O’g’itlashning fiziologik asoslari - Ботаника - Рефераты

O’g’itlashning fiziologik asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

O’g’itlashning fiziologik asoslari Reja: 1. Asosiy azotli, fosforli, kaliyli o’g’itlar va ularning tarkibi. 2. Mikroo’g’itlar, bakterial o’g’itlar, maxalliy o’g’itlar, ko’kat o’g’itlar va ulardan foydalanish. 3. O’g’itlash usullari va muddatlari.

Tayanch so’zlar: Nitratlar, ammofos, ammoniylar, superfosfatlar, kaliyli o’g’itlar, mikroo’g’itlar, tuzlar, usullari, fosfobakterin, azotogen, nitrogen, go’ng, mineral tarkibi, ko’katlar, normalar, usullar, muddatlar, o’simlik turlari. O’simliklarning oziq moddalar bilan ta’minlanish vositasi bo’lgan o’g’itlar ekinlar hosildorligini oshirishning eng muhim omillaridan biridir. Hozirgi vaqtda qishloq xo’jalik ekinlarida o’g’itlarni qo’llash hisobiga hosildorlikni bir necha baravar oshirish mumkinligi tajribadan ma’lum. Chunki ekinlar har yili o ’ zining hosili hisobiga tuproqdan ancha eng zarur mineral elementlarni olib ketadi . Shu sababdan ayrim oziqa elementlarining miqdori kamaya boradi . Tuproqdan har yili olib chiqilgan moddalarning miqdori o ’ simlik turlariga , hosilning miqdoriga , tabiiy iqlim sharoitlariga bog ’ liq bo ’ ladi . Sabzavotlar kartoshka , ko ’ p yillik o ’ tchil o ’ simliklar oziqa elementlarini g ’ allalarga nisbatan ko ’ proq olib chiqadi . Masalan , bir tonna hosil bilan g ’ allalar – 10 kg , kartoshka va lavlagi 30-40 kg va qaram – 60 kg , kalsiyni tuproqdan olib chiqadi . Bu jarayon yildan - yilga takrorlanaversa tuproq unumdorligi keskin kamayadi . Uni yuqori darajada saqlash va ekinlardan mumkin kadar ko ’ p hosil olish uchun tuproqqa o ’ g ’ it solish tavsiya etiladi . Unumdorlikni pasaytirmasdan doimiy yuqori hosil olish uchun qishloq xo ’ jaligini yalpi kimyolashtirish tavsiya etiladi . Buning uchun o ’ g ’ itlash tizimini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega . O ’ g ’ itlash tizimi – bu almashlab ekishni tuproq unumdorligini , iqlimni , o ’ simliklarning biologik xususiyatlarini , navlarini , o ’ g ’ itlarning tarkibini va xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan o ’ g ’ itlash dasturidir . Yerni ekish oldidan to ’ la o ’ g ’ itlash unchalik maqsadga muvofiq emas , chunki o ’ g ’ itdan foydalanish koeffisiyenti juda past bo ’ ladi . O ’ simlik yerga solingan o ’ g ’ itning 1/3 yoki 1/2 qismini o ’ zlashtiradi xalos , qolgan qismi tuproqda qolib , suvda erimaydigan minerallarga aylanadi yoki yuvilib ketadi . Ayniqsa tez eriydigan azot o ’ g ’ itlari . Shuning uchun ham o ’ g ’ itlarni ekish oldidan va

o ’ simlikning vegetasiya davomida ularning talabiga muvofiq tuproqqa solib hosildorlikni planli ravishda oshirish mumkin . Barcha o’g’itlar mineral va organik turlarga bo’linadi. Mineral o’g’itlarga: azotli, fosforli, kaliyli va mikroo’g’itlar, organik o’g’itlarga: go’nglar, hayvon qoldiqlari, torf va boshqalar kiradi. O’g’itlar oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. Tarkibida o’simliklarning oziqlanishi uchun zarur bitta element bo’lgan o’g’it oddiy o’g’it deyiladi. Masalan, azotli, fosforli, kaliyli va boshqa o’g’itlar. Tarkibida ikkita va undan ko’p oziqa elementi bo’lgan o’g’itlar murakkab yoki kompleks o’g’itlar deyiladi. Masalan kaliy nitrat tuzi – KNO 3 , ammofos NN 4 H 2 PO 4 va boshqalar. O’g’it sifatida ishlatiladigan tuzlar tuproq eritmasidagi reaksiya xususiyatlari asosida uch guruhga bo’linadi: 1) fiziologik nordon 2) fiziologik ishqoriy, 3) fiziologik neytral. Har xil tuzlar, ularning anion va kationlari o’simliklarga bir xil tezlikda surilmaydi. Ayrim tuzlarning kationlari, boshqa tuzlarning esa anionlari tez surilishi natijasida, qolgan ion eritmada to’planadi va ma’lum reaksiyani hosil qilishga sababchi bo’ladi. Masalan, ammoni sulfat – (NH 4 ) 2 SO 4 tuzining kationi (NH 4 + ) tez o’zlashtiriladi, anioniy esa (SO 4 - ) tuproqda to’planib, eritma reaksiyasini kislotalik tomonga o’zgartiradi. Shuning uchun ham bunday tuzlar fiziologik nordon tuzlar deyiladi. Natriy NaNO 3 tuzining anioni (NO 3 - ) tez o’zlashtiriladi, kationi (Na + ) esa tuproqda to’planib, eritmaning reaksiyasini ishqoriy tomonga o’zgartiradi. Shuning uchun ham bunday tuzlarga fiziologik ishqor iy tuzlar deyiladi. Ammoniy –NH 4 NO 3 tuzining kation (NH 4 + ) va anioni NO 3 - deyarli bir xil o’zlashtiriladi. Bunday tuzlarga – fiziologik neytral tuzlar deyiladi. O’g’itlarning samaradorligini oshirish maqsadida tuzlarning reaksiyalarini va tuproqning rH darajasini ekinlarning rH darajasiga munosabatlarini hisobga olish katta ahamiyatga ega bo’ladi. Azotli o’g’itlar . Barcha azotli o’g’itlar to’rtta guruhga bo’linadi: 1) nitratli 2) ammoniyli, 3) ammoniyli-nitratli, 4) mochevina.

Nitratli o’g’itlar tarkibida azot nitrat anioni (NO 3 - ) Shaklida bo’ladi. Eng muhim tuzlar – NaNO 3 , Ca(NO 3 ) 2 fiziologik ishqoriy reaksiyada nordon tuproqlarda yuqori samaradorlikka ega. Nitrat shaklidagi azotli o’g’itlar tuproq qatlami boylab tez tarqaladi. Shuning uchun ham ko’p ishlatiladigan selitra- ammoniy nitrat o’g’itini kuzgi shudgor qilishda tuproqqa solish tavsiya qilinadi. Chunki tez yuvilib ketadi. Kuzgi shudgorlashda solish uchun azotli suvda sekin eriydigan kalsiy sianamid kabi shakllaridan foydalanish mumkin. Azot o’g’itlaridan foydalanishda, ularning isrof bo’lishini ham hisobga olish ayniqsa muhimdir. Azotning tez eriydigan nitrat tuzlarining samaradorligi ekinlarning vegetasiya davrida ishlatilganda yuqori darajaga ega bo’ladi. Ammoniyli-nitratli o’g’itlar tarkibidan o’simliklar kationini va anionini ham o’zlashtirishi mumkin. Buning asosiy vakili ammiakli selitra - NH 4 NO 3 bo’lib, tarkibida 34 % azot bo’ladi. Bu o’g’it neytral yoki kam ishqoriy reaksiyaga ega tuproqlarda yaxshi natija beradi. O’zbekiston sharoitida azotli o’g’itlardan eng ko’p ishlatiladigani ammoniy selitradir (NH 4 NO 3 ). Lekin bu o’g’itlarni ham shudgorlashdan oldin solish tavsiya etilmaydi. Chunki juda tez eriydi. Fosforli o’g’itlar . Fosforli o’g’itlar uch guruhga bo’linadi: 1) eriydigan, 2) suvda erimaydigan, kuchsiz kislotalarda eriydigan, 3) suvda erimaydigan va kuchsiz kislotalarda ham yomon eriydigan. Fosforli o’g’itlarning eng ko’p ishlatiladigan gruppasi eriydigan oddiy Ca(H 2 PO 4 ) 2 va qo’sh Ca 2 (H 2 PO 4 ) 2 ·H 2 O superfosfatlar bo’lib hisoblanadi. Superfosfat tarkibidagi fosforning harakatchanligi kam, tuproqlarda to’planadi. Shuning uchun ham ularning ta’sir kuchi 2-3 yilgacha davom etishi mumkin. Oddiy superfosfatning tarkibida o’zlashtiriladigan fosfor kam bo’lib, odatda 14 % dan oshmaydi. Apatitlardan olinadigan superfosfat tarkibida o’simlik o’zlashtira oladigan fosfor 18-20 % bo’ladi. Qo’sh superfosfatlarning tarkibida 30 % dan ko’proq sof fosfor bo’ladi. Hozirgi vaqtda, qo’sh superfosfatning xususiyatlarini yaxshilash maqsadida donador yoki ammiaklashtirilgan qilib tayyorlanadi. Chunki superfosfatning bu shakli yuqori samaradorlikka ega. Fosfor bilan ammiak

qo’shilib ammofos hosil qiladi. Ammofos murakkab o’g’it hisoblanadi. Chunki uning tarkibida fosfor (48-60 %) azot (11%) bo’ladi. Kaliyli o’g’itlar. O’simliklar tuproq tarkibidagi kaliyni boshqa ko’p elementlarga nisbatan ancha yaxshiroq o’zlashtiradi. Shuning uchun ham kaliyli o’g’itlarning ahamiyati katta. Kaliy o’g’iti sifatida asosan kaliy (KC1) qo’llaniladi. Uning tarkibida 52% sof kaliy bo’lib, suvda yaxshi eriydi. Bu tuz hamma tuproqlarda va barcha o’simlik turlari uchun ishlatilishi mumkin. Kaliy o’g’iti sifatida foydalaniladigan tuzlardan – kaliy sulfat (K 2 SO 4 ) tarkibida 48-52 % sof modda K 2 O bo’lib suvda yaxshi eriydi. Kaliy nitrat (KNO 3 ) tarkibida sof modda (K 2 O)- 45-46 % va 13% azot bo’ladi. Suvda yaxshi eriydi. Mikroo’g’itlar . O’simliklarga o’sish va rivojlanish uchun o’zlashtiriladigan asosiy elementlardan (NPK) tashqari juda oz talab qilinadigan mikroo’g’itlar ham kerak. Hozirgi vaqtda o’simliklarning bor, marganes, mis, rux va molibden kabi elementlariga talabi ancha yaxshi o’rganilgan. o’simliklar tarkibida bu elementlar yetarli bo’lganda o’sish va rivojlanish faollashadi, kasalliklarga va tashqi sharoitning noqulay omillari ta’siriga chidamliligi ortadi. Shuning uchun ham tuproqda bu elementlar yetarli bo’lganda, o’g’itlaridan foydalanishning umumiy samaradorligi oshadi. O’g’it sifatida bu elementlarning suvda yaxshi eriydigan tuzlaridan yoki tarkibida o’zlashtiriladigan mikroelement bo’lgan chiqindilardan foydalanish mumkin. Ko’p mamlakatlarda bu elementlar asosiy o’g’itlarga qo’shib ishlatiladi. Mikroo’g’itlardan foydalanishning asosan uchta usuli keng qo’llaniladi: 1) tuproqqa solish, 2) suyultirilgan eritmasini o’simliklarga purkash, 3) urug’larni ekishdan oldin mikroo’g’it bilan ta’minlash. Birinchisi asosiy yo’l bo’lib, bu ayrim elementlar tuproq tarkibida kam bo’lganda keng qo’llaniladi. Solinadigan o’g’itning miqdori mikroelement turiga, tuproqdagi miqdoriga, o’simlik turiga va boshqalarga bog’liq. Masalan, bor o’g’iti sifatida H 3 BO 3 kislotadan 0,5-2 kg/ga, marganes o’g’iti sifati MnSO 4 tuzidan 10-18 kg/ga, rux o’g’iti sifatida ZnSO 4 tuzidan 5-10 kg/ga tuproqqa solinganda hosildorlik sezilarli darajada oshganligi aniqlangan.

Mahalliy o’g’itlar . Mahalliy o’g’itlar ichida go’ng asosiy o’rinni egallaydi. Uning tarkibida o’simlik uchun zarur hisoblangan azot, fosfor, kaliy, kalsiy, oltingugurt, magniy va barcha mikroelementlar ham bor. Go’ng ekinlarga oziq bo’lishdan tashqari, undagi organik moddalar tuproq strukturasini yaxshilab, unumdorligini oshiradi. Go’ng solingan yerlarda tuproqning g’ovakligi oshadi, suv o’tkazuvchanligi yaxshilanadi, namni uzoq saqlab turadi. Tarkibida organik moddalari kam, og’ir tuproqli yerlarda uning hajmini oshirishda, suv va havo rejimi hamda mikrobiologik jarayonlarni yaxshilashda go’ngning roli ayniqsa katta. Mexanik tarkibi yengil tuproqlarda esa uning qovushqoqlik xususiyati yaxshilanadi. (E.T. Shayxov va boshqalar, 1990). Parranda axlati va ipak qurti chiqindisi hamda g’umbaklari eng kuchli o’g’itlardan hisoblangani uchun g’o’zaning o’suv davrida mineral o’g’itlar bilan aralashtirib berish tavsiya qilinadi. Ko’kat o’g’itlar . Bir yerda surunkasiga bir necha yilgacha bir xil o’simlik o’stiraverish natijasida tuproqda chirindi moddalar kamayib ketib, uning fizik xususiyatlari yomonlashadi va bu o’simlik hosilining kamayishiga sabab bo’ladi. Masalan, bedapoyadan chiqqan yerlarda 4-5 yildan boshlab paxta hosili keskin kamaya boradi. Bunday hollarda tuproq unumdorligini oshirish maqsadida organik va mineral o’g’itlar normasini oshirish bilan bir qatorda ko’kat o’g’itlardan foydalanish eng yaxshi samara beradi. Ko’kat o’g’itlar tuproqni chirindiga boyitadi, uning fizik xususiyatlarini yaxshilaydi. Ko’kat o’g’it sifatida ko’kat no’xat, no’xat, burchoq, mosh, qizil sebarga, shabdar (eron bedasi) kabi dukkakli ekinlar, Shuningdek, kuzgi javdar, raps, gorchisa (hantal), perko kabilar ekiladi. O’gitlash usullari va muddatlari. O’g’itlash muddatini va usullarini belgilashda o’g’itlarning xususiyatlari, tuproqda o’zgarishi, o’simliklarning oziq elementlariga bo’lgan talabi, ildiz tizimining oziqani o’zlashtirish imkoniyatlari va boshqalar hisobga olinadi.

O’g’itlash normasi odatda olinadigan hosilga qarab belgilanadi. Masalan, 1 t paxta yetishtirish uchun 30-80 kg azot, 10-20 kg fosfor va 40-70 kg kaliy sarf bo’ladi. O’g’itlarni ekishdan oldin, ekish vaqtida va o’simliklarning o’suv davrida solish muhim ahamiyatga ega. O’g’itni yer haydashda solish. Yerni kuzgi yoki bahorgi shudgor qilishda umumiy o’g’itning taxminan 2/3·4/3 qismi tuproq ustiga sepilib haydash bilan ko’miladi. Bu usul bilan asosan organik, fosforli qisman azotli va kaliyli o’g’itlar solinadi. Nordon reaksiyaga ega bo’lgan tuproqlarga ohak solinadi. O’g’itni ekish bilan birga solish. Urug’larni ekish bilan bir qatorda o’g’it ham solinadi. Ekish paytida yerga o’g’it solishdan maqsad yosh nihollarni mineral elementlar bilan oziqlantirishdan iborat. Chunki yerni haydashdan oldin solingan o’g’itlar tuproqning chuqur qatlamiga tushganligi sababli yosh o’simlik undan foydalana olmaydi. Bu muddatda asosan yaxshi eriydigan va oson o’zlashtiriladigan o’g’itlardan oz miqdorda foydalaniladi. G’o’zalar bilan o’tkazilgan tajribalarning ko’rsatishicha, o’g’itni o’g’itlagich o’rnatilgan maxsus seyalkada tuproq betidan 12-15 sm chuqurlikka va chigit tushgan joydan 5-7 sm chetga solish yaxshi natija beradi. Chigit ekish bilan bir paytda gektariga 10-20 kg fosfor, 5-10 kg azot solish yo’li bilan har gektardan 3,5-4 s qo’shimcha paxta olish mumkin.

Похожие

O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari

Fiziologik jarayonlarning molekulyar asoslari

Mikroelementlarning fiziologik ahamiyati

Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati