Fotosintez ekologiyasi - Ботаника - Рефераты

Fotosintez ekologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Fotosintez ekologiyasi Reja: 1. F otosintez da yorug‘lik ning roli 2.F otosintez da karbonat angidridning konsentratsiyasi 3.F otosintez da haroratning o’ rni 4.F otosintez da suv 5.I ldiz orqali oziqlanish ning f otosintez ga ta’siri 6.F otosintez da kislorod ning miqdori 7.F otosintezning kunlik va mavsumiy jadalligi

Fotosintez ekologiyasi deganda, fotosintez mahsuldorligi tashqi sharoit omillarining ta’siriga bog‘liq ekailigi tushuniladi. Bu omillarningta’siri va о‘simliklarning bu ta’sirlarga moslashuvi о‘simlikshunoslikda katta axamiyatga ega. Chunki fotosintez jadalligi va mahsuldorligi shu munosabatga bog‘liq. Fotosintez jadalligi deb bir metr kvadrat yoki dm 2 barg yuzasi hisobiga bir soat davomida о‘zlashtirilgan SO 2 yoki hosil bо‘lgan organik modda miqsoriga aytiladi. Fotosintezning sof mahsuldorligi deb bir kecha-kunduz davomida о‘simlik quruq massasining barglari yuzasi hisobiga ortish nisbatiga aytiladi. Kо‘pchilikо‘simliklar uchun bu 5-12 g/m 2 gateng. Fotosintez eng muhim fiziologik jarayenlaridan biri bо‘lib, о‘simliklar tomonidan boshqariladi va ularning boshqa funksiyalariga ham ta’sir etadi. Shuning uchun xam bu jarayonga tashqi va ichki omillarning ta’sirini о‘rganish katta ahamiyatga ega. Yorug‘lik. Yorug‘lik fotosintezning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bо‘lib, uning jadalligi va spektral tarkibi katta ahamiyatga ega. Yorug‘lik spektridagi faol (400-700 nm) nurlarning 80-85 foizini barglar yutadi. Lekin shundan faqat 1,5-2 foizi fotosintez uchun sarflanadi, ya’ni kimyoviy energiyaga aylanib, organik modsalar tarkibida (makroergik bog‘larda) tо‘planadi. Qolgan energiyaning 45 foizi transpiratsiya uchun va 35 foizi issiqlik energiyasiga aylanib sarflanadi. A.S.Faminsinning kо‘rsatishicha (1880), fotosintez eng past yorug‘likda, xatto kerosin lampasining yorug‘ligida ham bо‘lishi mumkin. Ayrim olimlarning- kо‘rsatishicha, fotosintez kechki nomozshom va ba’zi mintaqalardagi yorug‘ kechalarda (oqtun) kuchsiz bо‘lsa ham davom etadi. Kupchilik о‘simliklarda fotosintez tezligi yorug‘likning jadalligiga bogliq. Utо‘la quyosh yorugliginiig 1 gacha oshib boradi. Yorug‘liksevar о‘simliklarda esa tо‘la quyosh yorug‘ligining 1 gacha oshib boradi. Yorug‘lik kuchining bundan oshib borishi fotosintezga kamroq ta’sir etadi. Fotosintezning yorug‘likka tо‘yingan (maksimal) xolati о‘simlik turlariga bog‘liq. Bu daraja yorug‘liksevar о‘simliklarda ancha yuqori, soyaga chidamlilarda

esa past bо‘ladi. Masalan, ayrim soyaga chidamli о‘simliklarda (marshansiya moxida) fotosintezningyorug‘likkatо‘yingan xolati yorug‘lik 1000 lk bо‘lganda yuz beradi, yorug‘liksevar о‘simpiklarda esa 10000-40000 lk.da yuz beradi. Kо‘pchilik qishloq xо‘jalik ekinlari xam yerug‘liksevar о‘simliklar guruhiga kiradi. Yorug‘likning maksimal darajadan yuqori bо‘lishi xlorofnllarning va xloroplastlarning‘ buzilishiga sababchi bо‘lishi mumkin, natijada о‘simliklarning mahsuldorligi kamayadi. Eng yuqori yorug‘likda fotosiitez jadalligi о‘simliklarning nafas olish tezligidan sezilarli darajada baland bо‘ladi, ya’ni fotosintez uchun yutilgan SO 3 ning miqdori nafas olish jarayonida ajralib chiqqan S0 2 ning miqdoridan kо‘p bо‘ladi. Yorug‘likning pasayib borishi natijasida esa SO 2 lar о‘rgasidagi farq ham kamayib boradi. Fotosintez jarayonida yutilgan SO 2 ning miqdori bilan nafas olishdan ajralib chiqqan SO 2 ning miqdori bir-biriga teng bо‘lgan yorug‘lik darajasi –yorug‘likning kompensatsiya nuqtasi deyiladi. Yorug‘likning kompensatsiya nuqgasi soyaga chidamli о‘simliklarda quyosh yorug‘ligining 1 foizda, yorug‘liksevar о‘simliklarda 3-5 foizida sodir bо‘ladi. Yorug‘likning fotosintezdagi samaradorligiga boshqa omillar ham ta’sir etadi. Masalan, havodagi SO 2 ning miqdori kam va harorat past bо‘lganda yorug‘lik jadalligining oshib borishi juda kamta’sir etadi. Havo tarkibidagi SO 2 ning miqdori bilan yorug‘likning birgalikda oshib borishi fotosintez tezligini xam oshiradi. Fotosintezda yorug‘lik nurlarining spektral tarkibi ham muhim rol о‘ynaydi. Spektrning qizil nurlari ta’sirida fotosintez jadalligi eng yuqori darajada kechadi. Chuiki bu nurlar bir kvantining energiyasi 42 kkal/molga teng bо‘lib, xlorofill molekulasini qо‘zg‘algan holatga о‘tkazadi va energiyasi fotokimyoviy reaksiyalar uchun tо‘la foydalaniladi. Spektrning kuk qismidagi nurlarning bir kvantida 70 kkal/mol energiya bо‘lib, uni qabul qilgan xlorofill molekulasi qо‘zg‘algan holatning yuqori darajasiga о‘tadi va to fotokimyoviy reaksiyalarda foydalanguncha bir qismi issiklik energiyasiga aylanib atrofga tarqaladi. Shuning uchun ham bu nurlarning unumliligi kamroq bо‘ladi. Lekin fotosintez uchun

engqulay bо‘lgan qizil nurlarga tо‘yingan qizil nurlar hisobida 20 foiz kо‘k nurlar qо‘shilsa, fotosinteziing tezligi oshadi. K arbonat angidridning konsentratsiyasi. Fotosintez uchun eng zarur bо‘lgan birikmalardan biri SO 2 hisoblanadi. Uning miqdori havo tarkibida 0,03 foizni tashkil etadi. Bir gektar yer ustidagi 100 m havo qatlamida 550 kg SO 2 bо‘ladi. Shundan bir kecha-kunduz mobaynida о‘simliklar 120 kg SO 2 ni yutadi. Lekin atmosfsradagi SO 2 ning miqdori tabiatda mavjud bо‘lgan karbonat angidridning doimiy miqdorini saqlab qoladi. Hatto atmosfera tarkibida SO 2 ning asta-sekin kо‘payish jarayomlari sezilmoqda. . Havo tarkibidagi SO 2 ning miqdorini 0,03 foizdan to 0,3 foizgacha kо‘paytirish fotosintez jadalligini ham oshiradi. О‘simliklarni qо‘shimcha SO 2 bilan oziqlantirish, ayniqsa, issiqhonalarda о‘stiriladigan qishloqxо‘jalik ekinlari uchun foydaliqdir. Bu usul bilan ularning hosildorligini oshirish mumkin. Ammo qо‘shimcha SO 2 bilan oziqlantirish faqat S 3 usimliklarning hosildorligini oshirishga kuchli ta’sir etadi, S 4 о‘simliklariga esa ta’sir etmaydi. Chunki S 4 о‘simliklari о‘z tanasia SO 2 tо‘plash va undan foydalanish xususiyatiga ega. Issiqxonalarda havo tarkibidagi SO 2 miqdorini 0,2-0,3 foizga yetkazish, ayniqsa, sabzavot.о‘simliklariga yaxshi ta’sir etib, ularning hosildorligi 20-50 foiz va hatto 100 foizgacha kо‘payishi mumkinligi akiqlangan. HARORAT. Harorat о‘simliklarning hamma tiriklk jarayonlariga ta’sir ztadi. Fotsintez jarayoni uchun asosan uchta harorat nuqtsi mavjuddr: 1) minimal — bu darajada fotosintez boshlanadi; 2) optimal - fotosintez jarayoni uchun eng qulay xororatrajasi; 3) maksimal — bu eng yuqori harorat darajasi bо‘lib, undan ozgina ortsa fotosintez tо‘xtab qoladi. Harorat nuqgalarining darajasi о‘simlik turlariga bog‘liq bо‘ladi. Minimal haroratshimoliy kenglikda о‘sadigan о‘simliklar (qarag‘ay, archa va boshka laruchun - 15°S, tropik о‘simliklari. uchun esa 4-8°S atrofida bо‘ladi. Kо‘pchilik о‘simliklar uchun harorat 25-35°S bо‘lganda eng jadal fotosintez sodir bо‘ladi. Haroratning undan oshib borishi fotosintezni ham sekinlashtiradi va 40"S ga yetganda tо‘xtab qoladi.

Harorat 45" S ga yetganda esa ayrim о‘simtiklar о‘la boshlaydi. Ayrim chо‘l va adirlarda yashaydigan о‘simliklarda 58° S da xam fotosintez tuxtamay davom etadi. Umuman, fotosintez jarayoniga yorug‘lik, SO 2 miqdori va harorat birgalikda murakkab aloqadorlikda ta’sir etadi. SUV. Fotosintez jarayoni d a suv juda kat t a omildir. Chunki suv asosiy oksidativ substrat - xavoga ajralib chikadigan molekulyar kislorod va SO 2 ni о‘zlashtirish uchun vodorod manbai bо‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari barglarning meyorida suv bilan ta’minlanishi: og‘izchalarning ochilish darajasini va SO 3 ning yutilishini, barcha fiziologik jarayonlarning jadallishni,fermentativ reaksiyalarning yо‘nalishini ta’minlaydi. Barg tuqimalarida suvning juda kо‘p yoki kamligi (ayniqsa, qurg‘oqchilik sharoitida) og‘izchalarning yopilishiga, natijada fotosintez jadalligiga xam ta’sir etadi. Suv tanqisligi yoki kamchilligining uzoq muddatga davom etishi elektronlarning siklik va siklsiz transporti, yorug‘likda fosforlanish, ATFlarning hosil bо‘lish jarayonlariga salbiy ta’sir etadi. Ildiz orqali oziqlanish. О‘simliklar ildiz orqali tuproqdan juda kо‘p elementlarni (M, R, K, Sa, S, MG, G‘ye. Mp, Si, Zp, A1 va boshqalar) о‘zlashtiradi. Bu elementlar xloroplastlar, pigmentlar, fermentlar, oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va boshqalarning tarkibiga kiradi.Shuning uchun ham о‘simliklarning havodan va tuproqdan oziqlanishi uzviy ravishda bir-biri bilan bog‘liq. Xloroplastlarning tuzilmaviy shakli (ichki membranapar, lamellalar, granalar va pigmentlarninghosil bо‘lishi) faqat meyordagi ildiz orqali oziklanish sharoitida rivojlanadi. Azot va fosfor yetishmagan sharoitda xloroplasglarning tuzilmaviy shakli yemirila boshlaydi. Pigmentlarning sintez jarayoni sekinlashadi va hatto tо‘xtab qoladi. Azot va magniy xlorofillning tarkibiga kiradi. Demak, ular yetmasa, xlorofill hosil bо‘lmaydi va fotosintezga ta’sir etadi. Temir ham sitoxromlar, ferrodoksin, xlorofillaza va boshqa fermentlarning tarkibiga kiradi. Mis plastotsianin fermentining tarkibiga kiradi. Bu fermentlarning faolligi fotosintez jadalligini tavsiflaydi.

Oziqa tarkibida fosforning yetishmasligi natijasida fotosintezning yoruglikda va qorong‘ilikda bо‘ladigan reakiiyalari buzilishi mumkin. Umuman, fosfor miqdorining yetishmasligi hamda oshiqchasi fotosintez jadalligini pasaytiradi. О‘simliklarning mineral elementlar bilan ta’minlanish darajasi fotosintezning mahsuldorshigini belgilaydi. Ularni yetarli darajada mineral elementlar bilan ta’minlash yoruglik energiyasini yutish va о‘zlashtirishni, SO 3 miqdoridan samarali foydalanishni oshiradi. Bu esa qishloq xо‘jalik ekinlarida hosildorlikni keskin oshirishni ta’minlaydi. kislorod . Barcha о‘simliklarda fotosintez jarayoii aerob sharoitda sodir bо‘ladi va evolyusiya jarayonida о‘simliklar shunga moslashgan. Shuning uchun xam anaerob sharoit va xavo tarkibida kislorodning miqdori 21 foizdan kо‘p bо‘lishi fotosintezga salbiy ta’sir etadi.Yorug‘liqda nafas olish jarayoni kuchli bо‘lgan о‘simliklarda (S ; о‘simliklar) kislorod miqdorining 21 foizlan 3 foizgacha ka-mayishi fotosintezni jadallashtirganligi, yorug‘likda nafas olish jarayoni kuchsiz bо‘lgan о‘simliklarda (S 4 о‘simliklarda) fotosintez о‘zgarmagani aniqlangan. Atmosferada kislorod konsentratsiyasining 25-30 foizdan ortishi fotosintezni pasaytiradi va yorug‘likda nafas olish jarayonining tenglashishiga sabab bо‘ladi. Fotosintezning kunlik va mavsumiy jadalligi Yuqorida kо‘rib utilgan tashqi sharoit omillari fotosintezga birgalikda komplsks xolatda ta’sir etadi. Ayniksa, yorug‘lik, harorat na suv miqdori kuchli ta’sir etib, ularning kun davomida о‘zgarishi natijasida fotosintezning kunlik jadalligi tavsiflanadi. Ertalab quyoshning chiqa boshlashidan fotosintez ham boshlanadi. Kunning о‘rta qismigacha fotosintez jadalligi ortib boradi. Chunki yorug‘likning va haroratning ortib borishi bunga sabab bо‘ladi.Eng yuqori fotosintez kunning о‘rta qismida (soat 12-14 larda) sodir bо‘ladi. Kechga tomon yana fotosintez jadalligi pasayib boradi, bu ham yorug‘likning va haroratning о‘zgarishi asosida sodir bо‘ladi. Fotosintezning bu turi bir chо‘qqshli (yoki bir maksimumli) deyiladi. Bir

chо‘qqili fotosintez kо‘p о‘simliklarda va ayniqsa, о‘rta iqlim sharoitlarida sodir bо‘ladi. Fotosintezning ikkinchi turi ikki chо‘qqili (maksimumli) deyiladi. Fotskintezning bu turi juda issiq sharoitda yashaydigan о‘simliklarda sodir bо‘ladi. Masalan, buni О‘zbekiston sharoitida yoz kunlarida kuzatish mumkin. Ertalab yorug‘likning boshlanishi bilan fotosintez jarayoni xam boshlanib, soat 10-11 larda eng yuqori jadallikka erishadi. Chunki bu vaqtlarda о‘siiliklar eng qulay yorug‘lik, harorat va suv bilan ta’minlangan bо‘lib, og‘izchalar ochiq la SO 2 ning yutilishi ham jadallashgan bо‘ladi. Kunning о‘rta qismlarida (ayniqsa, soat 13-14 larda) fotosintez sekinlashgan yoki tо‘xtagan bо‘lishi mumkin. Chunki kunning о‘rta qismiga yaqinlashganda harorat maksimalga yaqinlashgan yoki undan oshgan bо‘lishi mumkin. Bundan tashqari suvning kam bо‘lishi sababli (kamchilligining kо‘tarilishi) og‘izchalarning yopilishi va SO, ning yutilishi kamayadi. Bunday kunning о‘rta qismida fotosintezning sskinlashishi yoki tо‘xtab qolishiga fotosintez depresiyasi dsyiladi. Kunning ikkinchi yarmida fotosintez yana .jadallashib, yuqori nuqtaga kо‘tarila boshlaydi .va kechga tomon yana pasaya boradi. О‘simliklarning ontogenezida xam fotosintez jadalligi о‘zgaradi. Kо‘pchilik о‘simliklarda fotosintez jadalligi о‘sishning boshlanishidan to shonalash-gullash fazasigacha ortib boradi va maksimal darajaga erishadi. Keyinchalik esa asta-sekin pasaya boradi. Bu asosan о‘simlioarning modda almashinuvijarayoniningfaolligi natijasidir. Vegetaiiya davri qisqa bо‘lgan efemer о‘simliklari fotosintez jadal-ligining maksimal darajasi mart oyining oxiri - aprel oyining boshlariga, ya’ni meva tugishning boshlanish davriga tо‘gri keladi. Butasimon vadaraxtsimon kо‘p yillik о‘simliklarning boshlanishidan oldin sodir bо‘ladi. Kuzga tomon fotosintez jadalligi pasaya boradi. Fotosintez va hosildorlik Fotosintez jarayonida о‘simliklarda organik modda hosil bо‘ladi va tо‘plana boradi. Bu organik moddaning umumiy mikdori fotosintsz va nafas olish

jarayonlariiing jadalligiga, ya’ni fotosintez jarayonida hosil bо‘layotgan organik moddaniig nafas olish jarayoni uchun sarflanayotgai organik modda nisbatiga bosliq bо‘ladi: A = G‘ - D, bu yerda, A~tо‘plangan organik modda mikdori, G‘ - fotosintez jarayonida hosil bо‘lgan organik modda miqdori, D - nafas olish jarayoniga sarflangan organik modda miqdori. Dala sharoitida organik moddaning xosil bо‘lishini va tо‘planishini ifodalovchi fotosintezning sof mahsuldorligini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin : V 2- V 1 F = ------------------ X ( L 1 +L 2 ) T bu yerda, V 1 va V 2 — tajribaning boshlanishida va oxirida о‘simlikda xosil bо‘lgan quruq modda miqdori (g), L 1 va L 2 - tajribaning boshlanishida va oxirida о‘simlik bargining sathi (m 2 ), T — tajriba davomidagi kunlar soni, F — tо‘plangan organik moddaning miqdori (g/m 2 bir kecha-kunduz). Bir kecha-kunduz davomida tо‘planadigan organik moddaning miqdori vegetatsiya davomida о‘zgarib turadi va u juda oz miqdordan boshlab to 15-18 g/m 2 gacha bо‘lishi mumkin. Fotosintez jarayonida xosil bо‘lgan va tо‘plangan organik modda ikki guruhga bо‘linadi: 1) biologik (U - 6i11l ); 2) xо‘jalik (U- xuj )- О‘simlik tanasida vegetatsiya davrida sintez bо‘lgan quruq. moddaning umumiy miqdori biologik hosil deyiladi. Biologik hosilning xо‘jalik maqsadlariga ishlatiladigan qismi (donlari, urug‘lari, ildiz mevalari va boshqalar) xо‘jalik hosili deyiladi. Xо‘jalik hosilning miqdori har xil о‘simliklarda turlicha bо‘ladi va bu koeffitsiyent (K ) bilan ifodalanadi: U xuj

K xuj = -------------- U biol Umuman, quyidagi sharoitlar yaratilganda eng yuqori hosildorlik darajasiga erishish mumkin: 1) ekinzorlarda barg sathini kо‘paytirish; 2) fotosintetik organning faol ishlash davrini uzaytirish; 3) fotosintezning jadalligini va mahsuldorligini oshirish; 4) fotosintez jarayonida sintezlangan organik moddalarning xarakatini va о‘simlik a’zolarida qayta taqsimlanishini tezlatish va hokazolar. Buning uchun esa hamma agrotexnik tadbir va choralar (о‘g‘itlash, sug‘orish, yerga ishlov berish, zararkunandalarga qarshi kurashish va hokazolar) о‘z vaqtida sifatli о‘tkazilishi zarur.

Похожие

Fotosintez reaksiyalari

Fotosintez reaksiyalari va fotosintetik fosforlanish

Nafas olish ekologiyasi

Fotosintezda karbonat angidridning o’zlashtirilishi. Yorug’likda nafas olish

Yuksak o`simliklarning umumiy tavsifi