Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarida lipidlar - Биотехнология - Рефераты

Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarida lipidlar

Загружено в:

25.08.2022

Скачано:

0

Размер:

20.7919921875 KB

Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarida lipidlar Reja: 1. Lipidlar haqida umumiy tushuncha va ularning ahamiyati 2. Oddiy lipidlar 3. Murakkab lipidlar

1. Lipidlar haqida umumiy tushuncha va ularning ahamiyati O‘simlik va xayvon xujayralarida keng tarqalgan, suvda erimaydigan, ammo organik erituvchilarda (xloroform, efir, benzol v.x) eriydigan organik birikmalarga lipidlar deyiladi. O‘simlik vegetativ organlari tarkibida lipidlarning miqdori 5-15% gacha, ammo ularning urug‘larida bu ko‘rsatkich 70-80% ni tashkil etadi. Lipidlar tarkibi va tuzilishi uglevodlarnikiga va umuman, boshqa biopolimerlarnikiga nisbatan ancha murakkab. Ular tarkibida spirtlar, aldegidlar, yog‘ kislotalari, azot asoslari, fosfat kislota, uglevodlar, aminokislotalar va boshqa moddalarning qoldiqlari uchraydi. Kimyoviy tabiatiga asoslanib lipidlar kuyidagilarga bulinadi. • Yoglar va moylar • Yukori molekulyar moy kislotalari • Fosfolipidlar • Sterin va steridlar • Karotinlar, karotinoidlar va pigmentlar • Serebrozidlar, mumlar. Barcha tirik organizmlarda lipidlar quyidagi vazifalarni bajaradi: • Energetik • Tuzilish • G‘amlovchi • Termoregulyasiya • Mexanik-ximoya • Katalitik • Metabolik suv manbasi Lipidlar tarkibiga ko‘ra 2 guruhga bo‘linadi: Oddiy lipidlar - ikki komponentli bo‘lib, kimyoviy jixatdan spirtlarning yog‘ kislotalari bilan xosil qilgan murakkab efiridir (yog‘lar, mumlar, steridlar v.b.)

Murakkab lipidlar - ko‘p komponentli birikmalar bo‘lib, ularning tarkibiga spirtlar va yog‘ kislotalaridan tashqari, azot asoslari, fosfat kislota, uglevodlar va boshqalar uchraydi (fosfolipidlar, glyukolipidlar, lipoproteidlar v.b.) Lipoidlar - steroidlar bo‘lib, xolesterin va ular xosilalarining politsiklik spirtlari xisoblanadi. 2. Oddiy lipidlar Yog‘lar. Yog‘lar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ular barcha tirik organizmlar, xatto viruslar tarkibida xam uchraydi. Xozirgi vaqtda yoglarning 600 dan ortiq turi aniqlangan, shundan 220 tasi o‘simliklardan ajratib olingan. Yoglar kimyoviy jixatdan uch atomli spirt - glitserinni yog‘ kislotalari bilan xosil qilgan murakkab efiri xisoblanadi. Yoglar tarkibiga xar xil moy kislotalari kiradi. Ularning xammasi juft sonli uglerod atomlaridan tashkil topgan tarmoklanmagan zanjirdan iborat. Bu kislotalar tuyingan va tuyinmagan bulishi mumkin. To‘yinmagan moy kislotalari uy sharoitida suyuk xolatda buladi. Yog‘larning suyuklanish temperaturasi ular tarkibidagi moy kislotalarining tabiatiga boglik. Tuyinmagan kislotalarning mikdori oshishi bilan yoglarning suyuklanish temperaturasi pasayib boradi. Usimlik moylarida xayvonot yoglariga nisbatan tuyinmagan kislotalar kup, shuning uchun ularning suyuklanish temperaturasi pastrok buladi. Xar xil yoglar xar xil triglitseridlarning aralashmasidan iborat va ular tarkibida erkin moy kislotalar kam uchraydi. Tabiiy yoglar uchta kursatkich bilan tavsiflanadi. 1. Kislota soni - 1 g yogni neytrallash uchun sarflanadigan KON mikdori (mg da). Bu son yog tarkibidagi erkin moy kislotalarning mikdorini bildiradi. 2. Sovunlanish soni - 1 g yogni sovunlash uchun sarflanadigan KON mikdorini (mg.da) bildiradi. Bu kursatkich yog tarkibidagi triglitseridlar mikdorini bildiradi.

3. Yod soni - 100 g yogga birikadigan yodning mikdori (gramlarda) bilan ulchanadi. Yod tuyinmagan kislotalarning kushbogiga birikishi asosida bu son yoglardagi kislotalarning tuyinmaganlik darajasini bildiradi. Yozlarning taxirlanishi.Yoglar saklash jarayonida va issiklik ta'sir etganda taxirlanadi. Taxirlanish yoglardagi tuyinmagan kislotalarning oksidlanib parchalanishida xosil buladigan moddalar - asosan aldegidlarga boglik. Yog tarkibida tuyinmagan kislota kancha kup bulsa, ular kislorodni biriktirib, shunchalik tez taxirlanishga uchraydi. Usimlik moylari xayvonot yoglariga nisbatan tezrok taxirlanadi, chunki ularda tuyinmagan kislotalar kup. Taxirlanishning oldini olish uchun yoglarni kislorod ta'siridan ximoya kilish kerak. Taxirlashning oldini olishning boshka usuli yoglarni gidrogenlashdan iborat. Buning natijasida vodorod yoglarning kushboglariga birikib, uy sharoitida suyuk xolatda bulgan yoglarni kattik xolatga utkazadi. Gidrogenlash jarayonida yoglardagi vitaminlar parchalanadi, shuning uchun margaringa tuxum sarigi (vitaminlar manbai) kushiladi. Yogga suv kushib chaykatganda emulsiya xosil buladi. Emulsiya bekarordir, chunki chaykatish tuxtatilgandan keyin yog tomchilari kushilishib, suv yuziga kalkib chikadi. Emulsiyaga barkarorlik berish uchun emulgatorlar kushiladi. Emulgatorlar ikki faza orasida oson adsorbsiyalanadigan moddalar yordamida barkaror emulsiya olinishi mumkin. Emulgatorlar yog tomchilarining kushilishiga yul kuymaydi. Bu borada muxim emulgatorlar sifatida ut kislotalarining tuzlarini kursatishimiz mumkin. Ingichki ichakda bu tuzlar yoglar bilan uzaro ta'sirlanib, barkaror emulsiya xosil bulishiga yordamlashadi va natijada yoglarnig xazm bulishi tezlashadi. Mumlar. Mumlar yog‘simon moddalar bo‘lib, yog‘ kislotalari va yuqori molekulali spirtlarning murakkab efiridir. Tabiiy mumlar murakkab efir bo‘laridan tashqari yuqori molekulali erkin spirt va kislotalarni hamda toq sondagi uglevod atomlarini (27 dan 33 gacha) tutadilar, ba'zida xushbo‘y xid beruvchi moddalarni ham ko‘rilgan. Ular tarkibida spirtlardan setil, seril, montan; yog‘ kislotalaridan palmitinat, karnaubat, melissinatlar ko‘proq uchraydi.

Mumlar xam o‘simlik, xam xayvonot olamida keng tarqalgan bo‘lib, ximoya vazifasini bajaradi. Mumlar O‘simlik va hayvonlar organizmida asosan himoya vazifasini bajaradilar. O‘simliklar poyalari va barglarida yupqa qavat hosil qilib, mikroorganizmlarni ta'siridan himoya qiladi. Mevalarni saqlashda mum qavatlari muhim rol o‘ynaydi. Meva va sabzavotlarning mum qavati yog‘qotilsa, tashishda va saqlashda salbiy ta'sir kuzatiladi va kasallanadilar. Asal asalari mumi ostida saqlanadi va asalari lichinkalari rivojlanadi. Yog‘ kislotalaridan mumlar tarkibida O‘simlik moylari tarkibidagidan tashqari yuqori molekulali yog‘ kislotlaridan karnaut va serotin kislotalar ko‘proq uchraydi. Mumlar qattiq moddalar bo‘lib xilma-xil rangda asosan sariq va yashil rangda bo‘ladilar, ularning erish harorati 300 dan 900S gacha yetadi. Mumlar tarkibida yuqori yog‘ kislota va spirtlar topilgan bo‘lib, ulardan asosiylari quyidagilardir. 3. Murakkab lipidlar Fosfolipidlar. Fosfolipidlar ko‘p atomli spirtlarni yuqori molekulali yog kislotalari bilan xosil qilgan murakkab efiri xisoblanadi va tarkibida fosfat kislota qoldig‘ini tutadi. Fosfolipidlarda yana qo‘shimcha gruppalar - azot asoslari, aminokislotalar, glitserin xam uchrashi mumkin. Fosfolipid molekulasi 2 ta qoldiq yog kislotasidan va bir qoldiq fosfat kislotadan iborat bo‘ladi. Fosfolipidlar xam xayvon, xam o‘simliklarda uchraydi va tirik organizmlar xujayralari membranasini shakllanishida muxim rol o‘ynaydi. Fosfolipidlar xujayra tarkibida oksil-lipid kompleksi sifatida uchraydi. Xar xil fosfatidlar avvalambor tarkibidagi spirtlar va gaz azotli moddalar-serin, etanolamin va xolin-bilan fark kiladi. Etanolamin yoki kelamin fosfolipidlarning azot saqlovchi birikmasidir. Fosfolipidlar suvda erimaydilar, organik erituvchilarda oson eriydilar. Fosfolipidlarning ko‘pchiligi oqsillar bilan birikib lipoprotendlar hosil qiladilar.

O‘simliklar tarkibidagi fosfotidlar quyidagi uglevodlarni tutadilar: glyukoza, galaktoza yoki pentoza. Yog‘lardan farqli o‘laroq fosfolipidlar xujayra membranalari tarkibiga kirib, xujayradagi modda almashinuv jarayonlari boshqarishda ishtirok etadilar. Glitserofosfolipidlar yoki fosfotidlar yuqori molekulali yog‘ kislotalari va glitserinning murakkab efiri bo‘lib, qo‘shimcha moddalardan fosfat kislota qoldig‘i va azot asoslari tutadilar. Azot asoslarining turiga qarab fosfotidlarni xolinfosfatidlar (letsitinlar), kolamin fosfotidlar (kefalinlar) va serin fosfatidlarga bo‘lib o‘rganiladi. Fosfotidlar xujayra membranasining muhim qismi hisoblanib, xloroplastlar, mitoxondriyalar va mikrosomalar tarkibida uchraydilar. Xloroplastlarda fosfatidli glitserin ko‘p uchraydi. Bekson, Ulitbermen va Uayzerlar xloroplast ichidagi fosfotidilglitserin zahira uglevod rolini bajaradi deb izohlaydilar. O‘simliklarda sfinolipidlar fosfatidlar qatorida tarqalgan. Bu guruhdagi birikmalar hayvonlar organizmida keng tarqalgan bo‘lib, O‘simliklarda (jo‘xori donida) glikospirt ajratib olinadi, u saringozinga o‘xshash tuzilishga ega emas. Bu spirt xamirturushlar va zamburug‘lar tarkibida ham topilgan. Ushbu holat shunga o‘xshash fosfolipidlar O‘simliklar tarkibida borligini inkor qilmaydi. O‘simliklar urug‘i tarkibida yog‘lardan fosfotidlar ajratib olingach, ular tarkibida fitosfingozin (1,3,4-triosfingozinning hosilasi) ajratib olinib, uning tuzilishi quyida berilgan. Sterin va steridlar.Sterinlar, deb yukori molekulyar xalkali spirtlarga aytiladi. Steridlar esa murakkab efirlar bulib, ularning tarkibiga sterinlar (xolestirin va boshkalar) va yukori molekulyar moy kislotalari, asosan palmitin kislotasi kiradi. Xolesterin-sterinlarning vakili, xayvonot tukimalarida uchraydi. Usimliklarda ximiyaviy jixatdan xolestirinlardan fark kiladigan sterinlar (fitsterinlar) uchraydi. Achitki va kuzikorinlarda ergosterin tuyinmagan xolesterin bor. U B- nurlari ta'sirida ergosterin D - vitamiiga aylanadi.

Lipoproteinlar oqsillarni lipidlar bilan xosil qilgan kompleks birikmasidir. Ular xujayralar membranasini asosini tashkil etadi. Uning xususiyatiga ko‘ra xujayraning tanlab o‘tkazuvchanligi namoyon bo‘ladi. 1. Donlar tarkibidagi lipidlari Don lipidlari kuyidagilardan iborat: 1) yoglar 2) fosfatidlar 3) Karotinoidlar; 4) Sterinlar; 5) Mumlar. Bu moddalar ximiyaviy tuzilishi bilan fark kiladi, lekin xammasi organik erituvchilarda eriydi (spirt, atseton, efir va xokazo). Don va unda aniklash uchun uni diatil efiri bilan ekstraksiya kilinadi. Bunda efir fraksiyasiga lipid guruxiga kiradigan moddalarning xammasi utadi va ekstraktda xom yog, yog va yegsimon moddalar fosfatidlar, sterinlar va boshkalar buladi. Bugdoy donidagi lipidlarning kariyib 30% oksil va uglevodlar bilan birikkan va shuning uchun efir bilan ekstraksiyalanmaydi. Don yoglarida asosan tuyinmagan kislotalar bor. Tuyinmagan kislotalar tarkibida kushbog bulgani tufayli ular oson oksidlanadi va aynan tuyinmagan kislotlarning oksidlanishi jarayoni uz- uziga kislorodni kushbogga birikishi orkali boshkarishi mumkin. Ammo bu jarayonni don, un va yorma tarkibida uchraydigan maxsus ferment- lipoksigenaza ta'sirida tezlashtirsh mumkin. Bu ferment soya va uning unida ayniksa aktiv. Tuyinmagan kislotalar lipoksigenaza ta'sirida pereoksid va gidroperoksidlari xosil kiladi. Peroksid va gidroperoksidlar juda faol moddalardir. Ular moy kislotalarini oson oksidlaydilar va natijada yomon ta'm va xidga ega bulgan moddalar xosil buladi. Buning natijasida yog taxirlanadi. Shuning uchun donda lipoksigenaza fermentning bulishi un va yormaning taxirlanishiga yordamlashadi. Peroksid va gidroperoksidlar un tarkibidagi sarik rangli moddalarkarotinlarni oksidlab, unning rangini okartiradi. Bu xodisa makaron tayyorlash va uni kuritishda muxim rol uynaydi. Bugdoy, arpa va javdar donida urtacha 2% yog bor. Javdar donida yog biroz kuprok-5% atrofida. Aynan shuning uchun javdar uni va yormasi saklash

jarayonida oson taxirlanadi. Boshoklilar doni tarkibida yog mikdori nisbattan kam: nuxat va yasmikda 0,7-0,8 %. Soya va yeryongok moyli usimlik bulib xisoblanadi: soya donidan 17,5%, yeryongokda 18,8% yog bor. Makkajuxori magzida yog kup va u ozik-ovkat xamda texnik yog olish uchun ishlatiladi. Bugdoy donining aleyron katlamida yog kup va shuning uchun ba'zida uni yogli katlam deb atashadi. Bugdoy, arpa, javdar va sholi donida fosfatidlar 1,6 %, soyada 2% bor. Fosfatidlar ozik-ovkat sanoatida emulgator (barkaror emulsiya xosil kiluvchi moddalar) sifatida keng kullaniladi. masalan, shokolad va marmalad ishlab chikarishda fosfatidlardan foydalaniladi. Fosfatidlarni olishda xom- ashyo sifatida soya va kungabokar donlaridan foydalaniladi. Donning karotinoidlari ichida eng muximi karotin - S 40 N 36 xisoblanadi. Donda u uchta izomer xolatida uchraydi. Ularning ichida eng keng tarkalgani va eng muximi - karotindir. Kariyib xamma karotinlar sarik va sargish rangga ega. Yaxshi bugdoy uniga taalukli bulgan past oltin rang asosan un tarkibidagi karotinoidlar tufayli xosil buladi. Karotinoidlardan tashkari unda ksantofillar (S 40 N 36 O 2 ) bor. Xaridor oppok rangli unni olishga moyil bulgani uchun AKSh va Angliyada sun'iy okartuvchi moddalar keng kullaniladi. Bunda karotin parchalanadi. Shu narsa muayyanki, kimyoviy birikmalar ta'sirida unni okartirish notugridir, chunki unning ovkatlanishdagi kiymati kamayadi. Odam va xayvonot organizmida karotinlardan A vitamini xosil buladi. Donda steroidlar mikdori juda kam. Masalan, bugdoyda 0,03-0,07 %, bugdoy magzida 0,30,5 %, unda - 0,02-0,05%, makka donida 1,0-1,3%. Donda mumlar juda kam uchraydi. Ular asosan donning sirtki kavatida kobik sifatida buladi. Donda yukorida aytilgan lipidlardan tashkari xar xil glikolipidlar uchraydi. Uglevodlarning lipidlar bilan birikmasi bugdoy unining xamiri va nonning xosil bulishida muxim rol uynaydi.

Bugdoy unida monogalaktozildiglitserid tarkibida 57% linolen va 13,8% palmitin kislotalari, digalaktozildiglitseridda - 41,6% palmitin va 29,3% linol kislotalari bor. Organik erituvchilar yordamida nafakat yoglar, fosfatidlar, sterollar va mumlar balki usimliklarning yashil pigmenti - xlorofill xam ekstraksiyalanadi, chunki u xam organik erituvchilarda eriydi. Bugdoy, javdar, arpa va boshka donlarda xlorofil yuk, u fakat yashil rangli nuxat tarkibida buladi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Lipidlar haqida umumiy tushuncha? 2. Lipidlarning ahamiyati? 3. Oddiy lipidlar xaqida aytib bering? 4. Murakkab lipidlar xaqida tushuntirib bering? 5. Donlar tarkibidagi lipidlar? 6. Kimyoviy tabiatiga asoslanib lipidlarning bo‘linishini aytib bering? 7. O‘simliklarda keng tarqalgan to‘yingan va to‘yinmagan yog‘ kislotalarini aytib bering? 8. Kislota soni nima? 9. Sovunlanish soni deb nimaga aytiladi? 10. Yog‘larning taxirlanishini tushuntirib bering?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

Fermentlar va ularni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi o‘rni

O‘simlik tuzilishining asosi – uglevodlar

O‘simliklar xayotidagi sifat o‘zgarishlar - rivojlanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari rivojlanishini boshqarish

Qishloq xo‘jalik ekin navlarini sog‘lomlashtirishning biotexnologik asoslari

Qishloq xo‘jalik biotexnologiya fanining maqsadi, vazifalari,ob’ekti va tadqiqot uslublari