O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari - Ботаника - Рефераты

O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari Reja: 1. O’simliklarni sug’orish normasi. 2. Sug’orish muddatlarni aniqlash usullari. 3. O’simliklarni ekologik guruhlari va ularning o’ziga xos suv almashinuv xususiyatlari. 4. O’simliklarni sug’orishning nazariy va amaliy asoslari.

Tayanch so’zlar: Sun’iy sug’orish normasi, sug’orish muddatlari, aniqlash usullari, hosildorlik, lalmikor yerlar, ildiz bosimi, og’izchalar, transpirasiya, fotosintez, fermentlar, vegetatsiya, dala nam sig’imi, elektrik qarshilik, parenxima, kutikula, epidermis, gidatoda, mezofill, kserofit, sukkulent, sklerofit, kseromorf, malatyog’idrogenaza. Qishloq xo’jalik o’simliklarini sun’iy sug’orish yuqori hosil olish garovidir. Chunki hosildorlik lalmikor yerlarga nisbatan 3-5 martagacha yuqori bo’ladi. o’simliklarni sun’iy sug’orish ayniqsa arid zonalari (suvning bug’lanishi yillik yog’inganrchilik miqdoridan ancha ko’p bo’lgan joylar) uchun katta ahamiyatga egadir. Chunki bunday zonalarda o’simliklarda suv taqchilligi tez-tez sodir bo’ladi. Olimlarning ko’rsatishicha, hatto juda qisqa muddatli suv taqchilligi ham o’simliklarning normal o’sishiga ta’sir qilmay qolmaydi. o’simliklarda suv kamchilligi ayniqsa suvning surilishi, ildiz bosimi, og’izchalar holati, transpirasiya, fotosintez, nafas olish fermentlarining aktivligi, o’sish va rivojlanish, hosildorlik va hosil sifati kabi jarayonlarga ta’sir etadi. Qishloq – xo’jalik o’simliklarini vegitatsiya davomida ta’minlash uchun sarflanadigan suv miqdoriga – sug’orish normasi deyiladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi: YE=a P + W + M Bu yerda YE – umumiy suv miqdori, m 3 /ga, a P – o’simliklarning yog’ingarchiliklar hisobiga foydalanadigan suv miqdori m 3 /ga, W- tuproq katlamidan foydalaniladigan suv zaxirasi. M – bir marta sug’orish normasi m 3 /ga. Bu normani belgilashda yuqorida ko’rsatilgan omillardan foydalaniladi. Masalan, go’za uchun sug’orish normasi 3500 dan 10000 m 3 /ga bo’lishi mumkin. Bir marta sug’orish normasi quyidagi formula bilan aniqlanadi: M = a H (B p – B o ) 100 Bu yerda M – bir marta sug’orish normasi, m 3 /ga, a – tuproqning hajmiy massasi, T/m 3 ; H- tuproqning namlanuvchi qatlami; B p – tuproqning namlanuvchi

qatlamidagi dala namlik sigimi, % ; B o – sugoriladigan dala tuprogining namligi, %. O’simliklarni bir marta sug’orish normasi ularning o’sish fazalari va bu fazalarda suvni o’zlashtirish xususiyatlaridan kelib chiqib belgilanadi. Masalan, go’za o’z vegitatsiyasi davomida sarflaydigan sug’orish normasining 20- 25 % ni gullash fazasigacha, 55-60 % gullash fazasida, 15-20 % esa ko’saklash va pishish fazalarida sarflaydi. Shunga asosan sug’orish soni va bir marta sug’orish (400 dan 900 m 3 /ga, ayrim hollarda 1200 m 3 /ga bo’lishi mumkin) normalari belgilanadi. Ayniqsa o’simliklarning sug’orish muddatlarini to’g’ri aniqlash katta ahamiyatga ega. Bu masalada ham bir qancha fikrlar mavjud: 1) tuproq namligini hisobga olish, 2) o’simliklarning tashqi ko’rinishiga qarab belgilash, 3) o’simlikning fiziologik jarayonlari asosida aniqlash va hokazo. Ayrim o’simliklar va ularning o’sish fazalarida, hujayra shirasining so’rish kuchi quyidagicha bo’lganda, sug’orish tavsiya etiladi: go’zada to gullaguncha – 12 atm, gullash fazasida – 14 atm, ko’saklash va pisha boshlashda – 16 atm, urug’lik yung’ichqa yosh maysalari – 3-5 atm, shonalash – 8 – 11 atm, gullash fazasida 14 – 18 atm va hokazo. Keyingi yillarda tavsiya etilgan tez aniqlash usullaridan yana bittasi, barg hujayrasining elektrik qarshiligini aniqlashdir. Bu usul ayniqsa mevali daraxtlarning sug’orish muddatlarini belgilash uchun tavsiya etilgan. Barg hujayralarida elektrik qarshilik 500-600 kOm bo’lganda, o’simliklar suv bilan normal ta’minlangan hisoblanadi. Agar elektrik qarshilik oshib, 1000- 1500 k Om ga yetsa sug’orish tavsiya etiladi. Elektrik qarshilik 2000 k Om ga yetishi kuchli suv defisiti roy berganini bildiradi. Shunday qilib, o’simliklardan yuqori va sifatli hosil olish uchun, ularni butun vegitatsiya davomida meyorida suv bilan ta’minlash zarur. Suv defisitligiga, ayniqsa uning uzoq muddatli bo’lishiga yo’l qoymaslik hosildorlik garovidir. O’SIMLIKLARNING EKOLOGIK GURUHLARI VA ULARDA SUV ALMASHINUVINING XUSUSIYATLARI.

Yer yuzida yashaydigan barcha o’simliklar suvga bo’lgan munosabatiga ko’ra asosan ikki guruhga ajratiladi: 1. Suvda yashaydigan o’simliklar. 2. Quruqlikda yashaydigan o’simliklar. 1. Gidrofitlar . Suvda yashovchi o’simliklar gidrofitlar deb ataladi. Ular suv o’simliklari hisoblanib, butunlay yoki bir qismi suvga botib yashaydi. Bu guruhga barcha suv o’tlari (suv ayiqtovoni, nilfiya, lotos, elodeya, ryaska, valisneriya, gichchak va boshqalar) kiradi. Suv o’simliklarining yashash muhiti suv bo’lganligi uchun ham xarakterli xususiyatlari oshikcha suvning tanaga kirishdan saqlanishga moslashgan. Suv o’simliklari suzib yuruvchi sathining katta bo’lishi, mexanik to’qimalarining sust rivojlanganligi, vegitativ organlarining shilimshiq bo’lishi, qoplagich to’qimalarining sust rivojlanganligi, so’zuvchi barglarining ustki tomonida ko’plab og’izchalar joylashishi, barg mezofili ustunsimon va bulutsimon to’qimalarga ajralmaganligi, ildiz tizimining juda kuchsiz rivojlanganligi, ko’proq vegetativ yo’l bilan ko’payishi va boshqalar bilan ajralib turadilar. Suv o’simliklarining to’qimalarida juda ko’p hujayralararo bo’shliqlar bo’lib, ular gazlar bilan to’liq va yaxshi aerenximani hosil qiladi. Bunday o’simliklar o’z gavdasini suvda yaxshi saqlaydi. Shuning uchun ham mexanik to’qimalari yaxshi rivojlanmagan. O’tkazuvchi naylari ham kam rivojlangan yoki butunlay bo’lmaydi. Tanadagi epidermis qavati juda yupqa bo’lib, kutikula bo’lmaydi, bo’lsa ham juda yupqa bo’lib, suv o’tkazishga qarshilik qilmaydi. Osmotik bosim va hujayralarning so ’ rish kuchi 1-2 atm . ga teng bo ’ ladi . Metabolitik jarayonlar uchun zarur suvni bo ’ tun gavdasi orqali shimib oladi . Bu o ’ simliklar suvdan chiqarib olinsa , bir necha minut ichida hamma suvni yo ’ qotadi va nobud bo ’ ladi . 2. Quruqlikda yashaydigan o ’ simliklar namlik sharoitiga moslanishiga ko ’ ra uchta ekologik guruhga ajratiladi : gigrofitlar , mezofitlar va kserofitlar . 1. Gigrofitlar . Namlikka to ’ la tuyingan va sernam muhitda yashaydigan o ’ simliklar gigrofitlar guruhiga kiritiladi . Odatda bunday muhit daryolar , ko ’ llar , botqokqiklar , sernam o ’ rmonlar va soya joylarda mavjud bo ’ ladi . Bu guruhga kiruvchi o ’ simliklarga : qamish , sholi , lux , kiyek , ingichka bargli paporotniklar va

boshqalarni ko ’ rsatish mumkin . Bu ekologik guruh o ’ simliklari ham ortiqcha namlik sharoitiga moslashish belgilari bilan xarakterlanadi . Bu o ’ simliklar to ’ la suv bilan ta ’ minlangan sharoitda yashaganliklari tufayli ularning tanasida transpirasiya jarayoniga qarshilik qiluvchi belgilar juda kam yoki bo ’ lmaydi . Jumladan hujayra epidermisi juda yupqa va yupqa kutikula qavati bo ’ ladi . Og ’ izchalari bargning ostida joylashgan va ko ’ proq muddatda ochiq bo ’ ladi . Hujayralararo bo ’ shliqlarning yirik bo ’ lishi , suv bug ’ latuvchi sathning keng bo ’ lishini ta ’ minlaydi . Transpirasiya jadalligining yuqori bo ’ lishi , tanadagi eritmalar harakatini tezlashtiradi . Ularda maxsus gidatodlarning bo ’ lishi , ortiqcha suvning suyuq - tomchilar holida tanadan chiqib turishini ta ’ minlaydi . Bu o ’ simliklar tuproq va havo qurg ’ oqchiligi ta ’ siriga chidamsiz bo ’ ladi . 2. Mezofitlar . Bu guruhga kiruvchi o ’ simliklar , o ’ rtacha namlik bilan ta ’ minlangan sharoitda yashashga moslashgan bo ’ lib , ularga ko ’ pchilik madaniy va ayrim yovvoyi holda o ’ suvchi o ’ simliklar kiradi . Madaniy turlarga g ’ o ’ za , makkajo ’ xori , bug ’ doy , arpa , suli , qovun , tarvuz , bodring , pomidor va boshqalar kirsa , yovvoyi holda o ’ suvchilarga marvaridgul , sebarga , bug ’ doyiq va boshqa ko ’ pchilik o ’ tchil o ’ simliklar kiradi . Mezofitlarning ildiz tizimi yaxshi rivojlangan , barglari yirik , yer osti qismi ham yaxshi rivojlangan . Barglari ustunsimon va bulutsimon mezofillga ajralgan . Og ’ izchalari odatda bargning pastki epidermisida joylashgan . Transpirasiya jarayonida , suv sarfi asosan og ’ izchalar orqali boshqariladi . Hujayra shirasining osmotik bosimi 10-25 atm . atrofida bo ’ ladi . 3. Kserofitlar . Bu o ’ simliklar guruhiga qurg ’ oqchil iqlim sharoitida yashashga moslashganlar kiradi . Ular tuproq va atmosfera qurg ’ oqchiligi ta ’ siriga chidamli bo ’ lib , suv balansini tez o ’ zgartirmaydi . Suv juda kam bo ’ lgan cho ’ l va dasht zonalarida keng tarqalgan . Barcha kserofitlarni ikki guruhga bo ’ lib o ’ rganish mumkin : sukkulentlar va sklerofitlar . SUKKULENTLAR . Ularning tanasi qalin etli , sersuv , poyasida yoki bargida suv saqlay oladigan ko ’ p yillik o ’ simliklar . Ularning ayrimlari suvni poyasida

saqlaydi ( kaktuslar ). Suvni poyasida saqlovchilarning barglari tikanlarga yoki tangachalarga aylangan , bargning vazifasini yashil , etdor poyalar bajaradi . Bargida suv saqlovchi sukkulentlarda esa aksincha poyalar kuchsiz rivojlangan , barglari etli , sersuv ( agava , aloe , semizak ) bo ’ ladi . Umuman , sukkulentlarning suv saqlovchi parenxima to ’ qimasi kuchi rivojlangan bo ’ ladi . Faslning yog ’ ingarchiliklar ko ’ p bo ’ ladigan muddatlarida suvni g ’ amlab oladi va undan uzoq muddatda foydalanadi . Sukkulentlarning mexanik to ’ qimasi yaxshi taraqqiy etmagan . Epidermis hujayralarining devori qalinlashgan va qalin kutikula bilan qoplangan , tuklar ko ’ p , og ’ izchalar soni kam va maxsus chuqurchalarda joylashgan bo ’ ladi . Og ’ izchalar kechasi ochilib , kunduzi havo issiq muddatlarda yopiq bo ’ ladi . SKLEROFITLAR . Bu guruhga kiruvchi o ’ simliklar qurg ’ oqchilikka chidamli ko ’ p yillik , barglari kuchli reduksiyalangan va tikanga aylangan . Ularga saksovul , yantoq , qandim , qizilcha , shuvok , juzg ’ un , efedra va boshqalar kiradi . Ularning tanasi , bargi dag ’ al va qattiq bo ’ lib ( grekcha skleros - dag ’ al , qattiq ) qalin kutikula bilan qoplangan . Og ’ izchalarning maxsus chuqurchalarga joylanishi ularning xarakterli belgilaridandir . Umuman kseromorf belgilari ko ’ p bo ’ lib , ular transpirasiyani kamaytirishga qaratilgan epidermisning yuzasida har xil mumsimon moddalar ajratiladi . Ayrim o ’ simliklarda ( palma ) mumsimon moddalarning qalinligi 5 mm gacha bo ’ ladi . Qalin kutikula , mumsimon moddalar va tuklar suv bug ’ lanishini pasaytiradi . Ayrim o ’ simliklar ( ko ’ ng ’ irboshdoshlar , chalov ) bargining ustki tomonida og ’ izchalar joylashgan . Barg qirralaridagi chuqurchalarda motor hujayralar deb ataladigan yupqa devorli yirik va hajmini o ’ zgartira oladigan tirik hujayralar joylashgan . Suv tanqisligi boshlanganda bu hujayralarning ( motor ) hajmi kamayib , barg yaprog ’ i o ’ ralib nay hosil qiladi . Natijada og ’ izchalar o ’ ralgan nay ichida qoladi va transpirasiya ham juda past bo ’ ladi yoki to ’ xtaydi . Ko ’ pchilik kserofitlar , kechasi og ’ izchalar ochiq paytda , CO 2 ni yutib oladi va hujayra vakuolasida olma kislotasi - malatni to ’ playdi . Kunduzi havo issiq va og ’ izchalar yopiq paytda , malat sitoplazmaga o ’ tadi va u yerda

malatyog ’ gidrogenaza fermenti yordamida CO 2 ajraladi . Ajralgan CO 2 xloroplastlarga o ’ tadi va fotosintez jarayonida ishtirok etadi ( fotosintezning SAM yo ’ li ). Fotosintez jarayonida ajralib chiqqan kislorod hujayralararo bo ’ shliqlarda to ’ planadi va nafas olish jarayoniga sarflanadi . O ’ z navbatida nafas olish jarayonida ajralib chiqqan CO 2 ham fotosintez uchun sarflanadi . Fotosintezning bu yo ’ li qurg ’ oqchilikka chidamli o ’ simliklar – sukkulentlar va jazirama cho ’ llarda yashaydigan o ’ simliklarda sodir bo ’ ladi .

Похожие

O’g’itlashning fiziologik asoslari

Fiziologik jarayonlarning molekulyar asoslari

O’simliklarni himоya qilish

Mikroelementlarning fiziologik ahamiyati

Floristik vohalar va o’simliklarni tarqalish areallari