Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati - Ботаника - Рефераты

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati Reja: 1. Mineral elementlarning yutilish mexanizmi 2. Ionlar ontogonizmi va muvozanatlashtirilgan 3. O`g`itlash ekologiyasi

O`simlik hujayralarida mikroelementlar miqdoran juda kam (0,001%dan- 0,000001%) bo`ladi, lekin yuqori faollikka ega. Mikroelementlarning har biri maxsus vazifalarni bajaradi va ularni boshqa elementlar bilan almashtirib bo`lmaydi. Ular hujayradagi oksidlanish-qaytarilish reakisiyalarida, fotosintez jarayonida, azot, uglevodlar va boshqa moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Mikroelementlar ko`pchilik fermentlarning faollik markaziga, vitaminlar tarkibiga kirib o`simliklarni turli kasalliklarga va muhitning noqulay omillariga chidamliligini oshiradi. Mikroelementlarning tanqisligi o`sish va rivojlanishga salbiy ta`sir etib, hosildorlikni keskin pasaytirishi mumkin. Marganes. Marganes barcha o`simliklar uchun zarur elementdir. Uning o`simlik to`qimalaridagi miqdori o`rtacha 0,001% yoki 1 kg quruq massaga nisbatan 1 gr atrofida. Birinchi bor ushbu unsurning o`simliklar uchun alohida ahamiyatga ega ekanligi Bertran tomonidan ko`rsatilgan. Ushbu element o`simlikga Mn +2 kationlari holida o`tadi. Ko`pincha yashil barglarda ko`proq to`planadi. Masalan, g`o`za uchun 100 gr quruq massaga nisbatan poyasida 2 mg, chanoqda 4 mg, chigitda 2 mg, tolasida 1 mg bo`lsa, barglarida esa ushbu ko`rsatkich 24 mg bo`lishi aniqlangan (VII.3-rasm). VII.3-rasm. Suvli oziq muhitida kungaboqar maysalarining o`sishiga marganesning ta`siri (S.I.Lebedev, 1988). a-nazorat (Mn 2+ ionlari yo`q), b- tajriba (Mn 2+ ionlari mavjud). Marganes bir qancha biokimyoviy jarayonlarda, masalan suvning fotolizida, CO 2 qaytarilishida, Krebs siklida bir qator fermentlarning (MDG, izoTSDG) faollligini oshirishda, azot almashinuvida bevosita qatnashadi. U nitratni qaytarishda ham ishtirok etadi. Marganes hujayralarning o`sishi uchun zarur bo`lib, bir tomondan yadrodagi mRNK sintezi uchun javobgar RNK-polimeraza-11 fermentining kofaktori sifatida qatnashsa ikkinchi tomondan IUK gormonini parchalovchi auksinoksidaza ferment kompleksining kofaktori sifatida zarurdir. Tuproq tarkibida marganes ko`p bo`lsada, uning ko`p qismi o`simliklar uchun o`zlashtirib bo`lmaydigan holdadir. Ayniqsa muhit pH 7 bo`lgan tuproqlarda marganesning o`simliklar tomonidan

o`zlashtirilishi juda qiyin. Yuksak ildizmevali o`simliklar, kartoshka va boshoqdoshlar oilasi vakillari marganetsga nisbatan sezgir o`simliklardir. Marganes taqchil bo`lganda, barg tomirlari o`rtasida sarg`ish dog`lar paydo bo`ladi, so`ngra xloroz hosil bo`lib, bargning o`sha joylari o`ladi. O`simliklarning marganetsga nisbatan talabini qondirish uchun uning MnSO 4 ko`rinishdagi tuzi qishloq xo`jalik o`simliklari uchun o`g`it sifatida beriladi. Molibden. Ushbu element o`simliklarga MoO 4 - anioni holida o`tadi. Molibden boshoqdoshlarga nisbatan dukkakli o`simliklarda ko`p bo`ladi. Uning asosiy to`planish joyi yosh novdalar va barglardir. Molekulyar azotni o`zlashtiruvchi mikroorganizmlar uchun molibdenning ishtiroki zaruriydir. Molibden nitratlarning qaytarilishida ishtirok etadi va ayrim fermentlar tarkibida uchraydi. Shuningdek u aminlanish va qayta aminlanish reaktsiyasida ishtirok etadi. Molibden askorbat kislotasining biosintezi uchun ham zurur. Molibdenga nisbatan sabzavot va dukkakli o`simliklar ayniqsa talabchandir. Molibden taqchilligida o`simliklarning o`sishi to’xtaydi, xlorofill sintezi buziladi va barglar och-yashil tusga kiradi. Ammo shuni ham aytib o`tish lozimki, o`simlik organlarida molibden elementining ortiqcha miqdorda yig`ilishi nafaqat ular uchun zaharli ta`sir ko`rsatadi balkim ushbu o`simliklar bilan oziqlanadigan hayvonlar ayrim hollarda insonlar sog`ligiga ham salbiy ta`sir etishi mumkin. Mis. O`simliklarda ushbu element 0,0002% yoki 0,2 mg/kg atrofida uchraydi. Mis Cu + kationlari holida o`simliklar tomonidan qabul qilinadi. O`simiik to`qimalaridagi misning 2/3 qismi erimaydigan-bog`langan holatda bo`ladi. Ushbu element o`simliklarning o`sish konusi va urug`larida ko`p uchraydi. Barglardagi barcha misning 70% xloroplastlarda to`plangan bo`lsa, yarmiga yaqini plastotsianinlarda to`plangan bo`lib FS 11 va FS 1 o`rtasida elektronlar tashiluvida ishtirok etadi. Misning g`o`za organlarida o`rtasidagi taqsimoti quyidagichadir: barglarda 25 mg/kg, poyada 1 mg/kg, chanoqda 4,8 mg/kg, chigitda 4,2 mg/kg, tolada 0,2 mg/kg. Barglardagi misning 70% xloroplastlarda uchraydi va plastotsianin fermenti tarkibiga kiradi. Shuningdek u askorbatoksidaza, polifenoloksidaza kabi

fermentlar tarkibida ham uchraydi. Mis xlorofill sintezida ishtirok etadi hamda vitaminlar faolligini oshiradi. Misning o`simliklar uchun yana bir muhim ahamiyati uning tashqi muhit omillariga o`simliklarning chidamliligini oshirishidir. Mis taqchilligida o`simlik o`sish va gullashdan to`xtaydi, mevali daraxtlarning o`suvchi qismi quriy boshlaydi. O`simliklarni oziqlantirish uchun misning sulfatli tuzi (CuSO 4 ) o`g`it sifatida qo`llaniladi. Kobalt. Bu elementning o`simlik organlaridagi miqdori 0,00002% yoki 0,02 mg/kg atrofida. Kobalt ko`proq dukkakli o`simliklar uchun zarur, chunki ildizlardagi tuganak bakteriyalarning ko`payishida ishtirok etadi. U vitaminlar (Vn) tarkibida, o`simliklarning azotni o`zlashtirishida va xlorofillar sintezida qatnashadi. O`simliklar ham xuddi hayvonlar kabi B 12 vitaminini sintezlay olmaydi. Kobalt magniy va marganets bilan birgalikda arginaza va glikoliz fermenti fosfoglyukomutazalarni faollashtiradi. Rux. Ushbu element o`simliklarga kationlar (Zn +2 ) holida o`tadi. Uning miqdori ayniqsa yog`li organlarda ko`p bo`ladi. U glikoliz jarayonlari fermentlarining faolligida qatnashadi. Shuningdek rux karboangidraza fermentini faollashtiradi (H 2 CO 3 =CO 2 +H 2 O). Rux fotosintez uchun zarur chunki u CO 2 miqdorini oshiradi. U triptofan aminokislotasining sintezida, undan fitogormon- indolilatsetatni hosil bo`lishida ishtirok etadi (VII.6-rasm). Rux taqchilligida fosfor almashinuvi buziladi, o`simlik o`sishdan to`xtaydi, hosil tugish sekinlashadi. Ruxning yetishmasligi sitrus o`simliklarida ko`plab kasalliklarni yuzaga chiqaradi. Ruxning yetishmasligi fosfor almashinuvini buzadi ya`ni fosforning o`simlik yer ustki qismlariga tashiluvi qiyinlashib uning asosiy qismi ildizlarda yig`ila boshlaydi. To`qimalarda organik fosfor formalarining miqdori kamayib anorganik formasiniki ortadi. Shuningdek saxaroza va kraxmalning miqdori kamayib organik kislotalarning ulushi ortadi. Bundan tashqari hujayralarning bo`linishi 2-3 marotaba sekinlashadi.

O`simliklarga rux yetishmaganda bo`g`im oraliqlari qisqaradi va barglarda xloroz belgilari paydo bo`ladi. O`simliklarni oziqlantirish uchun ruxning sulfatli (6-10 kg/ga) tuzi (ZnSO 4 ) eritmasini uning barglariga purkash tavsiya qilinadi. Bor. O`simliklarning muqobil o`sishi va rivojlanishi uchun bor elementi o’ta zarurdir. Uning o`simlik to`qimalaridagi miqdori 0,0001% atrofida. Bor elementiga ko`proq ikki urug`pallali o`simliklar muhtoj bo`ladi. Ayniqsa qand lavlagi, gulkaram kabi qishloq xo`jalik o`simliklari, boryetishmaydigan tuproqlarda o`stirilganda tezda kasalllanib qurib qoladi. O`simliklar organlarida uning miqdori quruq massaaga nisbatan 0,1 mg/kg atrofida bo`ladi. Borning miqdori gul va hujayra po`stida nisbatan ko`p bo`ladi. Gul changining unishi va naychalarning o`sishi bor elementi mavjudligi bilan bog`liq jarayonlardir. Bor moddalar almashinuviga ta`sir qiladi. Uning yetishmasligi o`sish konusining nobud bo`lishiga olib keladi. Bor boshqa mikroelementlardan farqli o`laroq fermentlar tarkibiga kirmaydi. Ammo o`simliklarga bor yetishmasa, uning hujayralarida fenol birikmalari ko`payadi. Bu o`z navbatida oqsil, nuklein kislotalar almashinuvini buzadi. Shuningdek fenollar tonoplastlar o`tkazuvchanligini kuchaytirib sitoplazmada fenollar to`planishiga olib keladi. Ushbu birikmalar polifenoloksidaza ta`sirida xinonlarga oksidlanadi. Xinonlar esa o`z navbatida o`simlikni zaharlaydi va o`sish konusi o`ladi. O`simliklarga bor yetishmasligini oldini olish uchun H 3 BO 3 birikmasi o`g`it sifatida ishlatiladi. Mineral elementlarning yutilish mexanizmi Ildiz sistemasining asosiy vazifasi tuproqdan suv va unda erigan moddalarni yutishdir. Ushbu jarayonlar bir biriga bog`liq ammo, turli mexanizmlar asosida ruyobga chiqadi. Ildiz mineral moddalarni tuproq eritmasidan va ildiz tukchalari bevosita tegib to`rgan tuproqning yutuvchi qismi zarrachalaridan ajratib oladi. Hujayra devorlari moddalarni tuproqdan yutish va mineral elementlarni to`qimalar bo`ylab tashiluvida bevosita qatnashadi. Ildizning mineral moddalarni

yutish faolligi uning hujayralari membranalarining ion nasoslarining ishi bilan bog`liqdir. Moddalarning membranalar orqali tashiluvi muammosi o`z ichiga ikkita savolni oladi: 1.Moddalar qanday qilib gidrofob komponentlardan tuzilgan hujayra membranalaridan o`tadi. 2.Moddalarning hujayra membranasi orqali kirishi yoki chiqishini qanday kuchlar amalga oshiradi. Umuman o`simliklarning mineral oziqlanishi murakab xarakterga ega bo`lib, biokimyoviy, biofizik hamda fiziologik jarayonlarni o`z ichiga oladi va hozirgi vaqtga qadar ham to`laligicha o`rganilmagan. Birinchi savol XlX-asrning o`rtalaridan boshlab o`rganila boshlangan. Xususan J. Traube(1867) tirik hujayralarga turli moddalarni kirishini o`rganib va moddalarning membranadan o`tishiga ikkita sabab, ya`ni ular yo membrana tarkibidagi lipidlarda erishi, yoki membrana teshikchalaridan o`tishi mumkin degan xulosaga kelgan. Keyinchalik E.Overton (1895) o`tkazuvchanlikning lipoid nazariyasini yaratdi. Bunga asosan moddalar qanchalik lipidlarda yaxshi erisa u shunchalik membranadan tez o`tadi. Ammo bu nazariya bilan hujayraga suvning va elektrolitlarning kirishini izohlab berib bo`lmaydi. Shuni aytib o`tish lozimki, kichik molekulali moddalarning membranadan o`tishida ularning zaryadi alohida o`rin tutadi. Masalan, bir valentli ionlar ikki va uch valentli ionlarga nisbatan yengil harakatlanadi. Ayniqsa bu hoi anionlar uchun xarakterlidir, ya`ni anionning zaryadi qancha katta bo`lsa, membranadan shunchalik qiyin o`tadi. Hozirgi vaqtda turli birikmalarning ionlari biologik membranalarning lipid fazasidan turlicha yo`l bilan o`tishi mumkin. Bundan asosiylari quyidagilardir: 1. Agar modda lipidlarda erisa oddiy diffuziya asosida. 2. Lipofll tashuvchilar yordamida gidrofil moddalarniyengil diffuziyasi. 3. Gidrofil g`ovaklar (ion kanallari) orqali moddalarning yengillashgan diffuziyasi.

4. Moddalarni faol tashuvchilar orqali ko`chirilishi. 5. Ekzotsitoza (vezikulyar sekretsiya) va endotsitoza (membranalarning invaginatsiyasi) yo`li bilan tashiluv. Moddalarning membranalar orqali tashiluvi passiv yoki faol bo`lishi mumkin. Passiv tashiluv deb moddalarning elektrokimyoviy ya`ni elektrik va kontsentratsion gradient bo`yicha diffuziya asosida tashiluviga aytiladi. Faol tashiluv moddalarning elektrokimyoviy gradientga qarama-qarshi ravishda membranalar orqali ko`chirilishidir. Faol tashiluv energiya sarflanishi bilan odatda ATF hisobiga boradi. Bu jarayon ion nasoslari, ya`ni H + -ATF aza, Na + -ATF aza, K + -ATF aza, Ca 2+ -ATF aza va ayrim hollarda H + -PP azalar hisobiga boradi. Hujayra plazmolemmasi va tonoplastda asosiy vazifani N + -nasoslari bajaradi. Shu tufayli membranalarda N + -ionlarining elektrik (∆ Ψ ) va kimyoviy (∆pH) gradient! sodir bo`ladi. Shuningdek N + ionlarining elektrik potentsiali elektrik gradient bo`yicha ammo kontsentratsiya gradientiga qarama qarshi tashiluvga ham sarflanishi mumkin. O`z navbatida ∆pH membrana orqali Cl - , SO 4 2- va boshqa ionlarning Na + -ionlari bilan simportda (shu tomonga qarab) yoki ortiqcha Na + ionlarini H + -ionlari bilan antiportda (qarama-qarshi tarafga) tortib chiqarilishidir. Bunda ayrim ionlar: (HCO 3 - , OH - ) ham xuddi H + nasosi kabi faoliyat ko`rsatishi mumkin. Ushbu ionlarning tashqariga elektrokimyoviy gradient bo`yicha ko`chirilishi antiporti hujayraga mineral moddalar anionlarining kirishi tufayli ham bo`lishi mumkin. Shuni aytib o`tish lozimki, hayvon hujayralarida H + ionlarining vazifasini Na + va K + ionlari bajaradi. Ammo sho`rlangan tuproqlarda moddalarning tashiluvida Na + va K + ionlari ham qatnashishi mumkin. Radial tashiluv. Bu tashiluv mineral elementlarni tukchalar, sathidan yutilishi bilan boshlanib hujayra qismi va to`qimalar bilan ma’lum munosabatlar natijasida traxeid va ksilema naychalarining mineral moddalarga to`lishi bilan yakunlanadi. Bu tashiluv hujayra devorlari orqali (apoplast) yoki simplast (sitoplazma orqali)orqali bo`lishi mumkin.

Apoplast bo`yicha ionlarning tashiluvi kontsentratsiya gradienti bo`yicha diffuziya va adsorbtsion almashinuv hisobiga bo`ladi va suv oqimi orqali jadallashtiriladi. Mineral moddalarning simplast bo`yicha tashiluvi esa sitoplazmaning harakati, ehtimol endoplazmatik to`r kanallari va plazmodesmalar orqali bo`lishi mumkin. Ksilema shirasining tashiluvi. Ksilema naylaridagi shira endi o`simlikni boshqa qismlariga transpiratsiya kuchi va ildiz bosimi hisobiga ko`tariladi va taqsimlanadi. Ma`lumki, to`qimalardagi moddalarning miqdori tuproqdagiga nisbatan bir necha marotaba ko`p bo`ladi. Bu hujayralarda moddani tanlab yutish va to`plashning maxsus mexanizmlari borligidan dalolat beradi. Mineral elementlar avvalo hujayra po`stidan yutiladi. Po`st tarkibida sellyuloza, gemitsellyuloza va pektin bor. Pektin, COOH-karboksil gruppasi ega, va shu sababli u kation almashinuv xususiyatini beradi, natijada musbat zaryadlangan moddalarni to`playdi. Ionlar tuproq eritmasidan hujayra po`stiga diffuziyalanadi. Diffuziyalanish, po`stdagi erqin bo`shliq to`lib, ionlarning kontsentratsiyasi tashqi eritmaning kontsentratsiyasiga tenglashguncha davom etadi. Erkin bo`shliqni mineral ionlar bilan to`lishi oddiy diffuziyaga asoslangandir. Endi ionlar erkin bo`shliqdan sitoplazmaga o`tadi, bu jarayon almashinuv adsorbtsiyasiga asoslangandir. Sitoplazmadagi moddalar almashinuvi natijasida organik kislotalar anionlari mineral moddalar anionlariga almashadi. Masalan nafas olish jarayonida hosil bo`lgan proton (H + ) kationlarga va organik kislotani anionlari (HCO 3 - , (OH - ) mineral moddalarni anionlariga almashadi. Ildiz to`qimasida almashinuvni yengil o`tishi tukchalarning tuproq zarrachasi bilan mahkam yopishishiga bog`liqdir. Sitoplazmaga kirgan ionlar moddalar almashinuvida ishtirok etadi (VII.7-rasm). Membranalarda moddalarni tashilishi mexanizmlari turlicha bo`lishi mumkin: 1. Modda lipidlarda eruvchi bo`lsa, u membrananing lipid fazasida oddiy diffuziyalanadi. 2. Lipofil tashuvchi bilan gidrofil moddaning diffuziyasi.

3. Ion kanallari orqali, oddiy diffuziya. 4. Moddadarni faol tashuvchilar (nasoslar) yordamida o`tkazish. 5. Moddalarni ekzotsitoz va endotsitoz yo`llari bilan o`tkazish. Moddalar yoki ionlarning kontsentratsiyalar gradienti bo`yicha diffuziyalanishi yoki tashuvchi-oqsillar yordamida o`tishiga sust tashiluv deyiladi va bu jarayon tashqi muhitda ionlarning kontsentratsiyasi hujayra ichidagidan ko`p bo`lganda kuzatiladi. Faol tashiluvda moddalarning tashiluvi ionlar kontsentratsiyalar gradientiga qarama-qarshi ravishda sodir bo`ladi. Ushbu tashiluv jarayoni energiya sarf bo`lishi bilan borib, unda ATF energiyasi ishlatiladi. Ushbu jarayonda H + -ATFaza, Na + , K + -ATFaza, Ca +2 -ATFaza va H + -PPazalar qatnashadi va ion nasoslari ishtirokida boradi. Agarda, tashuvchi oqsillar membranadan bitta erigan moddani o`tkazsa, unga uniport deyiladi. Tashuvchi oqsil ikkita moddani bir tomonga o`tkazsa, simport deyiladi, yoki qarama-karshi tomonga o`tkazsa, antiport deyiladi. Mineral elementlarningradial transporti apoplast va simplast yo`llari bilan amalga oshadi. Apoplast xarakatda modda yoki ion hujayra po`stiga diffuziya va almashinuv adsorbtsiyasi hodisasi asosida to`planadi va kontsentratsiyalar gradienti bo`yicha ionlarning po`stdan-po`stga adsorbtsiyalanish yo`li bilan so`rilishi ildizning ichki endoderma qavatigacha davom etadi. So`ngra tsitoplazmaga o`tadi, keyin esa simplast yo`li bilan harakatlanadi. Simplast harakat moddalar tashiluvining asosiy yo`lidir. Sitoplzmaga kirgan modda endoplazmatik to`r kanallari orqali hujayradan-hujayraga plazmodesmalar yordamida o`tadi. Ammo, bunda, ham kontsentratsiya gradienti harakatga ta`sir etib ushbu jarayonni tezlashtirishi mumkin. Oziqa moddalar simplast harakat orqali traxeid va ksilema naylariga o`tadi. Buyerdan esa shiralar transpiratsiya kuchi va ildiz bosimi asosida o`simlikning boshqa qismlariga-organlariga tarqaladi. IONLAR ONTOGONIZMI VA MUVOZANATLASHTIRILGAN ERITMALAR

Hujayrada ko`pgina ionlar bir-biriga nisbatan qarama-qarshi fiziologik ta`sirlarni ko`rsatishi mumkin. Masalan, K + ioni sitoplazmaning qovushqoqligini kamaytiradi, uni kuchli gidratlaydi va suv bilan taminlanishini kuchaytiradi. Shuningdek kaliy ionlari sitoplazmaning qavariq plazmoliziga sababchi bo`ladi. Kaltsiy esa, aksincha qovushqoqlikni oshiradi va qalpoqchali plazmolizga olib keladi. Demak, bir va ikki valentli kationlarning har xil va qarama-qarshi ta`siri ionlar ontogonizm deyiladi. Shuni alohida takidlab o`tish lozimki, kimyoviy toza tuzlarning o`zi ham o`simliklarga zaharli ta`sir etadi. Agar kimyoviy toza tuzlar eritmasiga boshqa bir tuzlar qo`shilsa, oldingisining zaharli ta`siri yo`qolishi bilan birga ozuqa aralashmasiga ham aylanadi. Masalan, osh tuzining zaharli ta`siri aniq ammo shu eritmaga kaltsiy va magniy tuzlari aralashtirilganda osh tuzining zaharli ta`sir yo`qoladi. Ionlar ontogonizmi elementlarning valentligiga ham bog`liq. Valentligi har xil bo`lgan ionlar o`rtasida ontogonizm kuchliroq bo`ladi. Ko`pgina ionlarning turli xil kontsentratsiyalarini tanlash usuli bilan o`simliklar yaxshi o`sa oladigan eritmalar kombinatsiyalarini topish mumkin. Sunday optimal kombinatsiyali tuzli eritmalar tenglashtirilgan eritma deyiladi. Sunday eritmalar o`simliklar uchun optimal muhit bo`lib, ularni normal o`sishi va rivojlanishini bemalol taminlaydi. Masalan, dengiz suvlari uyerdagi suv o`tlari uchun aynan tenglashtirilgan muhitdir. Ayrim elementlar boshqa elementlarni fiziologik ta`sirini kuchaytirishi mumkin. Ionlarning bunday holatini sinergizm deyiladi. Masalan o`simliklarga azot, fosfor va kaliyli o`g`itlarni birga bergandagi hosil miqdori elementlarni alohida-alohida berilgandagiga qaraganda yuqori bo`lgan. Shuni aytib o`tish kerakki, o`simliklarning normal o`sishi o`zining yashash muhitiga, ya`ni ozuqa bilan ta`minlanganligiga bog`liq bo`ladi. Biz quyidagi rasmda ba`zi-bir mikroelementlar yetishmagan hollarda o`simlikda qanday o`zgarishlar sodir bo`lishini keltirib o`tganmiz (VII.8-rasm). O`G`ITLASH EKOLOGIYASI Mineral o`g`itlar o`simliklarning elementlarga bo`lgan talabini qondirib, hosildorlikni oshirishdagi asosiy omillardan biri hisoblanadi, O`simlik

to`qimalaridagi mineral elementlarning miqdori bir qancha hollarga, masalan tuproq eritmasidagi moddaning miqdori va uning ildizlarga shimiluvchanligi, muhit kislotalik darajasi, namlik, harorat va ildiz atrofming aeratsiyasi, o`simlikning va o`rganilayotgan organning yoshi. Har yili ekin maydonlaridan, hosil bilan birga ko`pgina mineral elementlar tuproqdan olib chiqib ketiladi. Ammo tuproqdan mineral elementlarning olib chiqib ketilishi miqdori turli o`simliklar uchun bar xil bo`lib ularning hosildorligiga ham qisman bo`lsada bog`liqdir. Masalan, kartoshka va sabzavot o`simliklari boshoqdosh ekinlarga nisbatan tuproqdan ozuqa elementlarini ko`proq olib chiqadi. Masalan, bir tonna bug`doy bilan 10 kg kalsiy olib chiqib ketilsa, shu miqdordagi kartoshka bilan 40 kg, karam bilan esa 60 kg kalsiy tuproqdan olib chiqib ketiladi. Demak, ma’lum bir maydonga har yili surunkali ravishda ekinlar ekilishi tuproq tarkibidagi mineral elementlar miqdorini minimal darajaga olib kelishi mumkin. Respublikamiz qishloq xo`jalik amaliyotida buni inobatga olgan holda har yiliyerning talabiga ko`ra xilma-xil mineral o`g`itlar solinadi. O`simliklarda ayniqsa generativ rivojlanish davrida mineral o`g`itlarga bo`lgan talab oshadi. O`g`itlarni o`simlik urug`larini ekishdan oldin, ekish bilan birga va ontogenez davomida tuproq miqdoriga ko`ra qadoqlab berish ekinlardan yuqori hosil olishning asosiy shartidir. Qishloq xo`jaligida ekinlarni oziqlantirishda o`g`itlashning qushimcha usullarini ham qo`llashga to`g`ri keladi. Masalan, o`simliklarni barglari orqali oziqlantirish. Bunda past kontsentratsiyali eritmalar tayyorlanib, o`simlik ustiga, samolyot, traktor yoki boshqa moslamalar yordamida purkaladi. Barg orqali oziqalar boshqa organlarga o`tadi. Bunday usul kam qo`llanilsa ham, ayrim hollarda uni samaradorligini ko`rish mumkin. Masalan, tuproq harorati pasayganda, ildizlar kasallanganda, zararkunandalarga qarshi kurash olib borilganda va boshqa hollarda ushbu usulni qo`llash mumkin. O`g`itlar asosan ikki xil bo`ladi: mineral va organik o`g`itlar. Mineral o`g`itlarga azotli, fosforli, kaliyli va mikroo`g`itlar kirsa, organik o`g`itlarga go`ng, torf, hayvon va o`simlik qoldiqlari kiradi. O`g`itlar oddiy va murakkab bo`ladi. Oddiy

o`g`it tarkibida bitta element bo`ladi. Murakkab o`g`itda oziqa elementi ikki yoki undan ortiq bo`ladi. Masalan, KNO 3 , ammofos-NH 4 H 2 PO 4 va boshqalar. O`g`it sifatida qo`llaniladigan tuzlar tuproq eritmasi reaktsiyasi xususiyatlarini o`zgartiradi. 1.Fiziologik nordon tuzlar-(NH 4 ) 2 SO 4 → 2NH 4 + SO 4 2- . Ushbu tuzlarning kationlari o`simlik tomonidan tez o`zlashtiriladi, anionlari (SO 4 ) esa tuproqda to`planib qolib uning eritmasining pH ko`rsatkichini kislotalik tomonga o`zgartiradi. 2. Fiziologik ishqoriy tuzlar-NaNO 3 → Na + + NO 3 - . O`simliklar bu tuzlardan hosil bo`lgan nitrat anionlarini tezda o`zlashtiradi. Ammo kationlar (Na + ), tuproqda ko`plab to`planib, uning eritmasi pH ko`rsatkichini isqoriy tomonga surishi mumkin 3.Fiziologik neytral tuzlar-NH 4 NO 3 → NH 4 + + NO 3 - . Ushbu tuzlar o`simliklar uchun nihoyatda qulay bo`lib ularning kationi ham anioni ildizlar tomonidan deyarli bir xil o`zlashtiriladi. Qishloq xo`jalik o`simliklaridan yuqori va sifatli hosil olish bilan birga tuproq kambag`allashishini bartaraf etish uchun ekin maydonlarini doimiy ravishda muqobil o`g`itlash talab qilinadi. Tuproqdagi elementlar bilan o`simlik tarkibidagi elementlar miqdorini o`simlik hosili bilan solishtirib Yu.Libix minimum qonunini yaratdi. Bunga asosan, o`simlikning hosildorligi birinchi navbatda tuproqdagi o`simlik uchun zarur elementning miqdori bilan belgilanadi, ya`ni uning eng kam miqdori bilan belgilanadi. Ushbu elementni tuproqga solish orqali o`simlikning hosildorligini oshirib borish mumkin (VII.9-rasm). Ammo bu hol boshqa bir elementning miqdori kam bo`lgunicha davom etadi. Ushbu element berilsa, yana bir boshqa elementning miqdori kam bo`lib qoladi. Chunki, ko`pchilik o`simliklar mineral elementlarni ma’lum bir nisbatda o`zlashtiradilar. Shuning uchun ham o`simliklarni ontogenez davomida ozuqaga bo`lgan talabi o`rganilib, shu asosda ekinlarga mineral o`g`itlar berib boriladi. Hozirgi kunda shu narsa ma’lum bo`ldiki, tuproq unumdorligini pasaytirmasdan o`simliklardan yuqori va sifatli hosil olish faqatgina o`g`itlash

sistemasini takomillashtrib qishloq xo`jaligini kimyolashtirishga kompleks yondoshishga bog`liq. O`g`itlash sistemasi- bu o`simliklarni mutanosib ravishda almashlab ekishni hisobga olgan holda o`g`itlar qo`llashning dasturi bo`lib, o`z ichiga tuproq unumdorligini, ob-havo sharoitlarini, o`simliklar va ularning navining biologik xususiyatlarini, o`g`itlarni xossasini va tarkibini hisobga olishni oladi. O`g`itlash sistemasi moddalarning aylanishini hisobga olgan holda hamda dehqonchilikda uning nisbatini bilgan taqdirda yaxshi natijalar beradi. O`simliklar va tuproq mineral tarkibini kimyoviy uslublarni qo`llash tufayli aniqlash mumkin. O`simlik uchun ayrim elementlarning o`zlashtirilishi haqida vegetatsion va dala tajribalari natijalariga qarab xulosa chiqarish mumkin. O`simliklar bilan vegetatsion tajribalar suvli, qumli va tuproqli sharoitlarda olib borilishi mumkin. Bunda o`simlik uchun yaratilgan sharoit tabiatdagidek bo`lishi lozim. Hozirgi vaqtda barglar tarkibidagi va tuproq tarkibidagi elementlarning miqdoriga qarab o`simliklarning mineral oziqga bo`lgan talabini o`rganish uslublariga katta e’tibor berilmoqda. O`g`itlarni tarkibiga qarab mineral va organik, sanoat (azotli, kaliyli, fosforli va mikroo`g`itlar) va mahalliy (torf, gung, kul), oddiy (tarkibida bitta elementni masalan, faqatgina azot yoki kaliyni tutadi) va kompleks (tarkibida ikki yoki uch elementni tutadi) Azotli o`g`itlar. Azotning tabiatdagi yagona manbasi bu mikroorganizmlar tomonidan atmosfera azotini bog`lanishidir. O`simlik hosili bilan tuproqdan olib chiqib ketilgan azot go`ng bilan birgalikda qisman qaytadi. Yuqori hosil olishga imkon beradigan azotli o`g`itlar katta ahamiyatga ega. Azotli o`g`itlar 4 guruhga bo`linadi: Bular, nitratli [(NaNO 3 , Ca(NO 3 ) 2 ], ammoniyli [(NH 4 ) 2 SO 4 , NH 4 OH], ammoniyli-nitratli [NH 4 NO 3 ] va Mochevina- [CO(NH 2 ) 2 ]o`g`itlaridir.

Nitratli o`g`itlar (selitra) azotni nitrat fonnasida saqlaydi. Fiziologik jihatidvn ishqoriy xossaga ega bo`lganligi uchun nordon tuproqlarda uning samaradorligi yuqori. Ammoniyli yoki ammiakli o`g`itlar , masalan ammoniy sulfat-(NH 4 ) 2 SO 4 , suyuq suvsiz ammiak bo`lib 82,2% azot tutadi (NH 4 ) 2 SO 4 Ammiakli o`g`it NH 4 OH esa tarkibida ammiakning 25% li suvli eritmasini tutadi. Ushbu o`g`itlar fiziologik jihatidan kislotalik xossasiga egaligi tufayli ularning samaradorligi kuchsiz ishqoriy va neytral muhitli tuproqlarda yuqoridir. Nordon muhitli tuproqlarda esa ushbu o`g`itlarni solish bilan birga tuproqni ohaklash tavsiya qilinadi. Ammoniyli-nitrat o`g`itlar . Bu asosiy azotli o`g`it ammiakli selitra-NH 4 NO 3 bo`lib tarkibida 34% azot tutadi. Fiziologik jihatidan nordon, ammo (NH 4 ) 2 SO 4 o`g`itiga nisbatan tuproqni kamroq nordonlashtiradi. Nordon muhitli tuproqlarga (NH 4 NO3+CaCO 3 ) holida solish tavsiya qilinadi. Mochevina [(karbamid) CO(NH 2 )2] tarkibida 46% azot saqlaydi va tupoqga uning o`zi solinganda uni yengil ishqorlaydi. O`simliklar mochevina va ammiakli o`g`itlar bilan oziqlantirilganda azotning yo`qolishini oldini olish uchun ozroq nitrifikatsiya ingibitorlaridan qushish tavsiya qilinadi. Azotli o`g`itlar o`z ta`sirini uzoq saqlamaydi va tuproqda ko`p to`planmaydi. Tez eruvchan bo`lib tuproqning chuqur qatlamiga tushib ketadi. Ularni ma’lum qismi mol azotga aylanib, ya`ni denitrifikatsiya natijasida havoga chiqib ketadi. Fosforli o`g`itlar. O`simliklar o`z vegetatsiyasi davomida tuproqdan o`rtacha 60 kg/ga miqdorda fosforni olib chiqib ketadi va tuproqga qaytarmaydi. O`simliklar uchun zarur fosfor ekin maydonlarini fosforlash orqali to`ldirib turiladi. Ayniqsa o`simliklar azotli o`g`itlar bilan yaxshi ta’minlanganda ularning fosforga bo`lgan talabi ortadi. Masalan fosforli o`g`itlarning g`o`zaga berilish miqdori 1 : 0,7 kutilgan hosilni olish mumkin. Fosforli o`g`itlar suvda erishiga qarab uch guruhga bo`linadi. Bular suvda eriydigan, suvda erimaydigan, ammo kuchsiz nordon muhitda eriydigan va suvda hamda kuchsiz kislotalik muhitda ham erimaydigan fosforli o`g`itlardir.

Biz suvda eruvchan fosforli o`g`itlarga misol sifatida oddiy superfosfat- Ca(H 2 PO 4 ) 2 va qo`sh superfosfat- Ca(H 2 PO 4 ) 2 -2H 2 O birikmalarini ko`rsatishimiz mumkin. Oddiy superfosfatda o`zlashtiriladigan fosfor miqdori nisbatan kam 14% bo`lib, qo`sh superfosfatda ushbu ko`rsatgich 30% atrofida bo`ladi va tarkibida oz miqdorda ortofosfat kislotasini tutadi. Superfosfatlar fosfori kam harakatchan bo`iganligi sababli solingan joyda to`planib qoladi va ularning samarasi 2-3 yildan so`ng bilinadi. Hozirgi vaqtda superfosfatni donador va ammiaklashtirib, ammofos tayyorlanmoqda. Unda 48-60% P 2 O 5 , 11% azot bo`ladi. Fosforli o`g`itlarning fosfori suvda erimaydigan ammo kuchsiz kislotada eriydigan formasiga pretsipitat kiradi (H 3 PO 4 + 2Ca). Uning tarkibida o`simlik o`zlashtiradigan 25-38% P 2 O 5 bor. Fosfori suvda ham va kuchsiz kislotada ham erimaydigan o`g`itga fosforit uni va suyak uni kiradi. Kaliyli o`g`itlar. O`simliklar kaliyni boshqa barcha kul elementlariga nisbatan ko`p o`zlashtiradi. Tuproqning kaliy bilan taminlanganligi ko`rsatkichi ulardagi harakatchan kaliyning miqdori bilan o`lchanadi. Asosiy kaliyli o`g`itlarga kaliy xlor kiradi (KCI). U barcha tuproqlarda va hamma o`simliklar uchun qo’llaniladi. Mahalliy go`ng tarkibida ham anchagina kaliy mavjud. Kaliy sulfat (K 2 SO 4 ), xlorga nisbatan sezgir o`simliklar, masalan kartoshka va sitrus uchun ko`p qo`llaniladi. Kaliyli o`g`itlarning boshqa bir turi kalimagneziya (K 2 SO 4 ∙MgSO 4 ∙6H 2 O) kaliy va magniy kam bo`lgan qumli tuproqlarda qo`llaniladi. Kaliyli o`g`itlarning barchasi fiziologik nordon tuzlar hisoblanadi ammo ularning bu ta`siri faqat uzoq vaqt qo`shimcha ohaklashsiz qo`llanilganda bilinadi xolos. Bizning bo`z tuproqlarimiz sharoitida kaliyli o`g`itlar tuproq pH muhitiga ta`sir qilmaydi. Kaliyli o`g`itlar azot va fosforli o`g`itlar bilan birga qo`llanilgandagina yaxshi natijalar beradi. Masalan, g`o`za uchun bu ko`rsatkich 1 : 0,7 : 0,5 ga teng. Hozirgi vaqtda qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida oddiy o`g`itlar bilan birgalikda murakkab va kombinatsiyalashgan o`g`itlar ham qo`llanilmoqda.

Murakkab o`g`itlarga ozroq (NH 4 ) 2 PO 4 birikmasi qo`shilgan ammofos (NH 4 H 2 PO 4 ) o`g`iti misol bo`ladi. Bunda azot va fosforning nisbati 1:4. O`simliklarga sekin-asta ta`sir qiluvchi murakkab o`g`itlarga magniy-ammoniy fosfat (MgNH 4 PO 4 H 2 O) misol bo`ladi. Kombinatsiyalashgan mineral o`g`itlarga nitrofos va nitrofoskalar misol bo`ladi. Bular ikki va uch komponentli o`g`it-lardir. Ular tarkibidagi barcha azot, kaliy va fosfor birikmalari(NH 4 NO 3 , NH 4 CI, KNO 3 , KCI) suvda eruvchan holda bo`ladi. Fosfor dikaltsiyfosfat va ammoniy fosfat holida bo`ladi. Mikroo`g`itlar. O`simliklar hosilining chegaralovchi omili mikroelementlar ham bo`lishi mumkin. Shu kunlarda o`simliklami V, Mn, Mo, Su, Zn kabi elementlariga talabi yaxshi o`rganilgan. Bu elementlarning u yoki bu formasi tuproqda yetishmaganda, o`simliklarga mikro o`g`it sifatida ularning suvda eruvchi tuzlaridan foydalaniladi. Ko`pincha, ayniqsa chet ellarda asosiy o`g`itga qo`shib beriladi. Mikroelementlardan foydalanishni 3 xil yo`li bor: 1.Tuproqqa solish. 2. O`simlikga purkash. 3. Urug`ni dastlab mikroo`g`it bilan ta’minlash. Ko`pchilik hollarda mikroelementlarning kompleksidan foydalaniladi. Mikroo`g`itlarning qo`llanilishi o`simlik tomonidan asosiy oziq elementlarini olishga ham yordam beradi. Masalan, marganes fosforning yuqori harakatchanligiga yordam bersa, kobalt tuproqdan azot o`zlashtirilishiga yordam beradi. Azot elementi o`zlashtirlishining yaxshilanishi faqatgina fosfor va kaliy elementlarini o`zlashtirilishini yaxshilab qolmasdan balkim, o`simliklar tomonidan temir, rux, mis va marganets kabi elementlarning ham o`zlashtirilishini ham yaxshilaydi. Bakterial o`g`itlar. Ular tuproqning biologik faolligini oshirishga qaratilgan bo`lib quyidagi formalari mavjud. 1.Fosfobakterin -tuproqdagi organik fosfor birikmalarini parchalovchi bakteriyalar preparati. Ushbu preparatning 1 gr miqdorida 250 million bakteriya bo`ladi. Urug`larni ekishdan avval preparat bilan purkaladi. 2.Azotogen, yoki azotobakterin zavodlarda katta miqdorda tayyorlanadi va tuproqni erkin yashovchi azotfiksatsiyalovchi bakteriyalar bilan boyitadi. Qishloq

xo`jaligida urug` preparat bilan namlanib, keyin ekiladi. Bu o`g`it qo’llanilganda tuproqda o`zlashtiriladigan azot miqdori ko`payadi ya`ni 1 gayerda 50-60 kg azot to`planishiga olib keladi. 3.Nitragin-tuganak bakteriyalar preparatidir . Ular dukkakli o`simliklar ildizlarida tuganak bakteriyalar hosil bo`lishiga yordam beradi va havodagi molekulyar azotni o`zlashtirishda ishtirok etadi. Bu o`g`ittning 1 gr preparatida 100 million bakteriya bo`ladi. O`simliklar urug`i ekishdan avval nitragin preparati bilan aralashtirib ekilsa tuganak bakteriyalar tomonidan bir yilda 1 gayerda 300-350 kg azot to`plashiga olib kelishi mumkin. 4.Silikat bakteriyalar. Ular tuproqdagi kaliy selikatlarini parchalab o`simliklami kaliyli oziqlanishini yaxshilaydi. Maxalliy o`g`itlar. Bunga go`ng kiradi. Uning tarkibida azot, fosfor, kaliy, kaltsiy, oltingugurt, magniy va boshqa elementlar bo`ladi. U tuproq g`ovakligini oshiradi, suv o`tkazuvchanligini yaxshilaydi va namni uzoq saqlanishiga olib keladi. Shuning bilan birgalikda go`ng mineral o`g`itlarning samaradorligini oshiradi. U kuzgi shudgorlash oldidan 1 ga yerga o`rtacha 20-25 tonna miqdorida solinadi. Parranda axlati, ipak kurti chiqindisi va g`umbagi eng kuchli o`g`itdir. Mahalliy o`g`itlarni g`o`zaga mineral o`g`itlar bilan aralashtirib berish yoki suv bilan aralashtirilib «sharbat» qilib oqizish tavsiya qilinadi. Ko`kat o`g`itlar. Ular ham yerni unumdorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ko`kat o`g`it sifatida ko`k no`xot, no`xot, inosh, qizil sebarga kabi dukkakli o`simliklar, shuningdek kuzgi javdar, raps, gorchitsa, kabilar ekiladi va mart-aprel oylarida yerga qo`shib haydab tashlanib keyin chigit ekiladi. Ushbu usul g`o`zaning o`sishi va rivojlanishiga ijobiy ta`sir etadi. O`simliklarning mineral oziqlanishida o`g`itlarni berish muddatlari alohida o`rin tutadi. Qishloq xo`jaligida o`g`itlarni ekishdan oldin, ekish bilan birga va ekishdan keyin berish usullari qo`llaniladi. Odatda ekishgacha o`g`itlarning 2/3-3/4 qismi beriladi. Bu hol o`simlikni butun vegetasiyasi davomida oziq elementlari bilan tanlanishiga olib keladi. Chunki bu

holda tuproq mahsuldorligi va biologik faolligi ortadi hamda fizik va fizik- kimyoviy xossalari yaxshilanadi. Bizning respublikamizda o`g`itlarni ekishdan oldin ya`ni kuzgi va bahorgi shudgorlashdan oldin beriladi. Shudgorlash bilan birgalikda ohak, azotli, fosforli va kalsiyli o`g`itlar beriladi. O`g`itlarni ekish bilan birga berilganda yosh o`simliklarning mineral oziqlanishi birmuncha yaxshilanadi. Bunday o`g`itlashda odatda yaxshi eriydigan va yengil o`zlashtiriladigan o`g`itlar qo`llaniladi. Masalan, urug` unganidan keyingi ikki hafta mobaynida maysalar fosforga nisbatan o`ta talabchan bo`ladi. Shuning uchun ekish bilan birga 5-20 kg/ga miqdorda superfosfat yoki ammofos solinadi. O`g`itlarni ekishdan so`ng berish o`simliklar mineral oziqlanishini uning vegetatsiyasining nisbatan muhim fazalarida o`sish va rivojlanishini yaxshilash uchun qo’llaniladi. Masalan g`o`za uchun azotli o`g`itlar besh xil muddatda beriladi, ya`ni ekishdan oldin, 3-4 haqiqiy barglar fazasida, shonalash, gullashdan oldin va ommaviy gullash fazasida. Azotli o`g`itlarni ommaviy gullagdan so`ng berish g`o`zani g`ovlab ketishiga va hosilning pishishini kechikishiga sabab bo`ladi. Qishloq xo`jaligida o`simliklarni ildizdan tashqari-barglar orqali oziqlantirish ham keng qo`llaniladi. Masalan kuzgi bug`doylar sutli urug` fazasida azot (mochevina) bilan oziqlantirilsa donlar tarkibidagi oqsil miqdori 0,5-1,0% ortadi. Qand lavlagi barglariga fosforli-kaliyli o`g`itlarni sepish qandlarning barglardan ildizlarga harakatini jadallashtiradi va buning natijasida ildizmevadagi qand miqdori 1-2% va hosildorligi ortadi. Qishloq xo`jaligi o`simliklarini doimiy ravishda mineral oziq bilan ta’minlash uchun fosforli va kaliyli o`g`itlarning 2-3 yillik miqdorini birdaniga shudgorlashdan oldin solish mumkin. Masalan fosforit unini birdaniga 1,5-3 t/ga miqdorida berish tavsiya qilinadi. Mineral o`g`itlarni berish usullari ob-havo va tuproq sharoitlari, tuproqning hosildorligi va ekinning agrotexnikasi bilan bog`liq.

Shuni alohida ta’kidlab o`tish lozimki, ekinlarni faqat ilmiy asoslangan holda o`g`itlashgina o`simliklardan ularning biologik normasi darajasi miqdorida hosil olishga yordam beradi. O`simliklarni ularning talabidan ortiqcha miqdorda o`g`itlash nafaqat hosildorlikning oshmasligiga balkim hosilning sifatiga ham salbiy ta`sir qiladi. Masalan, o`g`itlarning yuqori miqdori urug`larning boshlang`ich o`sish jarayonlarini sekinlashtiradi va ildizning hosil bo`lishini kechiktiradi. Karam o`simligini ortiqcha azot bilan oziqlantirish uning barglarida qand miqdorining pasayib ketishiga olib kelishiga hamda saqlanish muddatlari va sifatiga salbiy ta`sir qiladi. Sabzavotlar tarkibida nitratlarning eng ko`p miqdori suvli og`irlikga nisbatan quyidagicha bo`lishi mumkin: kartoshkada 86 mgG`kg, karamda, bodring va pomidorda 150 mg/kg. Shuni aytib o`tish zarurki insonlarning oziq-ovqat ratsionida nitratlarning bir kunlik miqdori 405 mg dan oshmasligi zarur. Ayrim hollarda qishloq xo`jaligi sabzavot ekinlarini, xususan tarvuz va qovunlarni azotli oziqlantirishda o`simliklarga gullashdan so`ng ham nitratlar beriladi. Bu esa ularning bevosita poliz ekinlari mevasida ko`plab to`planishiga olib keladi va insonlar salomatligiga salbiy ta`sir qiladi. Ekinlarni oziqlantirish uchun zarur bo`lgan mineral o`g`itlarning miqdori har yili ularni o`simliklar bilan olib chiqib ketilganini va tuproqdagi miqdorini olgan holda matematik uslublar va EHM yordamida hisoblab boriladi. O`simliklar quruq og`irligining 95% organogen elementlar (C, H, O, N) hissasiga to`g`ri keladi. Qolgan 5% esa ko`l elementlar (P, S, K, Ca, Mg, Fe va boshq.) bo`lib ular makroelementlar deb qabul qilingan. O`simlik to`qimalarida 0,001% miqdordan kam darajada uchrovchi elementlar mikroelementlar (Mn, Cu, Zn, B va boshq.) deb yuritiladi. O`simliklar azotli oziq sifatida NO 3 - birikmasini qanday o`zlashtirsa, NH 4 + birikmasini ham shunday o`zlashtirishi mumkin. Bunda, hujayralardagi NO 3 - birikmasi nitrairuduktazalar ishtirokida NH 4 + birikmasigacha qaytarilishi mumkin. Atmosfera azotining qabul qilinishi va uning nitrogenaza ishtirokida NH 3

moddasigacha qaytarilishi dukkakdoshlar oilasi vakillari ildizlarida tuganak bakteriyalar hosil qiluvchi bakteriyalar avlodiga mansub Rhizobium bakteriyalari va erkin yashovchi mikroorganizmlar tufayli bo`ladi. Ammoniyning organik birikmalar tarkibiga kirishining asosiy yo`li bu glutaminsintetaza va glutaminsintazalar ishtirokida boruvchi a-ketoglutaratdan glutamin hamda glutamin kislotalarining sintezlanishidir. Fosfor esa o`simlikga PO 4 3- ioni holida kirib xuddi shu holda ya`ni qaytarilmasdan hujayradagi organik birikmalar tarkibiga kiradi. Ammo SO 2- ionlari hujayrada qaytarilganidan so`ngina organik birikmalar tarkibiga kiradi. O`simlik hujayralarida eng ko`p to`planadigan ion K + - ionlari bo `lib uning hujayradagi miqdori 0,1 mol/l atrofida bo`lishi mumkin. lonlarning birlamchi yig`ilishi va almashuvchi adsorbtsiyalanishi ildizlar hujayralari devorlaridagi erkin bo`shliq deb tasavvur qilinuvchi bo`shliqlarda yuz berib, so`ngra lipid faza va plazmalemmaning ionlar kanallari orqali sitoplazmaga o`tadi. Moddalarning hujayraga kirishi passiv yoki faol ya`ni ikkilamchi faol tashiluv tufayli ro`y beradi. O`simlik hujayralariga moddalarning kirishida eng muhim o `rinni N + -pompalarining ishi tutadi. Mana shu nasoslarning ishi tufayligina hujayraga ionlarning kirishi va Chiqishi doimiy ravishda ro`y berib to`radi ya`ni boshqacha qilib aytganda hujayralarda boradigan deyarli barcha ion almashuvchi jarayonlarning asosida shu hol yotadi.

Похожие

Mikroelementlarning fiziologik ahamiyati

Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati

O’simliklarda asosiy makroelementlarning fiziologik ahamiyati

O’simliklarning ildiz orqali oziqlanishi. Azotning fiziologik ahamiyati

O’g’itlashning fiziologik asoslari