Fiziologik jarayonlarning molekulyar asoslari - Ботаника - Рефераты

Fiziologik jarayonlarning molekulyar asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5284 KB

Fiziologik jarayonlarning molek u lyar asoslari Reja : 1.O’simlik hujayralarining ontogenezi va hujayra tuzilmalarining biogenezi 2. Oqsillar va nuklein kislotalarning sintezi 3. DNK qo’shaloq zanjirining replekattsiyasi 4. Oqsillar va nuklein kislotalarning sintezi

Tayanch so’zlar; Kation, anion, oqsil, nuklein kislotalar, fitogormonlar,polifenollar, alkoloidlar, nukleosoma, DNK qo’shaloq zanjirining replekattsiyasi. O’simlik hujayralarining ontogenezi va hujayra tuzilmalarining biogenezi O’tkazuvchi to’qimalar orqali hujayraga kiruvchi suv va ozuqa moddalar, ya‘ni saxaroza, amidlar, aminokislotalar va boshqa organik birikmalar, mineral kationlar va anionlar hujayrani o’zini tashkillashtiruvchi moddalarning sintezi uchun, xususan, oqsillar, nuklein kislotalar va boshqa azot saqlovchi birikmalar, qandlar va polisaxaridlar, lipidlar, ikkilamchi metebolizm moddalari, ya‘ni vitaminlar, fitogormonlar, polifenollar, alkoloidlar va boshqalarning biosintezi uchun ishlatiladi. Ushbu jarayonlarda asosiy o’rinni informatsiyani saqlovchi va beruvchi nuklein kislotalar tomonidan kodlanuvchi oqsillar tutadi.oqsillar hujayra hayot faoliyatining va tuzilmalari biogenezining asosini tashkil qiladi. Hujayra tuzilmalari biogenezining asosiy printsplaridan biri, bu, molekulalardan yuqori turuvchi komplekslarning o’z-o’zidan yig’ilishidir. Oqsillar va nuklein kislotalarning sintezi Ma‘lumki har bir hujayra ikki tipdagi nuklein kislotalarni ya‘ni dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalarini tutadi. Yevkariot hujayralarda DNK yadroda joylashgan bo’lib xromosomalarning asosiy komponentini tashkil qiladi. Mitoxondriyalar va xloroplastlarda prokariot tipdagi DNK bo’lib ko’rinishi jihatidan halqaga o’xshaydi. Ribonuklein kislotasining barcha 3 ta tipi ya‘ni mRNK, rRNK va tRNK DNK matritsasi asosida sintezlanadi. (trankriptsiya). Ammo yadro DNK si asosida sintezlangan RNK molekulalari o’zlarining sedimentattsiya koeffittsenti boyicha xloroplastlar va mitoxondriyalar DNK lari asosida sintezlangan RNK molekulalaridan farq qiladi. Pilisomalardagi oqsil sintezida RNK molekulalarining barcha tiplari qatnashadi (tranlattsiya) va ushbu jarayonning borishi tsitoplazma, mitoxondriya va xloroplastlarda deyarli bir xil bo’ladi.

DNK molekulasida o’simlikning o’sishi, rivojlanishi va hayot faoliyatiga oid barcha informatsiyalar to’rtta nukleotidning navbatlashishi ko’rinishida yig’ilgan bo’ladi.. ushbu informatsiya DNK (tripletkodi) molekulasining qo’shish zanjiri boylab ushbu tur organizmiga mos ravishda 3 ta azotli birikma ko’rnishida yig’ilgan bo’ladi. DNK molekulasidan chiquvchi informatsiya sintezlanuvchi oqsil molekulasini kodlaydi 1. rasmda polipeptid zanjirlarga xos xususiyatlar beruvchi alifatik, aromatik, oltingugurt tutuvchi, dikarbon, ikki asosli, oksiaminokislotalar va iminokislotalar keltirilgan. 4-rasm. Polipeptid zanjirlarga xos xususiyatlar beruvchi aminokislotalar klassifikatsiyasi: R-radikal (V.V.Kuznetsov, G.A Dmitrieva, 2005). O’z navbatida aminokislotalarning navbatlanishi oqsil molekulasining tuzulishini va xususiyatlarini belgilaydi. DNK molekulasidan oqsil molekulasiga informattsiyaning berilishida RNK molekulalari qatnashadi.

5 -rasm. Oqsillar sintezida ribonuklein (RNK) va dezoksiribonuklein (DNK) kislotalarning o’rni: 1-yadro DNKasi (oqsil tuzilishi haqida informasiya tutadi), 2-informatsion rRNK (oqsil tuzilishi haqidagi informatsiyani sitoplazmaga tashiydi), 3-ribosoma (aminokislotalarning bir biriga bog’lanishi natijasida oqsil sintezida roy beradi), 4-oqsil molekulasi, 5-tashuvchi tRNK(aminokislotalarni ribosomaga tashiydi), 6-aminokislotalar, 7-hujayra yadrosi, 8-sitoplazma DNK qo’shaloq zanjirining replekattsiyasi: Prokariot organizmlar genomiga nisbatan yevkariot organizmlar genomiga juda murakkab tuzilgandir. Bu albatta tabiiydir. Chunki prokariot genomi faqat bir hujayraning tuzulishini belgilasa, yevkariot organizmlar genomi butun bir murakkab tuzilgan organizmning o’sishini, rivojlanishini va umuman butun ontogenez haqida ma‘lumot tutganligi tufayli milliardlarcha informattsiya tutadi. Shu sababli ham evoluttsiya mobaynida xromosomalardagi DNK massasi ortib borir genlar eksprettsiyasi va boshqariluv sistemasi murakkablasha borgan. Yevkariot organzlarning xromosoma apparati quyidagi hollar bilan xarakterlanadi, Yadro xromatinida DNK molekulasi asosiy oqsillar kompleksi bilan (gistonli va gistonsiz) hamda qisman lipidlar va RNK molekulalari bilan

bog’langandir. DNK ning qo’sh zanjiri va gistonlar birgalikda nukleosomalar va DNK zanjiridan tashkil topgan davriy tuzilmalar hosil qilgan. Nukleosoma sakkiz jufi giston oqsillaridan, tashkil topgan bo’lib, ularga 140-200 juft nukleotidlardan tashkil topgan. Nukleosomalarning diametri 10 nm atrofida bo’lib har bir nkleosoma oralig’ida 30-50 juft nukleotidlardan iborat va uzunligi 10-20 nm bo’lgan DNK molekulasi joylashgandir. Xromatindagi DNK molekulasining mana shunday joylashishi unga yanada murakkabroq halqalar hosil qilishiga va juda ko’p informatsiya saqlashiga yordan beradi. Nukleosomalar tarkibidagi DNK molekulasi nukleosomalar oraliqlarida DNK molekulasiga nisbatan nukleazalar ta‘siriga qiyin beriladi. Nukleosomalarning zanjiri yoyilgan holatda u faol bo’lib, DNK yoki RNK molekulasining sintezi roy beradi. Agarda halqa yoki kompakt yig’ilgan holda nukleosomalar faol bo’lmaydi. 2.Genlar (sistonlar) funktsional bog’langan oqsillar sintezini kodlaydi va ular prokariotlardagiga o’xshash operonlarga birlashmagan hamda xromosomalarning har xil uchastkalarida (giston genlari va RNK genlaridan tao’qari) joylashgan. 3. RNK molekulasining ko’pchiligi, avvalo, RNK hosilalari holida sintezlanadi. Birlamchi transkripting hosil bo’lganidan so’ng uning prosessingi (etilishi) roy beradi. Prosessing ikki jarayonni o’z ichiga oladi, ya‘ni kepirovka (sar-inglizsha-shapkasha ma‘nosini anglatadi) va metillanish, poliadinlanish, fragmentatsiyalanish va splaysing (splising-inglizcha-ikki uchidan uzayish). Yevkariotlardagi RNK molekulasining yarim hayot davri 3-6 soatdan 48 soatgacha bo’lishi mumkin. 4. Yevkariotlardagi DNK molekulasi zanjirida odatda bir marotaba (mRNK molekulasini sintezlovchi ko’pchilik tuzilma genlari) uchraydigan ajoyib davriylikdan tashqari juda ko’p davriy qaytarilishlar ham uchraydi. Qaytarilishlarning soni o’nlab va yuzlab (o’rta chastotali qaytarilishlar) hatto genomlarda millionlab (yuqori chastotali qaytarilishlar) bo’lishligi mumkin. Yuksak o’simliklar genomlarida ajoyib uchastkalar miqdori 20-30% atrofida. Genomning katta qismini genning tarkibiga kiruvchi ammo ularning maxsus

mahsuloti sintezida qatnashmaydigan DNK uchastkasi, ya‘ni intron tashkil qiladi. DNK uchastkasining berilgan genning maxsus transkripti sintezlanadigan qismi ekzon deyiladi. Shuningdek, genlar tarkibiga speyser (“o’rta plastinka”) ham kiradi. Ammo speyser keyinchalik yemirilib ketadi. DNK tuzilishi. Ma‘lumki, DNK 4 ta nukletidning yuqori polimeridir. DNK nukleotidlari o’z ichiga purin, (adenin, guanin) va pirimidin (sitozin, timin) azotli asoslarini, qand-dizoksiriboza va fosfat kislotasi qoldig’ini oladi. DNK molekulasi qo’sh zanjir holatida bo’lib uning har bir zanjiri o’zaro bir-biri bilan fosfat kislotasining dizoksiribozadagi 3-5 holatida kovalent bog’langan nukleotidlar polimeridan iboratdir. DNK molekulasining ikkala zanjiri bir-biri bilan purin va pirimidin asoslarining ichkariga qaragan tomonlari hisobiga hosil bo’luvchi vodorod bog’lari bildan bog’langandir. Azotli asoslarning o’zaro ta‘sirida adenin doimo timin bilan guamin esa sitozin (5-metilsitozin) bilan o’zaro ta‘sirda bo’ldi. 6- rasm . Uotson va Krik tomonidan tavsiya qilingan DNK replikatsiyasi moduli (V.V.Kuznetsov, G.A.Dmitrieva, 2005).

Binobarin azotli asoslarning bir-biri bilan birikida to’rtta variant bo’lishi mumkin. Ya‘ni A-T, T-A, G-S, S-G. Mana shu o’zaro ta‘sir yoki komplementarnost DNK molekulasining o’z-o’zini tuzishida RNK molekulasining DNK asosida sintezlanishida va hujayradagi barcha oqsillar sintezida ham yotadi. Yevkariotlar DNK molekulasida 109-10u juft asoslar bo’lishligi mumkin. DNK sintezi . DNK sintezi, ya‘ni replikattsiyasi hujayra mitotik davrining ma‘lum bir vaqtida to’rttala azotli asoslar, DNK – to’lg’azuvchi va DNK polimeraza hamda Mg2+ ionlari ishtirokida yadroda roy beradi. DNK replikattsiyasi yarim konservativ holatida roy beradi, ya‘ni uning molekulasining har bir zanjiri o’z-o’ziga o’xshagan yangi zanjir hosil qiladi va buning natijasida hosil bo’lgan DNK zanjirining har biri “yangi” va “eski” zanjirdan iborat bo’ladi. Bu yerda shuni aytib o’tish lozimki, DNK replikattsiyasida uning ikki spiralli zanjiri bir vaqtning o’zida bir necha joyidan tarqaladi va shu yerdan ikki tomonga qarab replikattsiya boshlanib to u keyingi yoki oldingi replikattsiyalanuvchi joyga yetgunicha davom etadi. DNK molekulasining yangi zanjiri hosil bo’lishi, DNK polimeraza fermenti ta‘sirida bo’ladi. Polimerning qutbliligi holati bir zanjirning uchinchi-oxiridan ikkinchi zanjirning beshinchi-oxiriga qarab boriladi.

7- rasm. DNK replikatsiyasining asosiy bosqichlari (DNK polimeraza 1- to’ldtruvchi RNK niuzadi va o’rniga dezoksiribonukleotidlarni kiritadi): 1-etakchi zanjir, 2-ortda qoluvchi zanjir . DNK replikattsiyasi asosan DNK-polimeraza, va DNK zanjirining tarqalishiga va replikattsiyasining boshlanishiga yordam beruvchi omillarning o’zaro bir-biri bilan aloqadagi ta‘siri natijasida roy beradi. RNK tuzilishi va sintezi. Barcha RNK molekulalari ham to’rtta azotli asoslardan tuzilgandir. Ammo ularda pirimidin asosi bo’lgan timin o’rnini uratsil egallagan. Shuningdek, pentozalar shaklida dezoksiriboza emas, balki riboza mavjuddir. RNK molekulasining o’lchamlari har xildir (XI.5-rasm). Masalan: mRNK 1000-10000 atrofidagi nukleotidlar ketma-ketligidan iborat bo’lib hujayradagi barcha RNK miqdorining 1-3% foizini tashkil qilishi mumkin. 8- rasm . tRNK molekulasining tipik (a) va fazoviy (v) tuzilishi. Ribosomalardagi rRNK molekulasining o’zi ham har xil Svedberg (yadrochalarda sintezlanadigan 18S, 5, 8S, 28S) sedimentatsiyalariga ega bo’lgan bo’lgan va 5S-RNK (bir nechta xromosomalarda sintezlanadi) tuzilishiga ega 4 xil ko’rinishda bo’ladi. Har bir 20 dona aminokislotaning o’ziga xos tRNK bo’lib

ularning tarkibidagi nukleotidlar soni 75-80 dona bo’lishi mumkin. Shuningdek, tRNK tarkibiga ko’plab metillashgan va boshqa nukleozitlar kiradi. RNK molekulalari qo’sh zanjir hosil qilmaydi, ammo halqalar va ayrim hollarda beda bargiga o’xshash ko’rinishlar hosil qilish mumkin. RNK sintezida ham polimerazalar qatnashadi ammo ular RNK- polimerazalardir. Yevkariotlar yadrosida 3 xil tipdagi polimerazalar mavjud. 1- RNK polimeraza yadrochada joylashgan bo’lib RNK sintezi bilan bog’liqdir. II- RNK polimeraza mRNK sintezini, amalga oshiradi. III-RNK polimeraza esa tRNK va 5S-rRNK transkriptsiyasini amalga oshiradi. Keyingi ikkita polimerazalar nukleoplazma va xromatnda joylashgandir. 1 va II RNK polimerazalarining faolligi uchun Mg2+ ionlari zarurdir ammo 1-RNK polimeraza faolligi uchun rN 8,5, II-RNK polimeraza faolligi uchun esa rN 7,5 bo’lishi zarur. RNK molekulasining sintezi DNK matritsasida roy beradi. Bunda II-RNK polimeraza DNK molekulasi zanjirining bitta ipi boylab (3 tomondan 5 tomonga qarab) harakat qiladi va ushbu ipning aynan nusxasi bo’lgan ikkinchi bir nuklein kislotasi zanjirini, ya‘ni RNK molekulasini hosil qiladi. Trankriptsiya jarayonining regulyattsiyasida ko’plab omillar ishtirok etadi. Bulardan biz ayrimlarini ko’rib o’tamiz. a) gistonlar tarkibining modifikattsiyalanishi natijasida xromatin molekulasining orasining ochilishi: b) RNK-polimeraza fermentining joylashishi va faolligining o’zgarishi: d) protsessing barcha bosqichlarining nazorat qilinishi: e) yetuk mRNK molekulalarining ribonukleprotein komplekslarga bog’lanishi yoki ulardan ajralishi. Tarnskriptsiya jarayonining boshqariluvida faollantiruvchi va repressorlar sifatida faoliyat ko’rsatuvchi maxsus gistonlarsiz oqsillar alohida o’rin tutadi. Shuningdek, ushbu jarayonda fiziologik faol moddalarning retseptorlari (fitogormonlar) fermentlar, modifikatsiyalovchi nukleotidlar va gistonlar va boshqalar alohida o’rin tutadi.

Oqsillarning tuzilishi va sintezi. Oqsillar hujayra tsitoplazmasining asosiy qismini tashkil etib molekulalar massasi 5-5.000.kDa bo’lishi mumkin. Ular aminokislotalardan tuzilgandir. Oqsillar tarkibiga 20 dona aminokislota kiradi. Ammo oqsillar tarkibiga kirmaydigan aminokislotalarning soni birmuncha ko’proq. Oqsillar tarkibiga kiruvchi aminokislotlar a-aminokislotalar deyiladi va l- qatoriga taaluqlidir. Ularning tuzilishini quyidagi umumiy formula orqali ifodalash mumkin: R-SN-SOON IN2 –R radikali o’rniga N atomi, uglevod (alifatik yoki aromatik) guruhi, qutbli guruhlar, karboksil yoki ishqorli guruh bo’lishi mumkin. Oqsil molekulasidagi aminokislotalar bir-biri bilan peptid bog’lari–IN-SO-orqali bog’langandir. Ikkita aminokislotaning bog’lanishi dipeptid, uchtasi-tripeptid va hakazo. 9 - rasm. DNK molekusidan RNK va o q silga genetik informatsiyaning uzatilishi O’simliklardagi ayrim polipeptidlar erkin holda hamda uchrashi va fiziologik jihatidan faol bo’lishi mumkin. Masalan, gulitation tripeptidi. Peptid bog’laridan tashqari oqsil molekulasida boshqa bir kovalent bog’lari disulfid -S-S- bog’lari ham uchrashi mumkin. Ular oqsil molekulasining ayrim uchastkalarini yoki alohida polipeptidni bir-bir bilan bog’lashi mumkin (XI.7-rasm)

10- rasm. Oqsil molekulasining tuzilishi: a-birlamchi, v-ikkilamchi (a-spiral), d- uchlamchi (globula), ye- to’rtlamchi (4 oligomerdan). Oqsil tarkibida uchrovchi boshqa bog’lar masalan, vodorod yoki ishqoriy va nordon guruhlarni bog’lochi ion bog’lari va ayrim polipeptidlarning o’zaro ta‘siridan hosil bo’luvchilarning suv bilan o’zaro ta‘sirini kamaytiruvchi gidrofop bog’lar va hokazolar juda kuchsiz bog’lar hisoblanadi. Masalan, kovalent bog’larini uzish uchun – 464 kJ energiya sarflansa vodorod bog’larini uzilishi uchun – 18 kJ energiya yetarlidir. Har bir oqsilning tuzilishini peptid bog’lari hosil qilib uning tarkibiga kiruvchi aminokislotalarning ketma-ketligini belgilaydi va bu holat oqsillarning birlamchi tuzilishini belgilaydi. Oqsilning yon molekulalarining o’zaro ta‘siri natijasida vodorod bog’lari vujudga keladi va oqsil molekulasining buralishiga, ya‘ni a–spiral holatiga o’tishiga olib keladi. Oqsillarning a– tuzilishidan tashqari b–tuzilishi ham mavjud. Agarda st–tuzilishida vodorod bog’lari polipeptidning o’z ichida vujudga kelsa, b– tuzilishida peptid molekulalari orasida vujudga keladi. Ushbu ikkala a va (3- tuzilishlar) birgalikda oqsilning ikkilamchi holatini yuzaga keltiradi. Oqsil molekulalarining turli-tuman ko’rinishda joylashishi va oqsil zanjirlari orasidagi masofalar turlicha bo’lishligi sababli oqsilning uchlamchi tuzilishi ham vujudga keladi.

Fermentlar va ayrim oqsil hosilalari ko’pchilik hollarda bir-birlari iblan nokovalent, ya‘ni vodorod va van-der-vals bog’lari bilan bog’langan bo’ladi. Ushbu kompleks oqsillarning to’rtlamchi tuzilishini belgilaydi. To’rtlamchi tuzishiliga ega oqsillar alohida subbirliklarga dissottsiyalanishi va yanada yangidan kompleks hosil qilishi mumkin. Buni biz oqsillarni etil spirti yordamida cho’ktirish va suv qo’shib yana avvalgi holga olib kelish orqali kuzatishimiz mumkin. Oqsillarni shakli boyicha 2 guruhga ferrillyar va globulyar guruhlarga bo’lish mumkin. Oqsillar, ularning tarkibiga kiruvchi aminokislotalar singari erkin karboksil va amin guruhlarni tutishi mumkin. Shuning uchun ham ular amfoter birikmalar hisoblanadi, ya‘ni ular kislotalik va ishqoriy hossalarni namoyon qilishi mumkin. Masalan, oqsillar nordon muhitlarda ishqoriy sifatlarni namoyon qilsa, ishqoriy muhitda kislotalik xossalarini namoyon qiladi. Shuning uchun ham kislotalik muhitda oqsil molekulalari musbat zaryadga ega bo’lsa, ishqoriy muhitda uning teskarisi manfiy zaryadlangan bo’ladi. Agar biz oqsil eritmasi orqali elektr tokini yuborsak ishqoriy eritmada oqsil molekulalar anodga tomon, kislotalik eritmada esa katodga tomon harakatlanadi Nordon muhit Izoelektrik nuqta Ishqoriy muhit R – SN – SOON R – SN – SOO - R – SN – SOO - NN 3 + NN 3 - NN 2 Oqsillarning manu shu xususiyatidan ularni poliakrilamid gelida elektroforez usulida ajratishda foydalaniladi. Agarda reaktsion muhitda manfiy va musbat zaryadlarning miqdori bir-biriga teng bo’lsa, bu izoelektrik nuqta deyiladi. Oqsillar bunday holatda juda ham kam eruvchanlikga ega bo’lib eritmalarda yengil cho’kmaga tushadi. Oqsil molekulalarining turli qismlari har xil gidrofillik xususiyatlaoiga ega. Masalan, karboksil (SOON) guruhi 4 molekula suvni bog’lash xususiyatiga ega bo’lsa amin guruhi (IN2) bir molekula suvni bog’lash xossasiga ega. Mana shu holat tufayli oqsil molekulasi doimo suv molekulasi bilan o’ralgan bo’ladi va

oqsilga yaqin suv molekulalari qatiy ravishda oqsil tomonga buralgan bo’ladi, a sal nariroqda esa tartibsizroq bo’ladi. Oqsillarning suv qobig’i molekulaning turg’unligini belgilaydi. Oqsil molekulalariga suvning birikishiga yana bir sabab har bir suv molekulasining 4 ta qutbga, ya‘ni ikkita manfiy ikkita musbat qutbga egaligidir. Ayrim sharoitlarda masalan, eritmalarda (tsitoplazmada) oqsillar gel holatida bo’lishi mumkin. Bu hol erkin oqsil molekulalarining o’rtasida suv molekulalarini tutgan to’rsimon holatga o’tishi bilan bog’liqdir. Mana to’rsimon holatning buzilishi va tsitoplazmadagi oqsillarning kam yopishqoq holatga o’tishi oqsillarning suvlanishi tufayli roy beradi va zol holati deyiladi. Mana shu tsitoplazma holatining gel-zol va zol-gel holatlariga o’tishi o’simliklarning chidamliligida alohida ahamiyatga ega. Oqsil molekulalarining har-biri faqat ungagina xos inokislotalar ketma- ketligiga ega va bu holat DNK asosida sintezlanadigan mRNK molekulasining tuzilishi tufaylidir. Oqsilning tuzilishi haqidagi informatsiya mRNK molekulasida har biri bitta aminokislotani ifodalovchi kodonlarda joylashgandir. Har bir kodon uchta azotli asosdan (tripletdan) joylashgandir. Oqsillarning sintezlanishi translattsiya jarayonida tsitoplazmadagi mRNK asosida amalga oshadi. Translattsiyaning mexanizmi transkriptsiyaga nisbatan anchagina murakkabdir. (XI.8-rasm) masalan, trankriptsiya jarayonining borishi uchun 15-20 xil oqsil molekulasi zarur bo’lsa translattsiya jarayonining borishi uchun 50 xildan ko’proq maxsus oqsillar zarurdir.

11- rasm. Oqsil sintezining umumiy sxemasi (A.S.Spirin, 1990). Translattsiya jarayonining yo’nalishi va jadalligiga asosan uchta omilga bog’liq bo’lishi mumkin: a) informatsion matritsalarning miqdori, ya‘ni maxsus mRNK lar. Maxsus RNK lar miqdori esa ularning sinteziga, tashiluviga, saqlanishiga, faollashishiga va parchalanishiga bog’liqdir:b) translattsiya apparatining boshqa komponenlarining mavjudligiga, ya‘ni ribosomalar, tRNK, aminokislotalar, ATF, GTF, sintezlarga, translattsiyaning ribosomalardan tashqaridagi komponentlariga, regulotor oqsillarning mavjudligiga bog’liqdir: d) zarur fizik-kimyoviy sharoitlarining (rN) mavjudligiga. Oqsillar sintezining boshqariluvi tashabbuskor kompleksning shakllanishiga ham bog’liqdir. Oqsillarning sintezlanishi jarayoni inittsiyatsiyadan tashqari e‘longattsiya va terminattsiya jarayonlari ham o’tadi. Aminokislotalar polipeptidlarni tarkibiga kirish uchun ular avvalo faollanishi zurur. Ushbu jarayon ATF va tRNK –sintetaza fermenti ishtirokida borib aminoattsiladenilat hosil bo’lishi bilan qaror topadi. Bu birikma esa yuqoridagi fermentlar ishtirokida maxsus tRNK ga birikadi. Bu yerda shuni aytib o’tish lozimki, har bir aminoktislota uchun eng kamida bitta maxsus tRNK va bitta aminoattsil tRNK – sintetaza mavjuddir.

Polipeptid zanjirining ortishi mRNK molekulasining 5-tomonidan boshlanib oqsil sintezining 3 ta bosqichi davriy ravishda, to polipeptid zanjiri to’la shakllangunicha davom etadi. Oqsil sintezining birinchi bosqichida aminokislotani ribosomaga tashib kelgan maxsus tRNK o’zining tripled antikodini bilan aminoattsil markazidagi (A) mRNK molekulasining o’xshash kodoni bilan birikadi (10.3-rasm). Bu bog’lanish elongattsiyaning ikki faktori EG’ mavjudligiga bog’liq. Bularning bittasi GDF bilan o’zaro bog’lanadi. Oqsil sintezining ikkinchi bosqichida peptidileteransferaza fermenti ishtirokida tRNK bilan birikkan aminokislota va polipeptid zanjiridagi mavjud aminokislota o’rtasida peptid bog’i vujudga keladi. Bunda peptidil markazda (P) joylashgan polipeptid yangi aminokislota o’rniga, ya‘ni A-markazga suriladi. Shuning bilan birgalikda GDF parchalanadi va elongattsiya omili hamda GDF ajraladi. Oqsil sintezining uchinchi bosqichida peptidil-tRNK A-markazdan R- maarkazga tomon siljiydi va shuning bilan birgalikda R-markazdagi tRNK ajraladi. Ammo tRNK molekulasining R- markazidan ajralishi uchun yelongattsiyaning uchinchi omili zarur. Ushbu uchinchi omilning ribosoma bilan o’zvro tasiri GTFaza faolligini beradi. Ribosomaning surilishi natijasida mRNK kodonining navbatdagi A- markaziga traslokattsiya jarayoniuchun ikkinchi GTF energiyasi ishlatiladi. Ribosomalardagi polipeptid zanjirining sintezi mRNK kodonlarining oxiriga (terminal mRNK kodoniga) yetmagunchi davom etadi. Bu kodon bilan terminattsiyaning oqsil omili (RF) bog’lanadi. Terminattsiyaning oqsil omili (RF) faqatgina kerakli kodonni tanib qolmasdan, balki polipeptid zanjirining tRNK molekulasidan ajralishini xam taminlaydi. Polipeptid ajralganidan so’ng deatsillashgan tRNK va mRNK molekulalari xam ajraladi. Ammo mRNK molekulasining ajralishi ikta ribosomadan tashqari oqsilli omil STF energiyasi zarur. Oqsil molekulasi sintezlanishi jarayoni ribosomalarning inittsiatsiya omillaridan (IF3) biri ishtirokidagi subbirliklarda parchalanishi bilan

tugaydi. mRNK molekulasi ko’p marotaba qayta-qayta oqsil sintezida qatnashishi mumkin. Elongattsiya va terminattsiya jarayonlarning boshqariluvi hozircha yaxshi o’rganilgan emas. Ammo ribosomalarning peptidil markazda peptid zanjirining sintezi mikro muhitning fizik-kimyoviy sharoitlari xususan, MG2+, SA2+, Mn2+ (8,3-8,4) alohida o’rin tutadi. Hujayralardagi berilgan bir vaqt mobaynidagi oqsillar sintezti ma‘lum bir fiziologik programmani ham bajaradi. Ushbu jarayon hujayralarda maxsus oqsillar sintezlanayotgan davrda yaqqol ko’zga tashlanadi. Elognattsiya omillari. rRNK miqdori faol matritsalar va tRNK miqdoriga mos ravishda bo’ladi. Hujayraning fiziologik holati o’zgargan vaqtda yuqoridagi barcha omillarning miqdori kamayishi yoki birgalikda ko’payishi mumkin. Model tajribalar asosida tRNK miqdorining ko’pligi oqsil sintezlanishi jarayoniga salbiy ta‘sir qilishi kuzatilgan. Oqsil sintezlanishining kamayishi esa mRNK molekulasining yadrodan tsitoplazma tashiluvini to’xtatadi. Binobarin, hujayrada faqatgina har xil oqsillarning tranlattsiyasining va turli RNK molekulalarining trankriptsiyasi kordinattsiyasigina emas, balki butun ushbu jarayonlarning o’zaro yaqin munosabatlarining ishini ham boshqaruvchi tizim mavjuddir . Hujayra tuzilmalarining biogenezi va o’z-o’zini qurishi. Trankriptsiyasi tranlattsiya jarayonlari hujayra tuzilmalari shakllanishining birinchi bosqichidir. Hujayra ichki tuzilmalari shakllanishining keyingi bosqichlari bular molekulalardan yiroqroq komplekslarni yig’ish va ularni joy-joyiga yetkazishdir. Oqsillarning birlamchi tuzulishi, ya‘ni polipeptid zanjiridagi aminokislotalarning ketma-ketligi uning ikkilamchi va uchlamchi tuo’ulishini ham belgilaydi. Oqsil molekulalarning boshqa bir oqsil yoki oqsil bo’lmagan organik birikmalar bilan o’zaro ta‘siri natijasida ularning to’rtlamchi tuzulishini vujudga kelishiga, ularning esa mo’ljallangan yirik molekulyar tuzilmalar hosil qilishiga turtki beradi.

Yuqoridagi barcha oqsil molekulasining o’zgarishidagi bosqichlar, ya‘ni uning ribonuklein matritsasining sintezidan boshlab to nadmolekulyar oqsi molekulasining ma‘lum bir hujayra tuzilmasi tarkibiga kirishigacha o’z-o’zini qurish jarayonlari bilan bog’liq. Mana shu jarayonlargina, asosan hujayra tuzilmalarining shakllanishi va biogenezi asosida yotadi. (XI.9-rasm). 12- rasm. Universal membrananing tuzilishi: 1-Glikolipid, 2-Fosfolipid, 3-Integral oqsil, 5-gidrofit qism, 6-gidrofob qism. O’z-o’zini qurish bu bir xil yoki har jinsli molekulalarning spontan agregattsiyasi jarayoni bo’lib molekulalarning tartiblanishiga va ko’p komponentli tuzilmaning hosil bo’lishiga olib keladi. O’z-o’zini qurish mexanizmi kuchsiz o’zaro ta‘sirlarga asoslangandir. Molekulalarning tartiblanishiga birinchi navbatda uzoqdan (0,7 nm) masofadagi ta‘sir qiluvchi elektrostatik kuch sabab bo’ladi. So’ngra esa molekulalarning o’zaro tortishishi vodorod bog’lari hosib bo’lishi bilan oxirgi navbatda 0,1 nm masofada ven-der-val va gidrofop ta‘sirlar yuzaga kela boshlaydi. Ven-der-val kuchlari neytrol atomlari va molekulalar orasida ularning qutblanishi jarayonida yuzaga keladi. O’z-o’zini qurish mexanizmining tanlovchanligi biopolimerlarning molekulasida o’z “juft” molekulasini tanishga qaratilgan lokuslarning mavjudligi bilan ta‘minlanadi. Sterik tuzilmalarning bir nechta atom yoki bir guruh atomlar

bilan juft-juft kovalent bo’lmagan o’zaro ta‘siri komplementarlik (bir-birini to’lg’azish) deyiladi. O’z-o’zini qurish erkin energiyaning kamayishi bilan borganligi tufayli o’z-o’zidan boraveradi. Ammo o’z-o’zini qurish jarayonida faqatgina kuchsiz bog’lar qatnashganligi u qaytar jarayondir. O’z-o’zini qurish xarakteri biopolimerning birlamchi tuzilishi bilan belgilansada, ko’pchilik hollarda agregattsiya jarayonining qo’shimcha boshqarilishi kuzatiladi. Biologik tizimlarning o’z-o’zini qurishi membranalar fosfolipidlarining bisloy holatiga azotli asoslar va nuklein kislotalarining komplementar ketma- ketligi, ferment va substratning oqsilretseptorining va effektorning (masalan, fitogormonlarning) o’zaro ta‘siri, ko’p komponentli fermentli tizimlarning yig’ilishi va boshqa bir qancha jarayonlarning o’zaro birgalikdagi munosabati natijasida yuz beradi. Masalan, xloroplastlardagi ribulozodiffosfatkarboksilaza fermenti sakkizta yirik va sakkizta mayda subbirliklardan yig’iladi. Katta subbirliklar xloroplastlarda sintezlanib va katalitik vazifani bajarsa, maydalari tsitoplazmada sintezlanadi hamda ferment faollgining boshqarishda qatnashadi. Ayrim olimlarning fikricha (bfpoglazo, 1977) tirik hujayralarda bir-biri bilan komplementar bog’langan fermenlar bloki yoki boshqa biopolimerlar mavjud bo’lib ular ham o’z navbatida bir-biri bilan aniq komplementar ravishda birlashgan bo’lib, bir butun o’zaro bog’langan tizimini tashkil qiladi. Binobarin, suvli muhitda, shu jumladan tsitoplazmada ham moddalarning agregattsiya natijasida ushbu moddalarning suyuq kristall holati vujudga keladi. Suyuq kristall holat. Ushbu holatni moddalarning to’rtlamchi ko’rinishi deb qarash mumkin. Moddalarningsuyuq kristall holati ularning suyuq holatiga nisbatan ko’proq, qattiq holatiga nisbatan esa kamroq tartiblashgandir. Oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar, lipidlar suvda suyuq tkristall hosil qiladi. Suyuq- kristalloidlarning eng muhim tomonlaridan biri bu ular tuzilmalarining tartibliligi va yuqori harakatchanligidir. Ushbu suyuq kristallar tashqi ta‘sirlarga, masalan, yorug’liklarga, tovushga, mexanik bosimga, haroratga, elektrik va magnit maydoniga, atrof-muhitdagi va

boshqa ta‘sirlarga xuddi tirik hujayralar kabi “beriladi” (G.Braun, Dj.Uolkin, 1982). Membranalarning o’z-o’zini qurishi. Membranalar tarkibiga kiruvchi lipidlar va oqsillar o’z-o’zini qurish xususiyatiga ega. Membrananing gidrofob oqsillari bir-biri bilan assottsiyalanishi mumkin. Membrananing tuzilma oqsillari uning boshqa oqsillarining tuzilishini belgilashi mumkin. (10-rasm) 13- rasm. Membrananing tashuvchi oqsillari sxemasi: a-oqsil ko’chiruvchi, b-oqsillar kanal, 1-bog’lash qismi, 2-ikki qavatli lipid, 3-suv kanalchalari . Membranalardagi lipid komponentlarining yig’ilishida silliq Yer xloroplastlarda hamda lipid tomchilaridagi (sferasomalarda) lipid molekulalari qatnashadi. Boshqa bir biopolimerlar, masalan, GA sintezlanuvchi glikoproteinlar va glikolipidlar vezikulalarda lipidlar yig’ilishi joyiga yetkaziladi. Membranalardagi yig’ish jarayoni tarkibiy qismlarning va oqsil-oqsil, lipid-oqsil qismlarning o’zaro ta‘siri (bir-birini tanishi) natijasida yuzaga keladigan gidrofob bog’lar tufayli bo’ladi. Bundan tashqari plazmolemmaning shakllanishida GA vezikulalarning tayyor membrana bloklari ham qatnashadi. Polisomalarning o’z-o’zini qurishi. Ribosoma subbirliklarining yig’ilishi bosqichma-bosqich roy beradi. Avvalo mRNK molekulasining har bir subbirligiga xos oqsillar 28S va 18S ishtirokida ketma-ket birikadi. Ribosomaning kichik

subbiriligiga GTF va ATF hamda initsiattsiyaning oqsil omillari mavjudligiga tashabbuskor tRNK bilan o’zaro ta‘sirda bo’ladi. Hosil bo’lgan ushbu kompleks magniy ionlari ishtirokida mRNK bilan bog’lanadi. Ribosomaning katta subbirligi mRNK bilan bog’lanadi va taxlitda butun ribosoma hosil bo’ladi. Binobarin, ribosomalarning yig’ilish joyi mRNK hisoblanadi. Bir molekula mRNK bir nechta ribosomalar uchun yig’ilish joyi bo’lib xizmat qilganligi uchun tsitoplazmada poliribosomalar kompleksi vujudga keladi. Shuningdek, poliribosomalar kompleksi donador Yer va yadroning tashqi membranasi yuzasida ham hosil bo’lishi mumkin. Mikronaychalar va mikrofilamentlarning yig’ilishi. Duk ipchalari naychalari, tsitoplazmaning kortikal qavati va mitotik apparatning naychalari bitta reja asosida globular oqsil tubilindan tashkil topgandir. Shuning uchun mikronaychalarning sintezi jadalligi muhitdagi tubilin oqsilining miqdoriga bog’liqdir. Mikronaychalarning yig’ilishi nordon muhitda magniy ionlari va GTF hamda ATF ishtirokida bo’ladi. Shuningdek, ushbu jarayonda Sa2+ ionlarining miqdori ham ta‘sir qiladi. Masalan, muhitdagi Sa2+ ionlarining miqdori >0,02 mmol/lg bo’lsa mikronaychalarning yemirilishi kuzatiladi. Mikronaychalar qutblangan tuzilmalardir. Izolirlangan mikronaychalardagi qutblanish uning ikki uchining har xil tezlikda qurilishi bilan ifodalanadi. O’simlik hujayrasi tsitoplazmasida muskullar to’qimasida uchramaydigan aktin (G-aktin) topilgan. G-aktinning globulyar monomerlarining yig’ilib febrellar V-aktinning qosh spiraliga aylanishi ATF energiyasining sarflanishi va Mg2+ ionlari ishtirokida bo’ladi. Fibrillar aktinlar esa tsitoplazmaning harakatlashida qatnashuvchi mikrofilamentar tutamini hosil qiladi. Mikrofilamentlardan tashqari, aktin, tsitoplazma o’zaro tutashib to’rsimon tuzilmalar vujudga keltiruvchi ingichka fibrillarni ham hosil qilish mumkin. Ushbu hol tsitoplazmaga qayta jelatinlanish xususiyatini beradi. Fibrillarning “tikilish” muhitdagi Sa2+ ionlarining miqdoriga ham bog’liqdir.

Organoidlarning biogenezi. Organoidlarning biogenezi juda ham keng bo’lganligi uchun biz quyida uchta asosiy organoid, ya‘ni xloroplastlar, mitoxondriyalar va membranalar biogenezi old ayrim xollarni ko’rib chiqamiz. Xloroplastlar biogenizi. Hujayra ontogenezida xlopalaslar plastidlardan ya‘ni miristemalar xujayralardagi porplastidlardan xosil bo’ladi. Proplastidlarning ichki membiranasi juda kuchsiz rivojlangan bo’ladi, Proplastidlardan xloroplastlarning rivojlanishi bir qator o’zgarishlar, xususan, plastidlar membranalari tizimining differinsirofkasi (lamellar va granlarning hosil) bo’lishi boradi. Shuning bilan bir qatorda pigment laming sintezi va tashkillanishi, yorug’lik yig’uvchi kompleksning, FT-I, FT-II hamda boshqa komponentlarning sintezlanishi jarayonlari roy beradi. Xloroplastlar va plastidalar membranalari sistemasining qurilishi va qayta qurilishi doimiy ravishda membranalar tuzilishining yangilanishi, Ya‘ni oqsillar va lipidlarning yemirilishi va membrana tarkibida boshqa yangi komponentlarning kirib kelishi bilan boradi. Xloroplastlarning biogenezi faqatgina yorug’likda roy beradi. Buni biz qorong’ulikda o’sgan o’simliklar maysalaridagi etioplastlarning o’zgarishda ham ko’rishimiz mumkin. Etioplastlarning xloroplastlarga aylanishi xloroplostlarning rRNK, mRNK, molekulalarining, tuzilma oqsillari sintezining va boshqa komponentlarining sintezlanishi bilan boradi. Bunda yorug’lik ta‘sirida, yetioplastlarning protoxlorofillidi tezda xlorofil “a” hosil qiladi. Keyingi ikki soat davomida xlorofillning miqdorri juda sekin o’zgaradi. So’ngra nisbatan tezlashadi. Bu vaqtga kelib xloroplastning lamelar tuzilishi shakllangan bo’lsada granlari hozircha bo’lmaydi. Hozirgi ma‘lumotlarga asosan FT-II va UoTK xloroplastlarda granlari tashkillashtiruvchi deb qaraladi. Hujayralarning o’sishi mobaynida xloroplastlar sonining ortishi problastidlarning bo’liniishi yoki xloroplastlarning differentsiatsiyasi tufayli bo’ladi Ayrim hollarda xloplaslastlarning kurtaklanishi ham kuzatiladi. Bo’linishdan so’ng hosil bo’lgan xloroplastlarning o’lchamlari ortadi. Xloroplastlarning bo’linishi har 6-20 soatda bo’lishi va har doim ham yadroning bo’linishiga to’g’ri kelmasligi mumkin. Plastidlarning bo’linishini qizil

nurlar (660 nm) orqali tezlashtirish va uzun qizil nurlar orqali (730 nm) to’xtatish mumkin. Shuningdek xloroplastlarning bo’linishi past harorat tufayli ham to’xtatishi mumkin ( 12-rasm). 14-rasm . Xloroplastlar ontogenezi sxemasi (A.Frey-Vissling, K.Myuletaler, 1968): 1- initsial zarracha, 2-proplastidlar, 3-pufakchalaning hosil bo’lishi, 4-prolamiylar tana, 5-yorug’likda lamellalarning hosil bo’lishi: 6-yog’ tomchisi: 7-xloroplast, 8-tilakoidlar, 9-stroma lamellalari, 10-granlar, 11-lamelar tizimning hosil bo’lishi, 12-kraxmal donachalari. Mitoxondriyalarning biogenezi. O’z xususiya genetik tizimga egaligi hamda mitoxondrial DNK molekulasining replikattsiyalanishi tufayli mitoxondriyalar mustaqil ko’payish xususiyatiga ega. Shuning uchun ham hujayrada mitoxondriyalar o’zlaridan oldingi mitoxondriyalardan va ehtimol promitoxondriyalardan ko’payish xususiyatiga ega. Meristema hujayralarida tizimcha ko’rinishida ajralagan mitoxondriyalar kuzatiladi. Meristematik hujayralarning cho’zilish tufayli o’sishida mitoxondriyalarning soni 3-8 marotaba ko’payadi va ularning tuzilishi o’zgaradi. Mitoxondriyalar bo’linganidan so’ng ularning o’sishi qo’shimcha qurilish orqali bo’ladi. Aytish lozimki, mitoxondriyalarning biogenezi xodisasi hozircha to’laligicha o’rganilmagan. Mitoxondriyalar tarkibiga kiruvchi ko’pchilik oqsillar tsitoplazmada sintezlanadi. Mitoxondriyalar tarkibiga kiruvchi jami oqsillarning 5-15%

mitoxondrial polisomalarning mahsuloti hisoblanadi va ular faqatgina mitoxondriyalarning ichki membrana tarkibiga kiradi. Mitoxondriyalarning oqsillar gidrofob polipeptidlardir va ularning fosfolipidlar ishtirokida o’z-o’zini yig’ishi ichki membrananing shakllanishi uchun zaruriy hisoblanadi. Ma‘lumki, tsitoplazmatik va mitoxondrial ribosomalarda mitoxondriyalarning biogenezida qatnashuvchi fermentlar kompleksining yig’ilishi ularning sinteziga nisbatan sekin ketadi. Shuning uchun ham hujayrada doimo ularning hosildorlarining zahirasi mavjud. Mitoxondriyalarning hayotiyligi hujayra yadrosi, tsitoplazmasi va mitoxondriyalarning o’zining birgalikdagi faoliyati bilan belgilanadi. Mitoxondriyalarning yarim hayotiy davri turli organlar va to’qimalarda har xil, o’rtacha 5-10 kunga deb qaraladi. Ammo ichki membranaga nisbatan tashqi membrana tezroq yangilanadi. O’simlik mitoxondriyalariga xos poligen yog’ kislotalarining (linolad, linolinat, araxidonat) sintezi ham mana shu retikulumda ketadi. Shuningdek, retikulum membranasidan vakuolalar, mikrotellar, sferosomalar ehtimol plastidalar va mitoxondriyalarning tashqi membranalari hosil bo’ladi, retikulum yadro qobig’i bilan bevosita bog’langandir. Goldji apparatining membranalari tizimi orqali u plamollemaning sintezida qatnashadi. Membranalarning bir-biriga o’tishi ya‘ni membrananing bir holatdan boshqa bir holatiga o’tishi “membranalar toki ” deb nomlanadi. Hujayra membrana komponentlarining o’zaro munosabatlari endo membranalar tizimi kontsepsiyasi sifatida qaralib o’rganilib keladi. Ushbu kontsepsiya tufayli va membranalarning differentsiyasi va “membranalar toki” hisobga olingan holda membranalarning vazifaviy doimiyligi tushuntiriladi. Membranalar biogenezi. Hujayralardagi membranalar biogenezi donador ER membranasi bilan genetik bog’langan deb qaraladi. Haqiqatdan ham ER hujayra membranasining oqsillari va lipidlari sintezlanuvchi asosiy organioddir. Endoplazmatik retikulum membranalarida glitsirolipidlar, mitoxondriyalar, fosfolipidlari (xloroplastlar va mitoxondriyalar membranalarining shakllanishining

asosiy omili), sterollar biosintezi, barcha toyingan yog’ kislotalarining sintezi, toyingan yog’ kislotalarining toyinmagan yog’ kislotalariga aylanishi oxirgi bosqichlari jarayonlari joylashgandir. O’SIMLIK HUJAYRASI ONTOGENEZINING FAZALARI Yuqori keltirilgan hujayra tuzilmalarining biogenezining ko’p bosqichli jarayonini quyidagi sxema orqali ifoda qilish mumkin: DNK, RNK oqsillar molekulalaridan kattaroq faol oqsil molekulalarining o’z-o’zini yig’ishi funktsional faol metabolik tsikllar, hujayra organoidlari. Ammo shuni ham inobatga olish kerakki, DNK molekulasining ekspressiyalanuvchi genlari doimo o’zgarib turadi va shuning asosida hujayra o’zining bir qancha rivojlanish bosqichlarini o’tadi. Ona hujayraning bo’linib qiz hujayralar hosil qilish davridan boshlab to qiz hujayralarning bo’linishi yoki o’lishi davrigacha bo’lgan vaqt hujayraning hayotiy davr yoki uning ontogenezi deyiladi. O’simlik hujayrasiningontogenezi bir qancha bosqichlarini, xususan, bo’linish, cho’zilish tufayli o’sish, differentsirovka, qarish va o’lim bosqichlarini o’z ichiga oladi. Hujayraning bo’linishi. Mitoz. Mitoz-bu hujayraning shunday bo’linishiki, bunda xromosomalarning soni ikki baravar ko’payadi va har bir qiz hujayrasida xromosomalarning soni ona hujayra xromosomalaridagiga teng bo’ladi. Mitozning birinchi fazasi profaza deyiladi. Bu bosqichda hujayraning qayta qurilishi roy beradi. Bunda bir qancha tuzilmalar yemiriladi va bo’linish fazasi bilan bog’liq bir qancha yangi tuzilmalar vujudga keladi. Tsitoplazmadagi organoidlar yadrodan surilib tsitoplazmaning atrofiga to’plana boshlaydi. Yadroning hajmi kattalashadi. Xromatinlar xromosomalarining ma‘lum bir qismiga (kinetoxorlarga) aylanadi. Ushbu tuzilmaning har biri ikkitadan qiz xromatidlarini tutadi. Yadrocha sekin-asta dissattsiyalanadi. Yadro qobig’i erib ketadi va duk tuzulishi hosil bo’ladi. O’simlik hujayrasida hayvon hujayrasidan farqli o’laroq sentriollar tomonlarida yig’iluvchi ER membranalari bajaradi. Duk (veretin) tuzilma

elementlari ham u bilan bog’liqdir shuningdek duk tuzilmalarining tashkil topishida tsitoplazmada avvaldan mavjud bo’lgan va yangidan sintezlanuvchi mikronaychalar (MH) ham foydalanishi mumkin. Mitozning keyingi davri promitofazada (metokinez) xromosomalarining harakatlanishi boshlanadi. Mitokenez davrida xromosomalar avvalo hujayraning qutblariga qarab harakatlanadi, so’ngra esa veretinning o’rtasiga qarab suriladi. Mana shu harakatlanish davrmida xromosomalardagi qiz xromatinlar chigaldan yoziladi, ammo kinetoxor bilan bog’liqligicha qoladi. Xromosomalar mana shu siljish davri mobaynida veretin yon tomoniga yig’iladi va metafaza plastinkasini (metafaza) hosil bo’ladi. Bunda ular veretin yonida siljishni davom ettiradi. Hujayraning anafazaga o’tishi kinetoxorning bo’linishi, 2 ta qiz xromotidlarining ajralishi va bo’lingan xromosomalarning kinetoxorlari oldida holatda qutblarga hrakatlanishi amalga oshadi. Shuningdek, mikronaychalarning ham qayta bo’linishi roy beradi, ya‘ni qutblardagi ularning miqdori kamayib veretin ekvatori yonidagi miqdori ortadi. Bu davrda veretin yonida vezekulalarning to’planishi natijasida ajratiuvchi plastinka hosil bo’la boshlaydi. 15-rasm . Nujayralarning tengsiz (1) va teng (2) bo’linishi sxemasi. (Rolevoy, Salamatova,Yu 1991). Shuni aytib joyizki, o’simlik hujayralari 2 xil: teng va tengsiz bo’linish xususiyatiga ega. Biz XI.13-rasmda shuni ko’rsatib o’tganmiz.

Hujayra bo’linishining anafaza bosqichidagi xromosomalarning harakatlanishiga fizik kuchlarning, ya‘ni elekrostatik, elektromagnit, birgalikda ta‘sir ko’rsatadi. Xromosomalar ajralgandan so’ng mitozning oxirgi bosqichi telofaza roy beradi. Bunda yadrocha va yadro hosil bo’ladi va ekvatordagi bo’luvchi plastinkaning (fragmoplasning) hosil bo’lishi tugaydi. Shuningdek, anafaza bosqichida vereten ekvatori boylab har xil pufakchalar hosil bo’la boshlaydi. Golji apparatidano’zlarida pektin moddasini tutgan kichkina vezekulalar hosil bo’la boshlaydi. Ekvator tekisligida ER membranalari ham uchraydi. Fragmoplastning hosil bo’lishi uchun kaltsiy elementi ham zarurdir. Vezikulalar bir-biri bilan qo’shilib qiz hujayralar plazmalemmasining ikkita membranasini hosil qiladi. Ushbu membranalar tarkibida pektin moddalari bo’lgan yarim suyuq modda bilan bir-biridan ajralgan holda bo’ladi. Vezikulalarning bir-biri bilan aloqasi veretenning mikronaychalari orqali bo’ladi. Fragmoplastning markazdan yon tomonga o’sishi unga yangi-yangi pufakchalarining qo’shilishi tufayli bo’ladi. Ammo qiz hujayralarining tsitoplazmasi plazmodesmalar orqali bog’langanicha bo’ladi. Plazmodesimalar, hujayra plastinkasining ER elementlari bilan vereten iplari bilan mikronaychalar to’plangan joyida hosil bo’ladi. Qiz hujayralar tsitoplazmasi tomonidan hujayraning birlamchi devorining shakllanishi boshlanadi va fragmoplast tarkibida kaltsiy elementini saqlagan hujayra devorining o’rta plastinkasiga aylanadi. Hujayraning birlamchi tashkil topgan tsellulozaning mikrobrillari g’ovaksimon bo’ladi. Birlamchi hujayra devori tarkibidagi tsellulozaning miqdori 2,5% atrofida bo’ladi. Hujayraning shakllanayotgan birlamchi devoriga uning qurilish materillari bo’lgan gemittselluloza, pektin moddalar, va glikopretinning tashiluvi GA vezikulalari ishtirokida bo’ladi. Chunki ushbu moddalarning membranali bog’lanishi, kontsentrlanishi va polimerlanishi mana shu GA diktiosomalarida roy beradi. Donador ER organoidida sintezlangan ekstensen pilipeptidi ham GA

diktiosomalarida glikollanadi. Tsellyulozaning sintezi uchun zarur bo’lgan fermentlar komponenti plazmalemmaning tashqi tomonida joylashgan bo’ladi. Ehtimol, hujayra devori polimerlarining yig’ilishida va ularning modifikatsiyalanishida qatnashuvchi fermentlar ham ER yoki GA vezikulalari yordamida hujayra devoriga yetkazib berilishi mumkin. Ushbu komponentlarning barchasi hujayra devoriga sekretsiya jarayoni tufayli tushadi. Tsellyulozaning sintezi uchun zarur bo’lgan UDF va GDF-glyukozalar hujayralar eruvchan fazasidan plazmalemma orqali tashiladi. Sintetaza fermenti faoliyati tufayli sintezlanadigan tsellyuloza molekulalarining hujayra devoriga terilib borishi tufayli hujayra devori ichkaridan qalinlashib boradi. Mitotik tsikl. Bo’linishdan so’ng hujayralarning o’sishi tsitoplazma komponentlarining sintezlanishi tufayli sodir bo’ladi. Hayvon hujayralari ham xuddi shu taxlitda o’sadi. Odatda qiz hujayralar ona hujayra o’lchamlariga yetadi va yangidan bo’linish boshlanadi. Bo’linish jarayoni (mitoz) sitoplazmatik o’sish davri va bo’linishiga tayyorgarlik (interfaza) jarayonlari birgalikda hujayraning mitotik tsiklini tashkil qiladi. Biokimyoviy jarayonlarning ketishiga qarab mitotik tsikl 4 ta qismga bo’lib qaraladi ya‘ni mitoz – M, sintez oldi davri – G1 (inglizcha-gar interval), sintetik davr – S va sintezdan keyingi davr-G2. Mitotik tsiklning G1 davri, tashqi muhit omillarining ta‘sirriga anchagina sezgir bo’ladi. Mana shu vaqt davomida DNK sintezi uchun sharoit yaratiladi, ya‘ni DNK molekulasi tarkibiga kiruvchi va sintezlanishi uchun kerakli nukleotidlar, kofaktorlar va zarur fermentlar sintezlanadi. Shuningdek, hujayra oqsillarining bir qismi va qisman RNK sintezlanadi. Mitotik tsiklning sintetik davri. Maxsus yadro oqsillari-gistonlarning biosintezi va DNK sintezi bilan harakatlanadi. DNK molekulasining sintezi uning miqlorining 2 baravar ortishi bilan to’xtaydi. Mitotik tsiklning G2 davri, da esa hujayraning umumiy oqsillari va RNK molekulasining sintezi davom etadi. Oldingi davrlardagiga nisbatan tubulin

oqsilining sintezi keskin ortib ketadi. Mitoz davri mobaynida va metafazaning oxirigacha RNK va oqsillarning sintezi davom etadi. O’simliklardagi mitotik tsiklning bosqichlari gormonlar tomonidan nazorat qilinadi. Masalan, G1 - G2 – davrlarining o’tishi xususan, RNK va oqsillar sintezini hamda nafas olish jarayonining jadal bo’lishligi uchun auksin gormoni zarur. Sitokinin hujayralarning bo’linishga o’tishi uchun xizmat qiladi. Shuni ham ta‘kidlab o’tish zarurki bo’linuvchi xujayralarda bir qancha organoidlar, xususan GA, mitoxondriyalar, plastidalar tizimining tiklanishi kuzatiladi. Hujayralarning cho’zilishi. Bo’linuvchi hujayralar o’lchamining kattalashishi tsitoplazma tarkibining sintezlanishi tufayli roy beradi. Tsitoplazma tarkibining sintezlanishi yesa azotli birikmalar va boshqa oziq elementlarining hujayraga kirishi tufayli roy beradi. Ko’p hujayrali o’simliklardan hujayralar bo’linishidan to’xtaganidan so’ng o’sishning tezkor tipiga, yani cho’zilish tufayli o’sishga tutadi. Ushbu holat faqatgina o’simliklar hujayralarigagina xos bo’lib barg yuzasi maydonining kengayishiga, poya va ildizning o’sishiga xizmat qiladi. Cho’zilishli – o’sish hujayra markaziy vakuolasi xajmining kengayishi xisobiga bo’ladi. Vakuola tomonidan suvning surilishiga esa undagi osmotik faol moddalar miqdorining yuqoriligi sabab bo’ladi. Vakuol hajmining oshishi bilan bir vaqtda hujayra devorining yumshashi va cho’zilishi kuzatiladi. Meristimatik hujayralarning cho’zilishga o’tish hodisasi yaxshi o’rganilmagan hisoblanadi. Hujayralarning cho’zilishiga o’tish holati tashqi muxitning noqulay omillariga nisbatan chidamliligidadir. Masalan, RNK va oqsil sintezi ingibitorlari, xatto rentgen nurlari tasiri xam cho’zilishni to’xtata olmaydi. Bo’linishdan to’xtagan meristima hujayralari vakuollasha boshlaydi. Oqsil sintezlovchi tizim qayta quriladi. Bo’linuvchi hujayralarda asosan tsitoplazmada turgan ribosomalar bo’linishi to’xtagan hujayralarda katta miqdorda ER membranalariga birikadi. Shunindek RNK sintezi ortadi va bo’linishi to’xtagan hujayralarda RNK/oqsil nisbatining bo’linuvchi xujayralardagiga nisbatan ortishi

kuzatiladi. Amiloplastlarda kraxmalning yig’ilishi va pikten moddalarining sintezlanishi kuchayadi. Hujayraning bo’linishdan to’xtab cho’zilishga o’tishi jarayoni kam o’rganilgandir. Ammo bu jarayonda fitogormonlar, xususan, auksin va sitokinin gormonlarining o’rni katta deb hisoblanadi. Hujayralarning cho’zilishi tufayli o’sish davri yaxshi o’rganilgandir. Bu vaqtda oldingi davrdagi cho’zilish mexanizmi ishi ushlab turiladi. Yuksak o’simliklaring hujayralari cho’zilishi asosan auksin tufayli faollanadi. Auksinning tasiri tufayli hujayra devorlarining plastik cho’ziluvchanligi ortadi. Shuningdek auksin tsitoplazmadan hujayra devorlari tomoniga qaratilgan N+ - ionlarining tashiluvi kuchayadi. Hujayra devori fazasida rN muhit ko’rsatkichining pasayishi, undagi kislotalabil bog’larning uzilishiga olib keladi. Bundan tashqari nordon muhit hujayra komponentlarining yig’ilishida qatnashadigan gidrolazalar va boshqa fermentlarning ishini yaxshilaydi. Bularning bprchasi oxir oqibatda hujayraning cho’ziluvchanligini oshiradi. Hujayra devori turgor bosimning ortishi tufayli cho’zila boshlaydi. Hujayra ichkarisida turgor bosimning ortishiga tsitoplazmadagi polimer moddalarning vakuolaning nordon gidrolazalar tasirida parchalanishi tufayli o’ziga suv tortuvchi osmotik faol moddalarning hosil bo’lishi hamda tsitoplazmadan vakuolaga o’tishi sabab bo’ladi. Auksinning cho’zilishi o’sishga tasiri hujayraning cho’zilishi uchun zarur bo’lgan RNK, oqsillar sintezi va oqsillar hamda polisixaridlarning ajralishi bilan ifodalanadi. Hujayra devorining faol o’sishi GA faoliyati bilan taminlanadi. Chunki GA aizikulalari polisaxarid komponentlar bilan taminlash bilan birga tsitoplazmatik membrana yuzasini ham kengayishiga xizmat qiladi. Plazmalemaning tashqi yuzasida tsellulozaning sintezlanishi jadallashadi. Hujayraning uzayishi-yo’nalishining tanlashi yoki uning izodiametik o’sishi hujayra devorlaridagi tselluloza mikrofilliblarining joylashishiga bog’liq. Shuni alohida takidlash kerakki, auksionning tasiri noadalar epidermis hujayralariga

anchagina katta. Ichki parenxima to’qimalarining o’sishiga muxitning nordon tomonga o’zgarishi, masalan, SO2 ko’payishi ijobiy tasir qiladi. O’sishning kislotalik sharoitida (rN 3-5) kuchayishi “nordon o’sish samarasi” nomini olgan. Ammo kislotalik muxit o’sishga faqatgina 1-3 soat davomida ijobiy tasir qilishi mumkin. Ehtimol cho’zilish tufayli o’sish auksining va “nordon o’sish samarasi” ning birgalikdagi tasiri tufayli bo’lishi mumkin. Cho’zilish tufayli o’sishning oxirgi bosqichida hjayra devorining ligninlanishi roy berib fenol tabiatli ingibitorlar va ABK yig’iladi. Shuningdek, auksinning umumiy miqdorini kamaytiruvchi IUK oksidaza va peroksidaza fermentlarining faolligi ortadi. Ikkinchi hujayra devori shakllanishining boshlanishi ham hujayrani cho’zilishini va to’xtashiga olib keladi. Bularning barasi hujayraning cho’zilishini sekinlashishiga va to’xtashiga olib keladi. Hujayraning tuzilishi tufayli o’sish programmasini ta‘minlovchi genetik apparat, auksin va retseptorlarning o’zaro ta‘siri, murakkab fermentlar tizimining yig’ilishi, xususan, bir qancha subbirliklardan tashkil topuvchi tsellulozaning sintezlanishi, o’suvchi hujayra plazmalemmasi tarkibiga GA pufakchalari membranalarining kirishi, hujayra devorida tselluloza, gemettselluza, pektin va tuzilma oqsillar molekulalarining sintezlanishi, tselluloza mikrofibrillarining kristallanishi va boshqa bir qancha omillarning birgalikdagi faoliyati tufayli roy beradi. Hujayralarning differentsiyallanishi. Hujayralarning differentsiyallanishi va ularning orasidagi keskin sifat farqlaridir. Hujayra orasidagi farqlar ularning bajaradigan vazifasiga bog’liqdir. Bu esa o’z navbatida hujayralarning bajaradigan fiziologik funktsiyasi yoki boshqa hayotiy muhim vazifalarini bajarishga qaratilgan biokimyoviy va tuzilma xususiyatlari bilan ifodalanadi. Ularning barchasi o’simlikning u yo bu organining yoki uning o’zining ontogeneziga bog’liqdir. Masalan meristema hujayraining kselema to’qimalariga aylanishi hujayra tsitoplazmasining o’lishi va ikkilamchi devorning qalinlashishi va ligninlanishi bilan boradi.

Ayrim hujayralar juda erta differesiallashadi. Masalan, apikal meristemalar epidermis hujayralari. Meristemaning boshqa ko’pchilik hujayralari masalan novda va ildiz uchlari hujayralari bo’linadi va tashqi tomndan bir-biridan juda kam farqlanadi. Ammo ularning qaysi to’qimalarga taaluqligi oldindan hattoki bo’linish zonasidayoq ma‘lum bo’ladi. Masalan, antigenlarning immunikimyoviy uslubida makkajo’xori murtak ildizi meristemalaridagi yetuk o’simlik markaziy tsilindiri hujayralariga o’xshash hujayralar kuzatiladi. Binobarin, meristemalardagi to’qimalarga xos maxsuslik floema va kselema elementlari shakklangunicha paydo bo’ladi. Hujayralarning bir-biridan sifatiy farqlanishiga genlar faolligi differentsiyasi jarayonlar yotadi. O’simlik organizmining har bir vegetativ hujayrasi shzida butun bir organizmning rivojlanishi haqidagi informatsiyani tutadi va ma‘lum bir sharoitda u yoki bu organik, ayrim hollarda esa butun bir o’simlik organimining shakllanishiga turtki beradi (totepotentlik xususiyati). Ammo organizm tarkibida u o’z genetik xossalarini faqatgina bir qismini namoyon qiladi. U yoki bu genetik programmaning ekspressiyasining signeli bo’lib fitogormonlarning bir-biriga nisbati, metobolitlar va fizik-kimyoviy omillar xizmat qiladi. Hujayralarning qarisha va o’limi. Qarish va o’lish hujayra differensiyasidagi ontogenezning yakunlovchi bosqichidir. Ushbu hol ko’proq qariyotgan barglar va gultojibarglarda o’rganilgandir. Qariyotgan hujayralar uchun xos holat bu sintetik jarayonlarning sekinlashishi va gidrolitik jarayonlarning tezlashishidir. Bunda hujayradagi va RNK miqdori kamayadi, gidlozaza va piroksidazaning faolligi kuchayadi, membrana lipidlarining oksidlanishi tezlashadi va tsitoplazma hamda organoidlarda lipid tomchilari miqdori ortadi. Membrananing yarim o’tkazuvchanlik xossasi kamayadi va hujayradan moddalarining chiqishi kuzatiladi. Hujayra tsitoplazmasi va organoidlarida aftofaksimon vakuolalar ko’payadi, ER shishadi va fragmentlarga ajraladi. Eng oxirgi bosqichda esa xlorofil va

xloroplastlar yemiriladi, ER va GA dissottsiyalanadi, mitoxondriyalar shishadi va ulardagi kristall soni kamayadi, yadro vakuollashadi, yadrocha parchalanadi. Hujayraning qarish jarayoni, tonoplast yemirilib uning ichidagi moddalarning shu jumladan nordon gidrolazalarning tsitoplazmaga chiqishi vaqtidan boshlab qaytmas hisoblanadi. Hujayra va molekulalar darajalaridagi qarish mexanizmlarining 2 ta gipotenezasi mavjud: Hujayrada zaharli moddalar miqdorining ortisha va genetik apparat, mitoxondriyalar va boshqa organiodlarning shikastlanishi. Ontogenezning oxirgi bosqichi sifatida qarish programmasining ishga tushishi. Ikkala gipoteneza ham yetarli darajada ishonarli dalillarga ega. Masalan, oqsillar sintezining ingbitori bo’lgan seklogeksimid hujayra ichki tuzilmalari yemirilishini to’xtatadi ehtimol bu uning gidrolazalar sintezining to’xtalishi bilan bog’liq bo’lsa kerak. Boshqa tomondan esa hujayra tuzilmalarining doimiy ravishda o’z-o’zini qurishiga qaramasdan ontogenez davomida hujayralarda shikastlanish ko’paya boradi. Hujayralar qarishini butun o’simlik miqiyosida kuzatilsa bir muncha yaxshiroq tushunish mumkin. Masalan, u yoki bu organ hujayralariga ayrim fitogormonlariga (auksin, tsitokinin, gibberellin) va ozuqa moddalarining kirishining to’xtashi qarish jarayonlarini keskin kuchaytirib yuboradi. Ajratilgan barg to’qimalarini auksin, tsitokinin va gibberillin bilan ishlash xloroplastlar tuzilishini tiklaydi. Bunday sharoitda hatto sarg’ayayotgan bargalar ham yao’il tusga kirib jadal tusga fotosintez qilish mumkin bo’la boshlaydi. Fitogormon-faollantiruvchilar hujayraning funktsional faolligi uchun zarur bo’lgan RNK va oqsillar sintezini indestirlaydi (tezlashtiradi). Ingibitor gormonlar ABK va etilin qarish jarayonlarini tezlashtiradi. Qariyotgan barglarda ABK va etilen gormonlarining miqdori ortadi. Hujayralar qarishining yana bir belgisi bu tsitoplazma rN ko’rsatkichini nordon tomonga surilishidir. Bu o’z navbatida oqsillarning fizik-kimyoviy

xossalariga salbiy ta‘sir qilib nordon gidrolazalarni faollashtiradi. Tsitoplazma tarkibidagi H+-ionlarining vakuolaga yoki atrof-muhitga chiqarish hujayra ichki kompartmenlarining degradattsiyasidan (emirilishidan) himoya qiladi. H+ pompasi faollashtiruvchi auksin gormonining ta‘siri xuddi yuqoridagiga o’xshash. H+- pompasi ishining sekinlashishi yoki to’xtashi, membranalarning yarim o’tkazuvchanlik xususiyatlarini yo’qolishi hujayraning tengsizlik holatiga (membrana potentsiallarining) hamda moddalarni yuritish va ushlab turish xossasining yo’qolishiga olib keladi. Mana shu paytdan boshlab hujayra o’z tirikligini yo’qotadi va yemirilib oqa boshlaydi. Hujayraning qarishi va o’limi xususiyada shuni aytib o’tish lozimki keyingi paydo bo’lgan ma‘lumotlarga asosan har bir hujayra o’zining rivojlanishi va o’limi programmasiga ega ya‘ni boshqacha qilib aytganda hujayralarning rejalashtirilgan o’limi programmasi mavjud. (Skulashev, 2003) Binobarin hujayra organoidlarining tiklanishi va yangilashi uchun sharoit qanchalik yaxshi bo’lmasin, u hujayradagi genlarda rejalashtirilgan vaqtda halok bo’ladi. Bunga biz g’o’za chigitidagi aleyron hujayralarni misol qilib ko’rsatishimiz mumkin.

Похожие

O’g’itlashning fiziologik asoslari

O’simliklarni sug’orishning fiziologik asoslari

Mikroelementlarning fiziologik ahamiyati

Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati