xozirgi zamon tushunchasiga asos solgan olimlar : A . N . Bax , V . I . Palladin va S . P . Kostichevlar hisoblanadilar . A.N.Baxning peroksid nazariyasi. 1897 yilda A.N.Bax biologik oksidlanishning peroksid nazaryasini ishlab chiqdi. Unga ko’ra atmosferadagi molekulyar kislorod inert holatida bo’lib, organik moddalarni oksidlay olmaydi. Buning uchun uning tarkibidagi qo’sh bog’ning bittasi o’zilishi va faol holatga o’tishi zarur: O = O - O- O- Inert kislorod Faol kislorod Kislorod oson oksidlanuvchi modda (A) bilan birikib qo’sh bog’dan bittasi o’ziladi va peroksid (AO 2 ) hosil qiladi: O 1) A + O 2 → A O

A.N.Baxning fikricha akseptor (A) bilan birlashib faol holatga o’tgan kislorod boshqa moddani (V) ham oksidlantirishi mumkin: O 2) A + V AO + VO O 3) AO + V VA +VO Natijada akseptor vazifasini bajaruvchi osonlik bilan oksidlanuvchi modda (A) yana ajralib qoladi. Organik modda (V) esa to’la oksidlanadi. A.N.Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenezalar deb atadi. Oksigenezalarga o’simliklar to’qimasida ko’p tarqalgan har xil kimyoviy birikmalar kiradi. Oksigenezalardagi faollashgan kislorod oksidlanayotgan substratga kuchiriladi. Ma’lum vaqt fanda, bu jarayonda peroksidaza fermenti muhim ahamiyatga ega degan fikr hukm surdi. Lekin 1955 yilda Yaponiyada (O.Xayaishi va boshqalar) va AQShda (G.S.Mezon va boshqalar) molekulyar kislorodnig organik moddalar bilan birikishi mumkinligini isbotlashdi. Xozirgi vaqtga kelib, ma’lum bo’lishicha, A.N.Bax nazariyasining nafas olishga aloqasi yuq. Ammo u nafas olish jarayonining ximizmini o’rganishga yo’l ochib berdi. Chunki bu nazariyada kislorodni faollashtirishning zamonaviy mexanizmini ishlab chiqish uchun asos solingan edi. V.I.PALLADINNING VODORODNI FAOLLASHTIRISH NAZARIYASI . Biologik oksidlanish jarayonining mexanizmini o’rganishda V.I.Palladinning (1912) ishlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Uning nazariyasiga ko’ra o’simlik xromogenlari substratdagi vodorodni o’ziga biriktirib oladi va keyinchalik ularni kislorodga o’tkazadi. Bu nazariya boyicha nafas olish ikki bosqichdan iborat: 1) anaerob, 2) aerob: 1) C 6 H 12 O 6 +6H 2 O +12 R 6CO 2 +12RH 2 2) 12 RH 2 +6 O 2 12R +12H 2 O

Birinchi reaksiya nafas olish jarayonining anaerob, ikkinchi reaksiya – aerob bosqichini ifodalaydi. R – rangli nafas pigmenti, RH 2 – rangsiz nafas olish xromogeni. Birinchi reaksiyada reduktaza fermenti yordamida substratdan vodorod atomlari qabul qilinib, nafas olish pigmentiga (R) o’tkaziladi va nafas olish xromogeni (RH 2 ) hosil bo’ladi. Hamma CO 2 ham shu anaerob jarayonda ajralib chiqadi. Ikkinchi reaksiyada molekulyar kislorod ishtirok etib, xromogenlarni (RH 2 ) nafas olish pigmentlarigacha oksidlaydi va ular yana vodorodning akseptori vazifasini bajaradi. Bu reaksiyalarda kislorod RH 2 dan elektronlar va protonlarni tortib oladi va natijada suv hosil bo’ladi. Keyingi izlanishlarda, V.I.Palladin nazariyasi, ya’ni nafas olishda anaerob va aerob bosqichlarning mavjudligi hamda bunda suv ishtirok etishi to’la tasdiqlandi. 1912 yilda nemis bioximigi G. Viland ham biologik oksidlanish vodorodning ajratib olinishi bilan bog’liq ekanligini ko’rsatgan edi. Nafas olishda suvning ishtirok etishi va kislorod vodorodning oxirgi akseptori ekanligini 1955 yilda B.B.Vartapetyan va L.A. Ko’rsanov tajriba asosida isbotladilar. Buning uchun ular izotoplar (O- 18 ) usilidan foydalandilar. NAFAS OLISH VA BIJG’ISHNING O’ZARO ALOQASI . S.P.Kostichev (1910) ko’rsatishi boyicha nafas olish va bijg’ishlar bir xil jarayonlar bilan shakarlarning parchalanishidan boshlanadi. Keyinchalik nafas olish CO 2 va suvning, bijg’ish esa CO 2 va spirtning hosil bo’lishi bilan yakunlanadi. Buni quyidagi sxemada ko’rsatish mumkin: Nafas olish CO 2 + H 2 O +O 2 C 6 H 12 O 6 oraliq moddalar -O 2 Bijg’ish CO 2 + spirt

Keyingi yillarda nemis bioximigi K.Neyberg, S.P.Kostichev va boshqalarning ilmiy izlanishlari asosida aniqlanishicha nafas olish va bijg’ish jarayonlari bir-biri bilan oraliq mahsulot pirouzum kislota orqali bog’liqdir. +O 2 6CO 2 + 6H 2 O C 6 H 12 O 6 2CH 3 COOH (piruvat) -O 2 2CO 2 + 2 C 2 H 5 OH Hozirda aerob xarakterga ega bo’lgan nafas olish jarayoni ikki bosqichdan iborat ekanligi tasdiqlandi. Birinchi, boshlang’ich – anaerob nafas olish jarayonida murakkab organik moddalar (uglevodlar) oddiy organik moddalarga parchalanadi (pirouzum kislotasiga). Ikkinchi, asosiy –aerob sharoitda piruvat kislotasi karbonat angidrid va suvga parchalanadi. Bunda fermentlar tizimi ham faol ishtirok etadi. Fermentlar tizimi. Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari uchun xos bo’lgan asosiy xususiyat elektronlarning ko'chishidir. Moddalar oksidlanganda tarkibidan elektron ajraladi, qaytarilganda esa elektronni biriktirib oladi. Elektron ajratuvchi moddalar donor , qabul qiluvchi moddalar akseptor deyiladi. Donor bilan akseptor birgalikda oksidlanish – qaytarilish tizimini tashkil etadi. Bu reaksiyalarni boshqaruvchi fermentlarga oksidoreduktazalar deyiladi. Fermentlarning donor va akseptor bilan aloqasini quyidagicha izohlash mumkin: DH 2 YE AH 2 D YEH 2 A Bu yerda D – donor elektron va protonlarini ajratadi, YE- ferment tashuvchilik reaksiyasini bajaradi, A- akseptor ularni qabul qiladi. Oksidoreduktazalar uch gruppaga bo’linadi: 1)anaerob digidrogenazalar, 2) aerob digidrogenazalar, 3) oksigenazalar. Oksidazalar- elektronlarni faqat kislorodga yetkazib beradi. Aerob xarakterga ega. Bu fermentlar ishtirokida uch xil birikma hosil bo’ladi: 1) suv, 2) vodorod peroksid, 3) kislorodning superoksid anioni.

Vodorod va superoksid anioni (O 2 - ) zararli bo’lgani uchun hujayrada fermentlar yordamida neytrallanadi: superoksiddismo’taza 2 O 2 - + 2H + O 2 + H 2 O 2 2 H 2 O 2 O 2 +2H 2 O katalaza Suvning hosil bo’lishida fermentlardan sitoxromoksidazalar, polifenoloksidazalar va boshqalar, vodorod peroksidning hosil bo’lishida – flavoproteinoksidazalar, kislorodning superoksid anioni hosil bo’lishida – ksantinoksidazalar ishtirok etadi. Bu fermentlar yordamida kislorod aktiv holatga o’tadi va organik moddalar bilan birlashadi. Anaerob nafas olish . Uglevodlarning anaerob sharoitda parchalanishi glikoliz ham deb ataladi. Bu jarayonda juda kam miqdorda energiya ajralib chiqadi va oxirgi bosqich mahsuloti pirouzum kislotasi hosil bo’ladi. Glikoliz – aerob nafas olish va bijg’ish jarayonlarining boshlang’ich bosqichidir. Navbatdagi reaksiyada fruktoza-1,6-fosfat aldolaza fermenti ishtirokida 3- fosfogliserin aldegidi va fosfodioksiasetonga parchalanadi. Fosfodioksiaseton osonlik bilan triozofosfatizomeraza fermenti ishtirokida 3-fosfogliserin aldegidiga aylanadi. Bu yerda reaksiyalar ikkita uch uglerodli birikma hosil bo’lishi bilan borganligi uchun bu yo’l dixotomik oksidlanish ham deyiladi. Glikolizning ikkinchi bosqichi - 3- fosfogliserin aldegidining oksidlanib 3- fosfogliserat kislotaga aylanishidan boshlanadi. Bu glikolizning asosiy reaksiyalaridan biri bo’lib, unda trizafosfatdigidrogenaza ishtirok etadi. Bu fermentning aktiv qismini NAD tashkil qiladi. Reaksiyalarda ADF va fosfat kislota ishtirok etib ATF hosil bo’ladi. Reaksiya davomida hosil bo’lgan asilferment fosforolizga uchraydi va natijada makroergik karboksifosfatga ega bo’lgan 1,3- difosfogliserat kislota hosil bo’ladi. 1,3-difosfogliserat kislota ADF bilan qayta fosforlanib ATF va 3-fosfogliserat kislota hosil bo’ladi.

Glikolizning oxirgi bosqichida 3-fosfogliserat kislota fosfogliseramo’taza fermenti ishtirokida izomerlanib, 2-fosfogliserat kislotaga aylanadi va u bir molekula suvni ajratib, fosfopiruvat kislotaning yenol shakliga aylanadi. Bu reaksiyada yenolaza fermenti ishtirok etadi. Fosfoyenolpiruvat o’z navbatida, piruvatkinaza fermenti ishtirokida ADF bilan reaksiyaga kirishib ATF hosil bo’ladi. Yenolpiruvat kislota pirouzum kislotaga aylanadi: CH 2 CH 3 COH C=O COOH COOH Yenolpiruvat piruvat Natijada nafas olishning boshlang’ich anaerob bosqichi pirouzum kislotaning hosil bo’lishi bilan tugaydi. Bir molekula glyukozaning oksidlanishi natijasida ikki molekula pirouzum kislota hosil bo’ladi. Bu reaksiyalar natijasida energiyaga boy bo’lgan birikmalar 4 molekula ATF va 2 molekula qaytarilgan NAD.H 2 hosil bo’ladi. NAD va NAD.H 2 molekulalari tarkibida ham makroergik bog’lar mavjud. Lekin glikolizning birinchi bosqichida ikki molekula ATF sarflanadi. Shuning uchun ham bu bosqichda ikki molekula samarali ATF ajraladi deb hisoblash mumkin. Har bir molekula NADH ning mitoxondriyalarda oksidlanishi natijasida ajralgan kimyoviy energiya ham uchta ATF ga teng. Demak, ikki molekula NADH ning energiyasi ham 6 molekula ATF ga teng. Shunday qilib, gilikoliz jarayonida ajralib chiqqan umumiy foydali energiya sakkiz molekula ATF ga teng bo’ladi. Har bir ATF ning energiyasi 10 kkal deb hisoblasak, u holda gilikoliz jarayonida ajralib chiqqan energiyaning umumiy miqdori 80 kkal ga teng bo’ladi. AEROB NAFAS OLISH . Nafas olishning aerob bosqichi – ikkinchi asosiy bosqich sanaladi. Bu bosqichda pirouzum kislota karbonat angidrid bilan suvga to’liq parchalanadi. Bu jarayon aerob sharoitda sodir bo’lib, bir qator oraliq moddalar, di– va trikarbon kislotalar ishtirok etadi. Ularning bir-biriga aylanishi

halqadan iborat. Shuning uchun ham di- va trikarbon sikli deb ataladi. Bu reaksiyalar tizimini (hayvonlar organizmida) 1937 yilda ingliz bioximigi G.A.Krebs taklif qilganligi uchun uning nomi bilan Krebs sikli ham deb ataladi. Bu tizimning o’simliklarda ham mavjudligini birinchi marta ingliz olimi A.Chibnell (1939) isbotlagan. Fumarat kislota bir molekula suvni biriktirib, fumaraza fermenti ishtirokida malat kislotaga aylanadi. Bu kislota o’z navbatida malatdigidrogenaza fermenti ishtirokida oksaloasetat kislotaga aylanadi. Fermentning faol qismini NAD tashkil qilib, u reaksiya jarayonida NADH 2 ga qaytariladi. Doiraning yakunida hosil bo’lgan oksaloasetat kislota o’z-o’zidan tezda yenol shaklga o’tadi va yangi asetil SoA molekulasi bilan reaksiyaga kirishi, yangi siklni boshlaydi. Shunday qilib har bir siklda bir molekula pirouzum kislotasidan uch molekula CO 2 ajraladi, uch molekula suv ishtirok etadi, bu yosh juft vodorod atomlari ajratiladi. Bu sikl o’simliklar tanasidagi modda almashinuv jarayonida katta ahamiyatga ega. U faqat uglevodlar oksidlanishining yakuniy bosqichi bo’lmay, balki boshqa organik moddalarga (oqsillar, yoglar va boshqalar) ham taalluqlidir. Bundan tashqari, bu siklda hosil bo’lgan oraliq mahsulotlar yangi organik moddalarni sintez qilish uchun sarflanadi (oqsillar, yoglar va boshqalar). Krebs sikli reaksiyalari to’la mitoxondriyalarda sodir bo’ladi va nafas olish jarayonining asosiy yo’li hisoblanadi. Nafas olishning pentozofosfat sikli . Bu sikl glyukoza –6-fosfatning bevosita oksidlanishi bilan boshlanadi. Bunda glyukoza –6-fosfatdan bir molekula CO 2 ajralib chiqadi va besh uglerodli birikmalar pentozalar hosil bo’ladi. Shuning uchun ham bu yo’l pentozafosfat (yoqi apotomik ) parchalanish deyiladi. Uni geksozomonofosfat sikli ham deb ataydilar. Bu yo’l 1935-1938 yillarda O.Varburg, F.Dikkene, V.A.Engelgard va F.Lipman kabi olimlarning izlanishlari natijasida ochildi. Ya’ni o’simliklarda asosiy hisoblanadigan glikoliz va Krebs sikli bilan bir qatorda glyukozaning yana bir muhim yo’l bilan oksidlanishi aniqlandi.

Pentozafosfat yo’li ham, gilikolizga uxshaydi, bunda oksidlanuvchi birlamchi mahsulot glyukoza-6-fosfat hisoblanadi. Bu reaksiyalar asosan ikki bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda glyukoza-6-fosfat oksidlanib, 6-fosfat-glyukolakton kislota hosil qiladi. Bu reaksiya glyukoza-6-fosfat-dyog’idrogenaza fermenti ishtirokida boradi. Fermentning aktiv qismini NADF tashkil qilib, u NADFH 2 ga qaytariladi. 6-fosfatglyukolakton kislota suv ishtirokida 6-fosfatglyuqonat kislotaga aylanadi va bu kislota dekarboksillanish reaksiyasi natijasida pentozofosfat hosil qiladi. Reaksiya natijasida bir molekula CO 2 va NADFH 2 hosil bo’ladi. Umuman bir atom uglerodning oksidlanishi natijasida ikki molekula NADF hosil bo’ladi. Umuman, pentozafosfat yo’lida olti molekula glyukoza-6-fosfat ishtirok etsa, uning umumiy tenglamasini quyidagicha ko’rsatish mumkin: 6 glyukoza-6-fosfat + 12 NADF + 7 H 2 O 5 glyukoza-6-fosfat + 6 CO 2 + 12 NADFH +12H +H 3 PO 4 Keyinchalik har bir molekula NADFH oksidlanganda 3 molekula ATF sintezlanadi. Demak 12 NADFH molekulasi oksidlanganda 36 molekula ATF hosil bo’ladi. Bu siklda hosil bo’lgan oraliq mahsulotlar – pentozalar organizm uchun juda zarur bo’lgan moddalar (nuklein kislotalar va boshqalar) hosil qilishda ishtirok etadi. Bu yo’lning hamma reaksiyalari hujayra sitoplazmasining eruvchi qismida protoplastidalar va xloroplastlarda sodir bo’ladi. Nafas olishning pentozafosfat yo’li ayniqsa sintetik jarayonlar kuchli borayotgan hujayralarda faol xarakterga ega. Bunday hujayralarda membranalarning lipid komponentlari, nuklein kislotalar, hujayra devori va fenol birikmalar faol ravishda sintezlanadi. GLIOKSILAT SIKLI . Bu sikl (1957) birinchi marta G.L. Korenberg va G.A.Krebs tomonidan bakteriyalar va mog’or zamburug’larida aniqlangan edi. Keyinchalik aniqlanishicha, u moyli o’simliklarning unayotgan urug’larida va zapas yog’lar, shakarlarga aylanishi kerak bo’lgan organlarida sodir bular ekan. Glioksilat sikli hujayradagi maxsus organoid-glioksisomalarda sodir bo’ladi. Mitoxondriyalarda, shuningdek hayvon hujayralarida ham bu sikl bo’lmaydi.

Glioksilat sikli asosan moyli o’simliklarning nafas olishidagi aerob bosqichida Krebs sikli o’rnida sodir bo’ladi. Chunki u Krebs siklining ma’lum miqdorda o’zgargan yo’lidir: 1) Krebs siklining bir qismida: izositrat kislota a-ketoglutarat kislota suksinil CoA suksinat kislota fumarat kislota malat kislota… 2) Glio k silat siklining shu qismida: izositrat kislota suksinat kislota glioksalat kislota asetil CoA malat kislota… ko’rinib turibdiki, Krebs siklidan farqli ularoq bu siklda glioksilat kislota va asetil CoA hosil bo’ladi va natijada har bir doirada ikki molekula asetil CoA ishtirok etadi. Umuman, glioksalat sikli zapas yoglarni sarflaydi va yog’larning parchalanishida oraliq modda – asetil CoA hosil bo’ladi.

Похожие

Nafas olish ekologiyasi

Fotosintezda karbonat angidridning o’zlashtirilishi. Yorug’likda nafas olish

О‘simliklarning nafas olishi

O`simliklar hayotida nafas olishning ahamiyati

Nafas olishning ichki va tashqi sharoit omillariga bog’liqligi