Fotosintezda karbonat angidridning o’zlashtirilishi. Yorug’likda nafas olish - Ботаника - Рефераты

Fotosintezda karbonat angidridning o’zlashtirilishi. Yorug’likda nafas olish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147 KB

Fotosintezda karbonat angidridning o’zlashtirilishi. Yorug’likda nafas olish Reja: 1. Fotosintezning S 3 -yo’li. Kalvin sikli. 2. Fotosintezning S 4 -yo’li. Xetch-Slek sikli. 3. Fotosintez jarayonidagi akseptorlar va birlamchi mahsulotlar. 4. Fotosintezning SAM-yo’li va uning ahamiyati. 5. Yorug’likda nafas olish. 6. Fotosintez jadalligi va sof maxsuldorligi. 7. Fotosintez jadalligiga muhit omillarining ta’siri. 8. Fotosintezning kunlik va mavsumiy jadalligi. 9. Fotosintez va hosildorlik.

Tanch so’zlar: Fotosintez, bosqichlar, sikllar, qorong’iliq, C O 2 ning o’zlashtirilishi, Kalvin sikli, ribuloza-difosfat, FGK, FGA, FDA, Xetch-Slek sikli, fosfoyenolpiruvat, oksaloasetat, malat kislotalar, SAM-yo’li, og’izchalar, olma kislotasi-malat, hujayra vakuolalari, xloroplastlar, peroksisomalar, mitoxondriyalar, glikolat, glio k silat, glisin, vodorod peroksid, katalaza, fotosintez jadalligi, sof maxsuldorlik, ekologik muhit, yor ug’lik, karbonat angidridning konsentrasiyasi, harorat, namlik, ildiz orqali oziqlanish, kislorod, kunlik davomiylik, mavsumiy davomiylik, bir chuqqili, ikki chuqqili, organik modda, sof maxsuldorlik tenglamasi, biologik va xo’jalik hosil. Fotosintezning ikkinchi bosqichi – qorong’iliq bosqichi deyiladi. Chunki bu bosqichda boradigan reaksiyalar yor ug’lik talab qilmaydi va C O 2 ning o’zlashtirilishi bilan xarakterlanadi. Yorug’lik bosqichining asosiy mahsuloti bo’lgan ATF va NADF. N 2 lar karbonat angidridning o’zlashtirilib uglevodlar hosil bo’lishida ishtirok etadi: O 2 FGK Yorug’lik ATF NADF. H 2 2H 2 O CO 2 Karbonat angidridning o’zlashtirilishi ham oddiy jarayon emas. U juda ko’p bioximik reaksiyalarni o’z ichiga oladi. Bu reaksiyalarning xarakterlari to’g’risida batafsil ma’lumotlar biokimyoning yangi usullarini qo’llash natijasidagina olindi. Hozirgi paytda CO 2 ni o’zlashtirishning bir necha yo’li aniqlangan: 1. S 3 - yo’li (Kalvin sikli), 2. S 4 - yo ’ li ( Xetch va Slek sikli ) va boshqalar .Yorug’lik bosqichi Qorong’ulik bosqichi

FOTOSINTEZNING S 3 - YO ’ LI . Fotosintez jarayonida CO 2 ning o ’ zlashtirish yo ’ lini 1946-1956 yillarda Kaliforniya dorilfununida , Amerikalik bioximik M . Kalvin va uning xodimlari aniqladilar . Shuning uchun ham u Kalvin sikli deb ataladi . Keyingi yillardagi izlanishlarning natijalari ko ’ rsatishicha , bu sikl hamma o ’ simliklarda sodir bo ’ ladi . Birinchi asosiy vazifa CO 2 o ’ zlashtirilishi oqibatida vujudga keladigan dastlabki organik moddani aniqlash edi . Aytish lozimki , mazkur jarayonda hosil bo ’ ladigan uglevodlarni aniqlash juda qiyin , chunki miqdor jihatidan kam bo ’ lgan , turli – tuman oraliq moddalar hosil bo ’ ladi . Bu vazifani xal qilish uchun M . Kalvin uglerodning radioaktiv atomlaridan ( nishonlangan 14 S ) foydalanadi . Radioaktiv 14 S ning yemirilish davri 5220 yilga teng bo ’ lib , tajriba o ’ tkazish uchun juda qulay hisoblanadi . Bir hujayrali suv o ’ ti xlorella nishonlangan 14 CO 2 bo ’ lgan sharoitda har xil muddatlarda saqlanadi va fiksasiyalanadi . Fiksasiyalangan suv o ’ tlarida hosil bo ’ lgan organik moddalar xromotografiya usuli bilan bir - biridan ajratiladi va radiofotografiya usulini qo ’ llash bilan har bir organik modda tarkibidagi 14 S miqdori aniqlandi . Natijada 5 sekundda 14 S ning 87% fosfogliserat kislotasida, qolganlari esa boshqa moddalar tarkibida topildi. Bir minutdan keyin esa nishonlangan 14 S bir qancha organik modda va aminokislotalar tarkibida qayd etildi. Shunday qilib, karbonat angidridning o’zlashtirilishi natijasida hosil bo’ladigan dastlabki modda fosfogliserat kislota ekanligi ma’lum bo’ldi: CH 2 OP CHOH COCH M.Kalvin nishonlangan R 32 va S 14 dan foydalanish natijasida fosfogliserat kislotasining hosil bo’lish yo’lini ham aniqladi. Uning nazariyasi boyicha CO 2 ning dastlabki o’zlashtirilishi uchun akseptorlik vazifasini ribuloza 1,5 difosfat bajaradi: CH 2 OP

| C = O | CHOH | CHOH | CH 2 OP Ribuloza-1,5 – difosfat karbonat angidridni biriktirish natijasida olti uglerodli beqaror oraliq modda hosil bo’ladi va u darhol suv yordamida parchalanadi va 3 – fosfogliserat kislotasi hosil bo’ladi: C 5 +CO 2 C 6 2C 3 Bu reaksiya ribulozadifosfatkarboksilaza fermentining ishtirokida sodir bo’ladi. Dastlabki organik modda – 3 - fosfogliserat kislotasidan iborat bo’lganligi uchun fotosintezning S 3 – yo’li deyiladi. Xloroplastlarda hosil bo’lgan 3- fosfogliserat kislotasidan xloroplastlarda yoki hujayra sitoplazmasida boshqa uglevodlar: oddiy, murakkab shakarlar va kraxmal sintezlanadi. Bu jarayonda (ya’ni Kalvin siklida) yorug’lik bosqichida hosil bo’lgan 12 NADF . H 2 va 18 ATF sarflanadi. M.Kalvin sikli boyicha fotosintez jarayoni sodir bo’ladigan hamma o’simliklar S 3 – o’simliklar deyiladi. Fotosintezning S 4 -yo’li . Dastlab Qozon dorilfununining olimlari Y.S.Karpov (1960), I.A.Tarchevskiy (1963) ayrim o’simliklarda birlamchi organik moddalar uch uglerodli bo’lmay, balki to’rt uglerodli ekanligini aniqladilar. Buni avstraliyalik olimlar M.D.Xetch va K.R.Slek (1966-1969) tajribalar asosida tasdikladilar. Shuning uchun ham fotosintezning bu yo’li Xetch va Slek sikli deyiladi. Fotosintezning S 4 – yo’li asosan bir pallali o’simliklarda (makkajo’xori, oq jo’xori, shakarqamish, tariq va boshqalar) sodir bo’ladi. Bu o’simliklarda fotosintezning dastlabki mahsuloti sifatida oksaloasetat va malat hosil bo’ladi.

Chunki nishonlangan S 14 dastlab bu kislotalarning to’rtinchi uglerodida to’planadi va faqat keyinchalik fosfogliserin kislotasining birinchi uglerodida paydo bo’ladi. M.D.Xetch, K.R.Slek va boshqa olimlarning ko’rsatishicha bu siklda CO 2 ning akseptorlik vazifasini fosfoyenolpiruvat kislotasi bajaradi: CH 2 | CO P | COOH Ko’pchilik bir pallali va ayrim ikki pallali o’simliklar bargidagi nay va tola boylamlari atrofida bir qator xloroplastlarga ega hujayralar bo’lib (ular obkladka hujayralari deb yuritiladi), ularda fotosintez S 3 – yo’li bilan (Kalvin sikli) sodir bo’ladi. Bargning mezofill qatlamini hosil qilgan hujayralarida esa fotosintez S 4 – yo’li (Xetch va Slek sikli) sodir bo’ladi. Bu o’simliklarning obkladka hujayralarida joylashgan xloroplastlar yirikroq bo’ladi va ular lamellyar tuzilishga ega bo’lib, granalari bo’lmaydi. Mezofill hujayralardagi xloroplastlar asosan granulyar tuzilish xarakteriga ega. Makkajo’xori bargidagi umumiy xloroplastlarning 80% mezofill hujayralariga va qolgan 20 % obkladka hujayralari xloroplastlariga to’g’ri keladi.

Mezofill hujayralaridagi xloroplastlarda Xetch va Slek sikli bilan hosil bo’lgan dastlabki uglevodlar ( oksaloasetat va malat kislotalari) o’tkazuvchi naylarga va obkladka hujayralariga o’tkazaladi. Obkladka hujayralaridagi xloroplastlarga o’tgan to’rt uglerodli birikmalar yana Kalvin siklida ishtirok etadi va kraxmalga o’zgaradi. Shuning uchun ham bu xloroplastlarda kraxmalning miqdori ko’proq bo’ladi. Obkladka hujayralaridagi xloroplastlarda malatning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan piruvat kislotasi yana mezofill xloroplastlariga o’tkaziladi va fosfoyenolpiruvat ga aylanib yana CO 2 ning akseptori vazifasini bajaradi. Bunday tizim orqali fotosintez sodir bo’ladigan o’simliklarga S 4 o’simliklar deyiladi. Bunday o’simliklarda og’izchalar yopiq bo’lsa ham fotosintez jarayoni davom etadi. Chunki obkladka hujayralaridagi xloroplastlar avval hosil bo’lgan malat (asparat) dan foydalanadi. Bundan tashqari yorug’lik ta’sirida nafas olish jarayonida ajralib chiqqan CO 2 dan ham foydalanadi. Shuning uchun ham S 4 – o’simliklari q urg’oqchilikka, sho’rlikka nisbatan chidamli bo’ladilar. Bunday o’simliklar odatda yorug’likni sevuvchan bo’ladilar va sutka davomida qancha uzaytirilgan kun bilan ta’sir ettirilsa, shuncha organik moddalar ham ko’p hosil bo’ladi. Fotosintezning SAM-yo’li. Ontogenezning ko’pchilik davri juda qurg’oqchilik sharoitida o’tadigan o’simliklarda fotosintez S 4 - yo’li bilan borib, ular asosan kechasi (og’izchalar ochiq vaqtda) CO 2 ni yutib oladi va olma kislotasi (malat) ni to’playdi. Chunki kunduz kunlari og’izchalari to’la yopiq bo’ladi. Og’izchalarning yopiq bo’lishi ularni tanasidagi suvning transpirasiya uchun sarflanishidan saqlaydi. Kechasi og’izchalar ochiq bo’lganda qabul qilingan CO 2 va nafas olish jarayonida ham ajralib chiqqan CO 2 lar fermentlar (FEP – karboksilaza) yordamida fosfoyenolpiruvat bilan birlashib oksaloasetat (osk) hosil bo’ladi. Oksaloasetat kislotasi esa NADF yordamida malatga aylanadi va hujayra vakuolalarida to’planadi. Kunduzgi havo juda issiq va og’izchalar yopiq paytida, malat sitoplazmaga o’tadi va u yerda malatdyog’idrogenaza fermenti yordamida CO 2 va

piruvatga parchalanadi. Hosil bo’lgan CO 2 xloroplastlarga o’tadi va Kalvin sikli boyicha shakarlarning hosil bo’lishida ishtirok etadi. Hosil bo’lgan piruvat (FGK) kislotasi ham kraxmalning hosil bo’lishi uchun sarflanadi. Fotosintezning bu yo’li asosan kuchli qurg’oqchilikka chidamli bo’lgan sukkulentlar (Srassulaseae) oilasi (kaktuslar, agava, aloe va boshqalar) vaqillarida sodir bo’ladi. Bu inglizcha Crassulaseae aeid metabolism tushunchasidan kelib chiqib – SAM – yo’li deyiladi. Umuman fotosintezning bu yo’lida kechasi qabul qilingan CO 2 kunduzi fotosintezda ishtirok etadi. YORUG’LIKDA NAFAS OLISH O’simliklarda yorug’lik ta’sirida kislorodning qabul qilinishi va karbonat angidridning ajralib chiqishiga – Yorug’likda nafas olish deyiladi. Nafas olishning bu tipi, mitoxondriyalarda bo’ladigan va kimyoviy energiya ajralishi bilan xarakterlanadigan oksidativ nafas olishdan tubdan farq qiladi. Yorug’likda nafas olish jarayonida uchta organoid: xloroplastlar, peroksisomalar va mitoxondriyalar ishtirok etadi. Yorug’likda nafas olish xloroplastlarda boshlanadi. Ya’ni fotosintez jarayonida oraliq mahsulot sifatida glikolat kislotasi ajraladi: CH 2 OH– COOH Glikolat xloroplastlardan peroksisomalarga o’tadi va tashqaridan qabul qilinadigan kislorod yordamida to glioksilat kislotasigacha oksidlanadi: CH 2 OH CHO COOH COOH O 2 H 2 O 2 Glikolat glioksilat Oraliq mahsulot sifatida ajralgan vodorod peroksid katalaza fermenti yordamida parchalanadi. Glioksilat aminlanish yo’li bilan glisinga aylanadi: COOH CH 2 NH 2

Bu jarayon glikolat kislotasining hosil bo’lishidan boshlangani uchun glikolatli yo’li ham deyiladi. Bu yo’l S 3 – o’simliklarida yaxshi sezilarli darajada sodir bo’ladi. Ayrim hollarda yorug’likda nafas olish jarayonining jadalligi fotosintez jadalligining 50 % gacha yetadi. Lekin bu jarayon S 4 – o’simliklarida yaxshi sezilmaydi. Chunki ajralib chiqqan CO 2 mezofill hujayralarida ushlanib, fosfoyenolpiruvat (FEP) bilan qo’shilish natijasida oksaloasetat va malat kislotalari hosil bo’ladi. Keyinchalik ulardan ajralgan CO 2 xloroplastlarga o’tadi va fotosintezda ishtirok etadi. Shuning uchun ham S 4 – o’simliklarda fotosintez mahsuldorligi yuqori bo’ladi. FOTOSINTEZ EKOLOGIYASI. FOTOSINTEZ VA HOSILDORLIK. Fotosintez ekologiyasi deganda, fotosintez mahsuldorligi tashqi sharoit omillarining ta’siriga bog’liq ekanligi tushuniladi. Bu omillarning ta’siri va o’simliklarning bu ta’sirlarga moslashuvi o’simlikshunoslikda katta ahamiyatga ega. Chunki fotosintez jadalligi va mahsuldorligi shu munosabatga bog’liq. Fotosintez jadalligi deb bir metr kvadrat yoki dm 2 barg yuzasi hisobiga bir soat davomida o’zlashtirilgan CO 2 yoki hosil bo’lgan organik modda miqdoriga aytiladi. Fotosintezning sof mahsuldorligi deb bir sutka davomida o’simlik quruq massasining barglari yuzasi hisobiga ortish nisbatiga aytiladi. ko’pchilik o’simliklar uchun bu 5-12 g/m 2 ga teng. Fotosintez eng muhim fiziologik jarayonlardan biri bo’lib, u o’simliklar tomonidan boshqariladi va o’simliklarning boshqa funksiyalariga ham ta’sir etadi. Shuning uchun ham bu jarayonga tashqi va ichki omillarning ta’sirini o’rganish katta ahamiyatga ega. Yorug’lik . Yorug’lik fotosintezning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lib, uning jadalligi va spektral tarkibi katta ahamiyatga ega. Yorug’lik spektrida faol (400 – 700 nm) nurlarining 80 – 85 % ni barglar yutadi. Lekin shundan faqat 1,5 – 2 % fotosintez uchun sarflanadi. Ya’ni kimyoviy energiyaga aylanib organik moddalar tarkibida (makroergik bog’larda) to’planadi. Qolgan energiyaning 45 % transpirasiya uchun va 35 % issiqlik energiyasiga aylanib sarflanadi.

1880 yilda A.S.Faminsinning ko’rsatishicha, fotosintez eng past yorug’likda, hatto kerosin lamPasining yorug’ligida ham bo’lishi mumkin. Ayrim olimlarning ko’rsatishicha fotosintez kechki nomozshom va ba’zi regionlarda yorug’lik kechalarda (oq tun) kuchsiz bo’lsa ham davom etadi. Ko’pchilik o’simliklarda fotosintez tezligi yorug’likning jadalligiga bog’liq. U to’la quyosh yorug’ligining 1/3 gacha oshib boradi. Yorug’liksevar o’simliklarda esa to’la quyosh yorug’ligining 1/2 gacha oshib boradi. Yorug’lik kuchining bundan oshib borishi fotosintezga kamroq ta’sir etadi. Fotosintezning yorug’likka toyingan (maksimal) holati o’simlik turlariga bog’liq. Bu daraja yorug’liksevar o’simliklarda ancha yuqori, soyaga chidamlilarda esa past bo’ladi. Masalan, ayrim soyaga chidamli o’simliklarda (marshansiya moxida) fotosintezning yorug’likka toyingan holati yorug’lik 1000 lk bo’lganda yuz beradi, Yorug’liksevar o’simliklarda esa – 10000-40000lk da yuz beradi. ko’pchilik qishloq – xo’jalik ekinlari ham yorug’liksevar o’simliklar gruppasiga kiradi. Yorug’likning maksimal darajadan yuqori bo’lishi xlorofillarning va xloroplastlarning buzilishiga sababchi bo’lishi mumkin, natijada o’simliklarning maxsuldorligi kamayadi. Eng yuqori yorug’likda fotosintez jadalligi, o’simliklarning nafas olish tezligidan sezilarli darajada baland bo’ladi. Ya’ni fotosintez uchun yutilgan CO 2 ning miqdori, nafas olish jarayonida ajralib chiqqan CO 2 ning miqdoridan ko’p bo’ladi. Yorug’likning pasayib borishi natijasida esa CO 2 lar o’rtasidagi farq ham kamayib boradi. Fotosintez jarayonida yutilgan CO 2 ning miqdori bilan nafas olishdan ajralib chiqqan CO 2 ning miqdori bir-biriga teng bo’lgan. Yorug’lik darajasi – yorug’likning kompensasion nuqtasi deyiladi. Yorug’likning kompensasion nuqtasi soyaga chidamli o’simliklarda quyosh yorug’ligining 1% da, yorug’liksevar o’simliklarda 3-5% da sodir bo’ladi. Karbonat angidridning konsentrasiyasi . Fotosintez uchun eng zarur bo’lgan birikmalardan biri CO 2 hisoblanadi. Uning miqdori havo tarkibida 0,03 % ni tashkil etadi. Bir gektar yer o’stidagi 100 m havo qatlamida 550 kg CO 2 bo’ladi. Shundan bir sutka mobaynida o’simliklar 120 kg CO 2 ni yutadi. Lekin

atmosferadagi CO 2 ning miqdori, tabiatda mavjud bo’lgan karbonat angidridning doimiy miqdorini saqlab qoladi. Hatto atmosfera tarkibida CO 2 ning asta-sekin ko’payish jarayonlari sezilmoqda. Havo tarkibidagi CO 2 ning miqdorini 0,03 % dan to 0,3% gacha ko’paytirish fotosintez jadalligini ham oshiradi. o’simliklarni qo’shimcha CO 2 bilan oziqlantirish, ayniqsa issiqxonalarda o’stiriladigan qishloq xo’jalik ekinlari uchun foydalidir. Bu usul bilan ularning hosildorligini oshirish mumkin. Ammo qo’shimcha SO 2 bilan oziqlantirish faqat S 3 – o’simliklarning hosildorligini oshirishga kuchli ta’sir etadi, S 4 – o’simliklariga esa ta’sir etmaydi. Chunki S 4 – o’simliklari o’z tanasida CO 2 ni to’plash va undan foydalanish xususiyatiga ega. Harorat . Harorat o’simliklarning hamma tiriklik jarayonlariga ta’sir etadi. Fotosintez jarayoni uchun asosan uchta harorat nuqtasi mavjuddir: 1) minimal – bu darajada fotosintez boshlanadi, 2) optimal – fotosintez jarayoni uchun eng qulay harorat darajasi, 3) maksimal – bu eng yuqori harorat darajasi bo’lib, undan ozgina ortsa fotosintez to’xtab qoladi. Harorat nuqtalarining darajasi o’simlik turlariga bog’liq bo’ladi. Minimal harorat shimoliy kenglikda o’sadigan o’simliklar (qarag’ay, archa va boshqalar) uchun – 15 0 C, tropik o’simliklari uchun esa 4-8 0 C atrofida bo’ladi. ko’pchilik o’simliklar uchun harorat 25-35 0 C bo’lganda eng jadal fotosintez sodir bo’ladi. Haroratning undan oshib borishi fotosintezni ham sekinlashtiradi va 40 0 C ga yetganda to’xtab qoladi. Harorat 45 0 C ga yetganda esa ayrim o’simliklar o’la boshlaydi. Ayrim cho’l va adirlarda yashaydigan o’simliklarda 58 0 C da ham fotosintez to’xtab qolmaydi. Umuman fotosintez jarayoniga yorug’lik va harorat birgalikda murakkab aloqadorlikda ta’sir etadi. Suv . Fotosintez jarayonida suv juda katta omildir. Chunki suv asosiy oksidativ substrat – havoga ajralib chiqadigan molekulyar kislorod va CO 2 ni o’zlashtirish uchun vodorod manbasi bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari barglarning normal suv bilan ta’minlanishi: og’izchalarning ochilish darajasini va

CO 2 ning yutilishini, barcha fiziologik jarayonlarning jadalligini, fermentativ reaksiyalarning yo’nalishini ta’minlaydi. Barg to’qimalarida suvning juda ko’p yoki kamligi (ayniqsa qurg’oqchilik sharoitida) og’izchalarning yopilishiga, natijada fotosintez jadalligiga ta’sir etadi. Suv tanqisligi yoki kamchilligining uzoq muddatga davom etishi elektronlarning siklik va siklsiz transporti, yorug’liqda fosforlanish, ATFlarning hosil bo’lish jarayonlariga salbiy ta’sir etadi. Kislorod. Barcha o’simliklarda fotosintez jarayoni aerob sharoitda sodir bo’ladi va evolyusiya jarayonida o’simliklar shunga moslashgan. Shuning uchun ham anaerob sharoit va havo tarkibida kislorodning miqdori 21% dan ko’p bo’lishi fotosintezga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Yorug’likda nafas olish jarayoni kuchli bo’lgan o’simliklarda (S 3 o’simliklar) kislorod miqdorining 21% dan 3% gacha kamayishi fotosintezni jadallashtirganligi, yorug’likda nafas olish jarayoni kuchsiz bo’lgan o’simliklarda (S 4 -O’simliklarda) - fotosintez o’zgarmasligi aniqlangan. Atmosferada kislorod konsentrasiyasining 25-30 % dan ortishi fotosintezni pasaytiradi va yorug’likda nafas olish jarayonining tezlashishiga sababchi bo’ladi. FOTOSINTEZNING KUNLIK VA MAVSUMIY JADALLIGI . Yuqorida ko’rib o’tilgan tashqi sharoit omillari fotosintezga birgalikda kompleks holatda ta’sir etadi. Ayniqsa yorug’lik, harorat va suv miqdori kuchli ta’sir etib, ularning kun davomida o’zgarishi natijasida fotosintezning kunlik jadalligi bilan xarakterlanadi. Ertalab quyoshning chiqa boshlashidan fotosintez ham boshlanadi. Kuning o’rta qismigacha fotosintez jadalligi ortib boradi. Chunki yorug’likning va haroratning ortib borishi bunga sabab bo’ladi. Eng yuqori fotosintez kunning o’rta qismida ( soat 12-14 larda) sodir bo’ladi. Kechga tomon yana fotosintez jadalligi pasayib boradi, bu ham yorug’likning va haroratning o’zgarishi asosida sodir bo’ladi. Fotosintezning bu tipiga bir maksimumli (yoqi bir cho’qqili) deyiladi. Bir cho’qqili fotosintez ko’p o’simliklarda va ayniqsa o’rta iqlim sharoitlarida sodir bo’ladi.

Fotosintezning ikkinchi tipiga ikki maksimumli (ikki cho’qqili) deyiladi. Fotosintezning bu tipi juda issiq sharoitda yashaydigan o’simliklarda sodir bo’ladi. Masalan, buni O’zbekiston sharoitida yoz kunlarida kuzatish mumkin. Ertalab yorug’likning boshlanishi bilan fotosintez jarayoni ham boshlanib, soat 10-11 larda eng yuqori jadallikka erishadi. Chunki bu soatlarda o’simliklar eng qulay yorug’lik, harorat va suv bilan ta’minlangan bo’lib, og’izchalar ochiq va CO 2 ning yutilishi ham jadallashgan bo’ladi. Kunning o’rta qismlarida (ayniqsa soat 13-14 larda) fotosintez sekinlashgan yoki to’xtagan bo’lishi mumkin. Chunki kunning o’rta qismiga yaqinlashganda harorat maksimalga yaqinlashgan yoki undan oshgan bo’lishi mumkin. Undan tashqari suvning kam bo’lishi sababli (kamchilligining ko’tarilishi) og’izchalarning yopilishi va CO 2 ni yutilishi kamayadi. Bunday kunning o’rta qismida fotosintezning sekinlashishi yoki to’xtab qolishiga – fotosintez depressiyasi deyiladi. Kunning ikkinchi yarmida fotosintez jadallashib, yuqori nuqtaga ko’tarila boshlaydi va kechga yaqin yana pasaya boshlaydi. Fotosintezning bu tipiga – ikki cho’qqili deyiladi. Vegetasiya davri qisqa bo’lgan, efemer o’simliklarning fotosintez jadalligini maksimal darajasi mart oyining oxiri aprel oyining boshlariga, ya’ni meva tugishning boshlanish davriga to’g’ri keladi. Bo’tasimon va daraxtchil ko’p yillik o’simliklarda fotosintez jadalligi kuz boshlanishidan oldin sodir bo’ladi. Kuzga tomon fotosintez jadalligi pasayib boradi. FOTOSINTEZ VA H OSILDORLIK Fotosintez jarayonida o’simliklarda organik modda hosil bo’ladi va to’plana boradi. Bu organik moddani umumiy miqdori fotosintez va nafas olish jarayonlarining jadalligiga bog’liq. Ya’ni fotosintez jarayonida hosil bo’layotgan organik moddaning nafas olish jarayoni uchun sarflanayotgan organik modda nisbatiga bog’liq bo’ladi: A = F – D

Bu yerda A-to’plangan organik modda miqdori, F- fotosintez jarayonida hosil bo’lgan organik modda miqdori, D-nafas olish jarayonida sarflangan organik modda miqdori. Dala sharoitida hosil bo’lgan organik moddaning hosil bo’lishini va to’planishini ifodalovchi fotosintezning sof maxsuldorligini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: B 2 – B 1 F = X (L 1 + L 2 ) T Bu yerda V 1 va V 2 tajribaning boshlanishida va oxirida o’simlikda hosil bo’lgan quruq modda miqdori (g), L 1 va L 2 – tajribaning boshlanishida va oxirida o’simlik bargining sathi (m 2 ) T-tajriba davomidagi kunlar soni, F – to’plangan organik moddaning miqdori (g/m 2 sutka). Sutka davomida to’planadigan organik moddaning miqdori vegetasiya davomida o’zgarib turadi va u juda oz miqdordan boshlab to 15-18 g/m 2 gacha bo’lishi mumkin. Fotosintez jarayonida hosil bo’lgan va to’plangan organik modda ikki gruppaga bo’linadi: 1) biologik (U – biol.), 2) xo’jalik (U-xo’j ). O’simlik tanasida vegetasiya davrida sintez bo’lgan quruq moddaning umumiy miqdori biologik hosil deyiladi. Biologik hosilning xo’jalik maqsadlariga ishlatiladigan qismi (donlar, urug’lari, ildiz mevalari va boshqalar) xo’jalik hosili deyiladi. Xo’jalik hosilning miqdori har xil o’simliklarda turlicha bo’ladi va bu koeffisiyent (K xuj ) bilan ifodalanadi: K xo’j = U xo’j / U biol Umuman quyidagi sharoitlar yaratilganda eng yuqori hosildorlik darajasiga erishish mumkin: 1) ekinzorlarda barg sathini ko’paytirish; 2) fotosintetik organning faol ishlash davrini o’zaytirish; 3) fotosintezning jadalligini va mahsuldorligini oshirish; 4) fotosintez jarayonida sintezlangan organik

moddalarning harakatini va o’simlik a’zolarida qayta taqsimlanishini tezlatish va hokazolar. Buning uchun esa hamma agrotexnik tadbir va choralar (o’g’itlash, sug’orish, yerga ishlov berish, zararkunandalarga qarshi kurashish va hokazolar) o’z vaqtida sifatli o’tkazilishi zarur.

Похожие

Nafas olish ekologiyasi

Nafas olish timizi

Fotosintezning qorong‘ilik bosqichi

O`simliklar hayotida nafas olishning ahamiyati

Fotosintez reaksiyalari va fotosintetik fosforlanish