Fotosintez reaksiyalari - Ботаника - Рефераты

Fotosintez reaksiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Fotosintez reaksiyalari Reja: 1. Yorug‘likda boradigan reaksiyalar 2. F otosintetik fosforlanish 3. Fotosintezda karbonat angidridning о‘zlashtirilishi

Yashil о‘simliklarda yorug‘lik energiyasi ishtirokida organik moddalar hosil bо‘lishi va molekulyar kislorod ajralib chiqishini ifodalovchi sxematik tenglamani kо‘rsatgan edik: yerug‘lik 6SO 2 + 12N 2 O ---------------S 6 N 12 O 6 +6N 2 O+6O 2 xlorofill Bu tenglama oddiy kimyoviy reaksiya tenglamasi bо‘lmay, balki minglab reaksiyalar yig‘indisini ifodalovchi xarakterga ega. Barcha reaksiyalar yig‘indisi asosan ikkita bosqichni о‘z ichiga oladi: 1) yorug‘likda boradigan reaksiyalar; 2) yorug‘lik shart bо‘lmagan, ya’ni qorong‘iliqda boradigan reaksiyalar. Yorug‘likda boradigan reaksiyalar Fotosintezning birinchi bosqichidagi reaksiyalar faqat yorug‘lik ishtirokida boradi. Bu jarayon xlorofill "a"ning boshqa yordamchi pigmentlar ishtirokida (xlorofill "b", karotinoidlar, fikobilinlar) yorug‘lik yutishi va о‘zlashtirishidan boshlanadi. Natijada suv yorug‘lik energiyasi ta’sirida parchalanib, molekulyar kislorod ajralib chiqadi, NADF.N 2 (digidronikotinamid — adenin — dinukleotid fosfat) va ATF (adenozintrifosfat) hosil bо‘ladi. Yorug‘Lik e nergiyasi . Yorug‘lik energiyasi elektromagnit tebranish xususiyatiga ega. U faqat kvantlar yoki fotonlar holida ajraladi va tarqaladi. Har bir kvant yorug‘lik ma’lum darajada energiya manbasiga ega. Bu energiya miqdori asosan yorug‘likning tо‘lkin uzunligiga bog‘liq bо‘lib, quyidagi formula bilan aniqlanadi : E=hc bu yerda, YE-kvant energiyasi, djoul (kDJ) hisobida, h~yorug‘lik konstantasi, doimiy son 6, 26196. 10-34 Dj/ s-tо‘lqin uzunligi, S-yorug‘lik tezligi 3. 1010 sm/s. Kuyosh yorug‘ligining kо‘zga kо‘rinadigan va fotosintetik faol qismidagi (400-750 nm) nurlarda har bir kvantning energiyasi turlicha bо‘ladi. Masalan, tо‘lqin uzunligi 400 nm.ga teng bо‘lgan spektrning bir kvantining energiyasi

299,36 kDJ ga teng, shu asosda 500 nm-239, 48 kDJ, 600 nmg199, 71 kDJ,700 nm-170, 82 k/dJ va hokazo. YA’ni tо‘lqin uzunligi qisqa bо‘lgan yorug‘likning energiyasi kо‘proq va uzunlariniki aksincha oz. Shuning uchun ham qisqa ultrabinafsha nurlar(tо‘lqin uzunligi 300 nm.dan qisqa) Yerdagi tirik organizmcharga zararli ta’sir qilishi mumkin. Chunki ularning energiyasi kо‘p. Tо‘lqin uzunligi 300-400 nm.ga teng nurlar asosan о‘sish va rivojlanishni boshqarishda ishtirok etadi. Bu nurlar ta’sirida hujayralarning bо‘linib kо‘payishi va о‘simlikning rivojlanish jarayoni tezlashadi.Tо‘lqin uzunligi 400-700 nm.gacha bо‘lgan nurlar fotosintezda ishtirok etadilar, chunki bu spektrlarning energiya darajasi fotosintetik reaksiyalarni yuzaga keltiradi. Tо‘lqin uzunligi 750 nm va undan; uzun nurlarning energiyasi juda kamligi sababli ular fotosintezda ishlatilmaydi. Har bir pigment, jumladan, xlorofill molekulasi bir kvant yorug‘lik energiyasini yutish qobiliyatiga ega. Pigmentlarning bir molekulasi birdaniga ikki kvant moioxromatik yorug‘likni yutolmaydi. Kvant yorug‘lik pigment molekulasining bironta elektroni tomonidan yutiladi va bu elektron qо‘zg‘algan xolatga о‘tadi. Natijada pigment molekulasi ham qо‘zgangan holatda bо‘ladi. Xlorofill molekulalarining energetik darajalari 27-chizmada kо‘rsatilgan. YA’ni xlorofill molekulasi qizil nurlardai bir kvant yutganda elsktron asosiy darajadan (S°) birinchi singlst (S 1 ) darajaga о‘tadi (S°—S 1 ). Ularningbu holati juda qisqa davom etib (10-8-10-9 soninga teng), yuqori reaksiya qobiliyatiga ega. Shu qisqa muddat mobaynida elektron energiyasini sarflab, dastlabki tinch holatiga qaytadi (S 1 —>S") va boshka kvant yorug‘likni kabul qilishi mumkin. Tulqin uzunligi qiska bо‘lgan kо‘k-binafsha nurlardan bir kvant yutilganda esa elektron asosiy darajada) I yanada yuqoriroq singlet (S 1 ) darajaga (S"— >S") о‘tadi. Elektronlar ikkinchi singlent| darajadan tezlik bilan (10-12 - 10-13 soniya) birinchi singlet darajaga tushadi va bu jarayonlar energiyaning bir qismi issiqlik energiyasiga aylanib sarflanadi. Fotokimyoviy reaksiyalarda asosan birinchi singleg (S') holatdagi elektronlar, ayrim paytlarda esa triplet (T 1 ) holatdagi elektronlar ishtirok etadi. Chunki bu jarayonda (S 1 —>S") tо‘gridan-tо‘gri sodir

bо‘lish о‘rniga S 1 —>T—>S" yoki S 1 —>T 1 —>T 2 —>S" bо‘lishi ham mumkin. Pigmentlarning triplet xolati elektron harakatiniig yо‘nalishi о‘zgarishi S 1 (II)— >T 1 (II) natijasida ruyobga keladi. Elektronlarning T xolatdan S 0 darajaga о‘tishi uchun biroz kо‘proq vaqt (10' 7 dan bir necha sekundgacha)sarflanadi. Natijada bu holatdagi pigmentlar yukoriroq kimyoviy faollikka ega bо‘ladi. Xlorofill molekulasi yutgan kvant energiya bir necha jarayonlarda, ya’ni asosan fotosintetik reaksiyalarning sodir bо‘lishida ishtirok etadi, molekuladan yorug‘lik yoki issiqlik energiyasi holida ajralib chiqib ketadi. Olimlarning izlanishlari natijasida yorug‘lik energiyasining fotosintetik reaksiyalardagi samaradorlik darajasi aniqlandi. Energiyaning samaradorligi yutilgan kvant yorug‘lik nuri hisobiga fotosintez jarayonida ajralib chiqqan O 2 yoki о‘zlashtirilgan SO 3 ning miqdori bilan belgilanadi, Shuni hisobga olish zarurki, yutilgan hamma nurlar (ayniksa qizil) foydali bо‘lsa ham, ular energiyasining ancha qismi xlorofill molekulasida elektronlar kо‘chishi jarayonida yо‘qotiladi. Natijdda 6u energiya foydali koeffitsiyentning (FK) kamayishiga sababchi bо‘ladi. Bir molekula SO 2 ning tо‘la oshishi uchun tо‘lqin uzunligi 700 nm.ga teng bо‘lgan qizil nurlarning uch kvanti yetarli о‘zlashtirilishi uchun 502 kDJ energiya sarflanadi. Demak, 6u reaksiyaning amalga bо‘ladi. Chunki bu nurlarning xar bir kvanti 171 kDJ energiyaga ega. Amalda esa bir molekula SO 2 ning tо‘la о‘zlashtirilishi va O 2 ning ajralib chiqishi uchun 8 kvant talab etiladi. YA’ni fotosintez jarayonida foydalaniladigan qizil nurlarning foydali koeffitsiyenti 40 foizga yakin bо‘ladi. Kо‘k-binafsha nurlarning foydali koeffitsiyenti yanada pastroq (21 foiz) . О‘simliklarga yorug‘likning tо‘lqin uzunligi 400 nm.ga teng kо‘k spektri ta’sir ettirilsa, foydali koeffitsiyent 20,9 foizga teng bо‘ladi (chunki xar bir kvantning energiyasi 229kDJ): FK= __ 502-100 =20,9 foiz. 2229-8 1957 yilda R.Emerson о‘tkazgan tajribalar kо‘rsatishicha, tо‘lqin uzunligi 660-680 nm bо‘lgan qizil nurlarning samaradorlik darajasi eng yuqori kо‘rsatkichga ega. Tо‘lqin uzunligi ulardan qisqa yoki uzun nurlarning

samaradorlik darajasi pasaya boradi. Bundan tashqari fotosintetik reaksiyalar uchun monoxromatik nurlarga nisbatan aralash spektrlar energiyasining samaradorligi yuqoriroqdir. Masalan, tо‘lqin uzunlngi 710 nm bо‘lgan qizil nurlarning 1000 kvanti yutilganda 20 molekula kislorod ajralib chiqqan, 650 nm.dan 1000 kvant yutilganda esa 100 molekula kislorod ajralib chiqqan. Leknn 710 nm va 650 nm yorug‘lik spektrlari bir vaqtda ta’sir ettirilganda esa 120 molekula о‘rniga 160 molekula kislorod ajralib chiqqan. Demak, har xil tо‘lqin uzunligiga ega nurlardan foydalanishning samaradorligi yuqrriroq bо‘lib (40 molekula O 2 kо‘p ajralgan), bu Emerson samarasi deb yurgizila boshlandi. Bu tajribalar yorug‘lik energiyasidan fotosintezda samarali foydalanish qonuniyatlarini tushuntirib berdi. YA’ni fotosintez jarayonining samaradorligi uchun faqat xlorofill "a" qabul qilgan energiya yetarli bо‘lmay, qolgan pigmentlar, xlorofill "b" va karotinoillarning ham faol ishtiroki katta ahamiyatga ega. R.Emerson (1957) xloroplastlarda ikkita fototizim mavjudligini taxmin kilgan edi. Bu taxmin keyinchalik tasdiqlandi. Diffsrensial sentrifugalash va boshqa usullar yordamida fototizim - 1 va fototizim - 11 hosil qiluvchi oqsillar komplekslari ajratib olindi va о‘rganildi, Fototizimlar faoliyati natijasida kvantlarning yutili shi, elektronlar transporti va ATF larning hosil bо‘lish jarayoni sodir bо‘ladi. Har bir fototizimda faol reaksiyalar markazi mavjuya bо‘lib, u xlorofill "a" yutadigan nurlarning eng yuqori tо‘lkin uzunligi bilan tavsiflanadi (29-chizma). Birinchi fototizimda asosiy pigment – P 700 ikkinchi fototizimda — P 680 ga teng. Xloroplastlardagi xar bir fotosintetik faol reaksiya markazida 200-400 molekula xlorofill "a", yordamchi pigmentlar, xlorofill "b", karotinoidlar va fikobilinlar bor. Bularning asosiy vazifasi yorug‘lik energiyasini yutish va uni reaksiya markaziga yetkazib berishdir. S uvning fotolizi. Fotosintezning dastlabki fotokimyoviy reaksiyalaridan biri- bu suv fotolizidir. Suvning yorug‘lik energiyasi ta’sirida parchalanishi fotoliz deyiladi. Uning mavjudligini birinchi marta 1937 yilda R.Xill barglardan ajratib olingan xloroplastlarda anikladi. Shuning uchun mazkur jarayen Xill reaksiyasi

deb ataladi. Bunda ajratib olingan xloroplastlarga yorug‘lik ta’sir etganda SO 2 siz sharoitda xam kislorod ajralib chiqishi kuzatiladi (A-vodorod): yorug‘lik 2N 2 O + 2A ————— 2AN 2 + O 2 . xloroplast Xill reaksiyasidan xloroplastlarning faollik darajasini aniqlashda foydalaniladi. Ajralib chiqayotgan molekulyar kislorodning manbai suv ekanligini 1941 yildaA.P.Vinogradov va R.V.Teys izotoplar usulidan foydalanish yо‘li bilan tasdiqladilar. Havodagi umumiy kislorodning: O 16 -99,7587 foizni, O 17 - 0,0374 foizni va O 18 -0,2039 foizni tashkil etadi. Shu yilning о‘zida amerikalik olimlar S.Ruben va M.Kamen N 2 O va SO 2 larni og‘ir izotop O 18 bilan sintez qilish na fotosintez jarayonini kuzatish usuli bilan ajratib chiqayotgan kislorodning manbai suv ekanligini yana bir marta tasdiqladilar. Natijada kislorod ajralib chiqadi. Hosil bо‘lgan vodorod protoni va elektroni akseptorlar yordamida SO 2 ni о‘zlashtirish manbai bо‘lib hisoblanadi. Bu jarayonda tо‘rt molekula suvning ishtirok etishi Kutyurin Shaklida yanada yaqqol tasvirlangan (30-chizma). Suvning fotoliz jarayoni ikkinchi fototizimdagi reaksiya markazida kechadi va bunga xlorofill molekulalari yutgan tо‘rt kvant energiya sarflanadi. Vodorodning akseptori NADF bо‘lib, uning qaytarilishi xloroplastlardagi maxsus fermentlar ishtirokida amalga oshadi : yorug‘lik I NADF + N 2 0 —————NADFN 2 + 0 2 1 xloroplast 2 2 F otosintetik fosforlanish . Yashil о‘simlikarniig muxim xususiyatlaridan biri quesh energiyasini tо‘gridan-tо‘gri kimyoviy energiyaga aylantirishdir. Xloroplastlarda yoruglik energiyasi hisobiga ADF va anorganik fosfagdagi ATF

hosil bо‘lishi fotosintetik fosforlanish deyiladi. Uning tenglamasini quyidagicha kо‘rsatish mumkin: yerug‘lik pADF + p N 3 RO 4 pATF. xloroplast Bu jarayon mitoxondriyalarda kechadigan oksidativ fosforlanishdan farq qiladi. Yorug‘likda bо‘ladigan fosforlanishni 1954 yilda D.I Arnon va uning shogirdlari kashf etdilar. Yashil о‘simliklarda fotosintetik fosforlanishning mavjudligi juda katta ahamiyatga ega. Chunki hosil bо‘ladigan ATF molekulalari hujayradagi eng erkin kimyoviy energiya manbaidir. Har bir ATF molekulasida ikkita makroergik bog‘ mavjud. Ularning har birida 8 -10 kkal energiya bor . Makroergik bog‘larning uzilishi natijasida ajralgan kimeviy energiya hujayradagi reaksiyalarda sarflanadi. Xloroplastlardagi yorug‘likda fosforlanish reaksiyalari ikki asosiy turga bо‘linadi: 1) siklli fotosintetik fosforlanish; 2) siklsiz fotosintetik fosforlanish. Birinchisida xlorofill molekulasi yutgan va samarali hisoblangan barcha yorug‘lik energiyasi ATF sintezlanishi uchun sarflanadi. Reaksiya tenglamasini quyidagicha kо‘rsatish mumkin : 2ADF + 2N 3 R0 4 yorug‘lik 2ATF xloroplast Quyoshning yorug‘lik energiyasini yutgan xlorofill quzgalgan holatga о‘tadi va uning molekulasi elektronlar donori sifatida yuqori energetik poteitsialga ega bо‘lgan tashqi qavatdagi eleyetronlardan bittasini chiqarib yuboradi (31-chizma). Elektronning chiqarib yuborilishi natijasida xlorofill molekulasi musbat zaryadlanib qoladi.

Qisqa muddat ichida (10 -8 - 10 -9 soniya) elektron ma’lum elektron о‘tkazuvchi (ferredoksin va sitoxrom oqsillari) tizim orqali kо‘chirilib, musbat zaryadli dastlabki xlorofill molekulasiga kaytadi. Bu yerda xlorofill akseptorlik vazifasini bajarib, yana tinch holatga о‘tadi. Xloroplastlarda bu jarayon siklli ravishda takrorlanib turadi. Elektron xarakati mobaynida energiyasi ATF sintezlanishiga sarflanadi. Natijada birinchi fotosintetik tizimdagi har bir xlorofill molekulasi yutgan bir kvant energiya hisobiga ikki molekula ATF sintezlanadi. Siklsiz yorug‘likda fosforlanishda ATF sintezi bilan bir qatorda suv fotolizi sodir bо‘ladi. Natijada molekulyar kislorod ajralib chiqadi va NADF qaytariladi, ya’ni fotosintezning yorug‘lik bosqichidagi reaksiyalar tizimi tо‘la amalga oshadi. Reaksiya tenglamasini quyidagicha kо‘rsatish mumkin : yorug‘lik 2NADF + 2ADF+2N 3 R0 4 +2N 2 O------------------------ 2NADFN 2 +2ATF+O 2 xloroplast Bu reaksiyalarda ishtirok etadigan elektronlarning kо‘chirilish yо‘li siklli fotosintetik fosforlanish jarayoniga nisbatan ancha murakkab. Siklsiz yorug‘likda fosforlanishda ikkita tizim ishtirok etadi. Birinchi fotosintetik tizim 680-700 nm uzunlikdagi nurlarni yutuvchi xlorofill "a" dan iborat. U yorug‘lik spektrining energiyasi kamroq qizil nurlarini yutish xususiyatiga ega. Ikkinchi fotosintetik tizim 650-670 nm uzunlikdagi nurlarni yutuvchi xlorofill "a", xlorofill "b" va karotinoidlardan iborat. U yorug‘lik spektrining energiyasi kо‘p bо‘lgan nurlarini yutadi. Bunda ikki fotoximiyaviy tizimning о‘zaro ta’siri natijasida molekulyar kislorod ajralib chiqadi va ATFNADF. N, xosil bо‘ladi. Yorug‘lik energiyasi ta’siridan ikkinchi fotosintetik tizimda ham reaksiya boshlanadi va suvning fotolizi rо‘y beradi. Bu yerda qо‘zg‘algan xlorofilldan ajralib chiqqan elektron yana shu xlorofshsh molekulasiga qaytmaydi. Musbat zaryadlangan xlorofill molekulasi о‘zining avvalgi tinch holatiga qaytish uchun elektronni suvning fotolizi natijasida hosil bо‘lgan gidroksil guruhdan oladi. Xlorofill molekulasidan ajralib chiqqan elektron esa dasglabki ferment sitoxrom Q ga, keyinchalik plastoxinonga, undan

si-toxrom ga о‘tadi. Shu oraliqda elektron energiyasi hisobiga bir moleku-la ATFsintez bо‘ladi. Sitoxrom Z dan elektron plastotsianinga о‘tkaziladi. Plastotsianindan chiqqan elektron birinchi fotosintetik tizimning reaksiya markazini tashkil etuvchi pigment P 700 ni qaytaradi. YA’ni bu pigmentlar elektron uchun akseptorlik vazifasini bajaradi. Chunki yorug‘lik energiyasi ta’siridan qо‘zg‘algan fotosintetik tizimning reaksiya markazidagi xlorofill "a" ning eleyuroni plastotsianin va boshqa fermentlar orqali ferredoksinga о‘tkaziladi. Bu jarayonda ham bir molekula ATF sintezlanadi va NADFN 2 hosil bо‘ladi. Umuman, yorug‘likda fosforlanish mexanizmi murakkab xususiyatga ega bо‘lib, uning muhim tomonlaridan biri elektronlarning kо‘chishi-da ishtirok etadigan oraliq moddalardir. Bu moddalardan plastoxinon, plastotsianin, sitoxromlar va ferredoksinning xususiyatlari ancha yaxshi о‘rganilgan. Lekin elektronlar harakati hududlarida hali aniqlanma-gan moddalar ham bor. Xlorella bilan utkazilgan tajribalar natijasining kо‘rsatishicha, yorug‘likda fosforlanish jarayonida hosil bо‘lgan umumiy ATF miqdorining 70-80 foizi siklik va 20 foizi siklsiz fogosintetik fosforlanishning mahsuloti ekan. Lekin yashil о‘simliklarda bu nisbat boshqachaham bо‘lishi mumkin.

Похожие

Fotosintez reaksiyalari va fotosintetik fosforlanish

Fotosintez ekologiyasi

Fotosintetik apparat tuzilishi

Nafas olishning ichki va tashqi sharoit omillariga bog‘liqligi

O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi. Azotning fiziologik ahamiyati