Fermentlar va ularni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi o‘rni - Биотехнология - Рефераты

Fermentlar va ularni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi o‘rni

Загружено в:

24.08.2022

Скачано:

0

Размер:

26.013671875 KB

Fermentlar va ularni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidagi o‘rni Reja: 1. Fermentlarning ta'sir etish mexanizmi 2. Fermentlarning xossalari. 3. Fermentlarga aktivator va ingibitorlarning ta'siri 4. Fermentlar klassifikatsiyasi 5. Fermentlarni hujayralarda joylanishi va ishlatilishi

Fermentlarning ta'sir etish mexanizmi o‘xshash desak bo‘ladi, sababi ferment molekulasida prostetik guruhlar va aktiv markazlar ham bir-biriga o‘xshashdir. Fermentativjarayonlarda ferment-substrat komplekslari muhim rol o‘ynaydi. Fermentativ jarayonning I - bosqichida substrat bilan ferment orasida bo‘ hosil bo‘ladi, bu boglar kovalent yoki boshqacha bog‘lar holida bo‘lishi mumkin. Substratlarga nisbatan fermentlar stereokimyoviy maxsusligi tushuntiriladi. 1894 yilda Fisher fermentlarning maxsusligidan kelib chiqqan holda «kalit va qulf» modelini taklif qildi. Massalarning ta'siri qonuniga asosan kimyoviy reaksiya tezligi ta's proporsional bo‘ladi, ta'sir etuvchi moddalar konsentratsiyasi uning molekulalari bilan o‘lchanadi. Shunday qilib, kimyoviy reaksiya substrat konsentratsiyasining chiziqli funksiyasini tashkil qiladi. Reaksiya tezligining substrat konsentratsiyasiga bog‘liqligi A - kimyoviy reaksiya B-fermentativ reaksiya. Ammo reaksiya tezligining substrat konsentratsiyasiga bog‘liqligi (B) hamisha egri chiziqda ifodalanadi. Bunday bo‘lishiga sabab ferment- substrat kompleksi bo‘lib, reaksiyaning «samarali ta'sir etuvchi massasi» hisoblanadi. 2. Fermentlarning xossalari Oqsil tabiatli bo‘lganligi sababli fermentlar ularga xos xususiyatlarini namoyon qiladilar. Anorganik katalizatorlardan tubdan farq qilib, bir qator maxsus xususiyatlarga egadirlar. Bunday xususiyatlarga termolabilligi, atrof muhitdagi rN ko‘rsatkichi, maxsusligi va nihoyat aktivator va ingibitorlar ta'siriga javob berish kabilar kiradi. Fermentlarning termomobilligi Fermentlarning termobilligi deyilganda haroratga moyilligi tushuniladi. Past haroratda (0°) ferment aktivligi sust bo‘lib, harorat +4°°S +5°°S ga yetganda ferment yuqori aktivlikka ega bo‘ladi. Harorat +1°°° S ga yetsa ferment denaturatsiyaga uchrab o‘z strukturasini buzilishi natijasida fermentlik xususiyatini yo‘qotadi. Ferment aktivligiga harorat ta'siri.Harorat. Chiziq xarakteriga ko‘ra (o‘rtacha +50°S) fermentning katalitik aktivligi ortadi. Har +10°S ga harorat ortishi bilan substratning o‘zgarish tezligi taxminan 2

marta ortadi. Shu bilan bir qatorda harorat +50°S dan ortishi bilan ferment denaturatsiyasi kuchayadi, ferment avtivligi susayadi. Fermentning katalitik aktivligi maksimal bo‘lganda harorat optimumi deyiladi. Fermentlarning harorat optimumi har xil bo‘ladi. Masalan, hayvon organizmida +37°S+4°°S bo‘lsa, o‘simliklar organizmida esa +40°S, +5°°S atrofida bo‘ladi. Ba'zi fermentlar juda yuqori haroratda +80°S da ham fermenti oqsil gidrolizini tezlashtiradi. Shu vaqtda katalaza fermentining harorat optimumi +40 0 S da vodorod pereoksidini suv va kislorodga parchalaydi, yuqoriroq haroratda esa ferment oqsilning oksidlanishi borib uning susayishi kuzatiladi . Ferment aktivligi muhiti rN ko‘rsatkichiga bogliqpigi Har bir fermentning maksimal avtivligi uchun muhit rN ko‘rsatkichi mavjuddir. Ko‘pgina fermentlar maksimal avtivligi rN ko‘rsatkichi neytralga yaqin bo‘ladi. Ba'zi fermentlar kuchli ishqor yoki kuchli kislotali sharoitda yaxshi ishlaydilar. Jadvalda bir qator fermentlarning rN optimumi berilgan. Ba'zi fermentlarning muhit rN iga bog‘liqligi Ferment Reaksiya xarakteri rN Pepsin (parchalanishi) Oqsil gidrolizi 1,5-2,5 Lipaza (urug‘) Yog‘lar gidrolizi 4,7-5,0 Ureaza Mochevaina ngidrolizi 7,0 Tripsin Oqsil gidrolizi 7,8 Arginaza Arginan gidrolizi 9,5-9,9 Vodorod ioni konsentratsiyasini fermentning katalitik avtivligiga ta'siri, uning aktiv markaziga ta'siridan iborat Har xil rN ko‘rsatkichida aktiv markaz kuchli yoki kuchsiz ionlangan bo‘ladi, kam yoki ko‘p qo‘shni polipeptid zanjiri qismidan to‘silgandir. Undan tashqari muhit rN ko‘rsatkichi substratni ionlanish darajasiga, ferment substrat kompleksini hamda kationlar va anionlar nisbatini aniqlaydi. Fermentlarning maxsusligi Fermentlarpning maxsusligi deyilganda ularni tanlab ta'sir etish xususiyatini nazarga olinadi. Iborali qilib aytganda, ferment kalit bo‘lsa, substrat uning qulfidir. Shubhasiz fermentlarning maxsusligi birinchidan substratning fazoviy

konfiguratsiyasi bilan fermentning substrat markaziga mos kelishidir. Bunda substrat-ferment kompleksi hosil bo‘lib fermentativ jarayon boshlanishi kuzatiladi. Masalan, lizotsim (xitin va bakteriyalarning polisaxaridi devoridagi glikozid bog‘larni gidrolizini tezlashtiruvchi ferment) molekulasida substratni biriktirish uchun tirqish topilgan. Bu tirqishga substratning ma'lum bir qismi joylashib, substrat molekulasining qolgan qismi esa erkin holda qoladi. Fermentning substrat markazida aminokislotalar radikallari aniq substrat molekulasidagi atom va atom guruhlari joylashadi. Ko‘rsatilgan radikallar va guruhlar vodorod bog‘lari yordamida lizotsim va polisaxaridlarga bo‘linib ferment-substrat komplekasini hosil qiladilar. Ba'zi fermentlar ma'lum tipdagi reaksiyalarni tezlashtiradilar. Ularning asosiy belgisi parchalaydigan yoki hosil qiladigan bog‘larning xarakteridir. Bunday fermentlar guruh maxsusligi bilan ajralib turadilar. Masalan, alkogeldegidrogenaza fermenti etil spirtining parchalaydi, lekin tarmoklanmagan yuqori molekulali spirtlarga ham ta'sir etishi mumkin. Maltoza fermenti nafaqat maltozani parchalamay, balki boshqa a - glikozid bog‘iga ega bo‘lgan uglevodlarni ham parchalashi mumkin. Stereokimyoviy maxsuslik deyilganda faqat bir fazoviy izomerga ta'sir etishi tushuniladi. Masalan, strukturasi yaqin bo‘lgan moddalar - fazoviy izomerlar (a va v-metilglikozidlar) efir bog‘laridan 2 xil ferment yordamida parchalanadilar. a- etilglikozid moddasi o‘stirilgan bug‘doy yoki sulining fermenti yefir bog‘idan gidrolizlanadi. v- xitinglikozid esa bodom urug‘i tarkibidagi ferment ta'sirida efir bog‘idan gidrolizlanadi. Shunday qilib, kimyoviy birikmalar bir-biridan tuzilishi bo‘yicha ham farq qiladigan moddalarni ham farqlaydilar. Masalan, metoksil radikali va vodorod atomi metilglikozid molekulasidagi farqi yoki fazoviy joylashishi ham o‘z navbatida chetda qolmas ekan. 3.Fermentlarga aktivator va ingibitorlarning ta'siri Fermentlarga aktivatorlari (stimulyator) va ingibatorlari (fermentga qarshi moddalar) birinchi bo‘lib rus olimi Danilevskiy va uning o‘quvchilari tomonidan

o‘rganilgan. Fermentlarning aktivatorlari yoki uning ta'sirini kuchaytiruvchi, aktivligini oshiruvchi birikmalar qatoriga metall ionlari Mg ++ , Mp ++ , 8p ++ , K+, So+ +, Si++ kationlari va Sl - ioni kiradi. Ba'zi hollarda metil ionlari (So++, G‘ye++, Md++, 2p++ va boshqalar) fermentning prostetik guruhi tarkibiga kiradilar, ba'zida esa ferment-substrat kompleksini hosil bo‘lishini osonlashtiradilar, uchinchidan kofermentni apofermentga birikishiga yordam beradilar, to‘rtinchidan fermentning to‘rtlamchi strukturasini hosil bo‘lishida qatnashadilar. Ingibitorlar fermentning ta'sirini susaytiradilar. Pasaytirish mexanizmi har xil bo‘lib, ko‘pincha 2 ta tipda amalga oshadi. Raqobatli va raqobatsiz pasaytirish deyiladi. Raqobatli pasaytirishda ingibitor substrat bilan strukturaviy o‘xshash (izomeriya) bo‘lib, ferment bilan birikib, substratni o‘rnini oladi, u bilan raqobatlashuvi natijasida fermentning bir qismi ferment- ingibitor kompleksini hosil qilishga sarflansa, ferment-substrat kompleksining hosil bo‘lishi kamayadi. Bunga misol qilib xolinesterazaning ta'sirini pasaytiruvchi diizopropilftorfosfatni olsak bo‘ladi, u tuzilishi bilan antixolinga yaqin bo‘lib, osongina uning o‘rniga fermentga birikadi. Diizopropilftorfosfat xolinesterazaning aktiv markazini berkitib, atsetilxolindek parchalanib, serinning radikalini fosforlaydi. Izopropilfosfoserin atsetilseringa nisbatan mustahkam bo‘lib u parchalanmaydi. Natijada aktiv markaz o‘z faoliyatini ancha vaqtgacha amalga oshira olmaydi. Raqobatsiz pasayishda esa ingibitor ferment oqsili bilan strategik guruh bilan o‘zaro birikishi natijasida ferment aktivligi yo‘qoladi. Fermentlarni og‘ir metallar (olmos, qo‘rg‘oshin va boshqalar) bilan susaytirishda, ular sulfgidril guruhlarga (SN) birikib amalga oshiradilar. Allosterik ingibirlanish ham shu qatorga kiradi. 4.Fermentlar klassifikatsiyasi Fermentlarga nom berishda ularning tasodifiy belgilari (travial nomenklatura), substrat nomi bilan (ratsional nomenklatura), fermentning kimyoviy tarkibi va nihoyat katalizlaydigan reaksiya tipi hamda substrat xarakteriga qarab nomlangan.

Tasodifiy belgilariga binoan quyidagi fermentlar nomlangan pepsin (grekcha rerzt - ovqat hazm qilish), tripsin (grekcha 1ger§8 azontiraman) va papain (Papayya daraxtidan ajratib olingan). Ta'siriga ko‘ra bu fermentlar hammasi proteolitik ya'ni oqsil gidrolizini tezlashtiradigan fermentlar tipiga kiradi. Xujayradagi oksidlanish - qaytarilish reaksiyalarini tezlashtiruvchi fermentlarni sitoxromlar ({8y08-xujayra, xgot -rang) deb yuritiladi. Eng ko‘p tarqalgan nomlanish bu substrat nomiga «aza» qo‘shish bilan aytiladi. Masalan, kraxmalni gidrolizini tezlashtiruvchi ferment amilaza (ashIop - kraxmal), yog‘larning gidrolizini tezlashtiruvchi ferment lipaza (Iro8 - yog‘), oqsillarni (proteinlar) - proteaza va hakazo. Keyinchalik fermentlarning nomi substrat xarakteri va katalizlaydigan reaksiya nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Masalan, yantar kislotasi molekulasidan ikki molekula vodorod atomini oladigan ferment suksinatdegidrogenaza deb nomlanadi. 1961 yilda Moskvada bo‘lib o‘tgan biokimyogarlar kongressida yangi klassifikatsiya tasdiqlandi. Unga asosan fermentning nomi substratning kimyoviy nomi va ferment yordamida amalga oshadigan reaksiya nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Ushbu klassifikatsiyaga binoan fermentlar 6 ta sinfga bo‘lib o‘rganiladi. 1. Oksidoreduktazalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tezlashtiradilar. Bunday fermentlarga degidrogenazalar, ya'ni vodorod molekulasini organik birikmadan olib, boshqa akseptorga berishdan iborat, oksidlanish jarayoni vodorod atomini substratdan olib, qaytarilish jarayoni esa vodorod atomlarini akseptorga birikishi bilan boradi. oksidoreduktaza A+VN 2 AN 2 +V « ---- ► A- akseptor, V-substrat Oksidazalar esa substratni oksidlanishini katalizlaydilar, bunda molekulyar kislorodni elektron akseptori sifatida ishlatadilar. Oksidazalarga o‘simliklar olamida keng tarqalgan ferment peroksidazani olsak bo‘ladi. Bu ferment ta'sirida qator organik birikmalarni vodorod peroksidi bilan oksidlanishi kuzatiladi. Xujayralarda degidrogenazalar vodorodni tashish vazifasini bajaradilar. Ma'lumki, substratdan vodorodni tashuvchi degidrogenazalar sinfiga alkogoldegidrogenaza, ya'ni etil spirtini oksidlaydilar, olma kislotani oksidlovchi ferment

malatdegidrogenaza, qaxrabo kislotasini oksidlovchi suksinatdegidrogenazalar hisoblanadi. Oksidoreduktazalarning asosiy xususiyatlaridan yana biri ular ikki komponentli fermentlar qatoriga kirib, ulardagi koferment qismi chegaralangan aktiv guruhlarga ega bo‘lib, xilma-xil oksidlanish- qaytarilish reaksiyalarini tezlatishdan iboratdir. Buning sababi bitta koferment bir qancha apofermentlar bilan birikib, o‘ziga mos substratga xos bo‘lgan maxsus oksidoreduktazalarni hosil qiladilar. Oksidoreduktazalarning yana bir asosiy xususiyatlari shundaki, ular kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirish bilan bir qatorda energiya ajratishidir. Bu xususiyat organizmdagi sintez jarayonlarida foydalaniladi. Tabiatda 200 dan ortiq oksidoreduktazalar turi mavjud. Eng ko‘p tarqalgan NAD - nikotinamidadendinukleotiddir. Oksidlanish-qaytarilish fermentlari sistemasida vodorodni uzatilishi har xil yo‘l bilan boradi. Ba'zida vodorod bevosita kislorodga birikib vodorod pereoksidini hosil qilar ekan. Hosil bo‘lgan N 2 0 2 katalaza fermenti ishtirokida parchalanadi. katalaza 2N 2 O 2 » 2N 2 O+O 2 Katalaza ham oksidoreduktazalar sinfiga mansub bo‘lib, u ikki atom vodorodni bir molekula vodorod peroksiddan 2 molekulasiga ko‘chiradi. Vodorod peroksidi o‘zga fermentperoksidaza yordamida ham parchalanishi mumkin. Ular substratdan vodorod atomlarini ko‘chishini tezlashtiradilar. Bunday holatga misol qilib glikolat kislotasini glioksalat kislotasiga o‘tishini olsak, bu reaksiya glikolatoksidaza fermenti ishtirokida boradi. Xujayradagi oksidlanish-qaytarilish jarayonlarining eng ko‘p tarqalgan turi vodorod atomining oksidlanishi bo‘lib, bu jarayon substratdan birlamchi degidrogenazalar hamda sitoxrom sistemasi yordamida amalga oshadi. Sitoxrom sistemalarni tashkil qiluvchi fermentlar o‘z tarkibida prostetik guruh sifatida temirporfirinlarning 4 ta tipi (A,V,S va D) xromoproteidlar ya'ni sitoxromlar deb nomlanadi. Hozirgi kunga kelib 20 dan ortiq sitoxromlar

ma'lumdir. Sitoxromlar v v 2 , v 3 , v 4 va hakozolar bir xil prostetik guruhga ega bo‘lib, apoferment strukturasida farq qiladilar. 2. Transferazalar - tirik organizmda boradigan fermentativ reaksiyalarda kimyoviy guruhlarni ko‘chirishini tezlashtiradilar. Bular asosiy fermentlar sinfiga mansub bo‘lib, o‘z qatorida 200 dan ortiq fermentlar tutadilar. Ko‘chiriladigan guruhlarga qarab fosfotransferazalar, karboksitransferazalar, aminotransferazalar, glikoziltransferazalar, metiltransferazalar va boshqalar deyiladi. Fosfotransferazalar-fosfat kislota qoldi'i ko‘chirilishini tezlashtiradilar. Fosforlanish reaksiyalari juda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, unda qator organik birikmalar fosfat efirlari hosil qiladilar, ular yuqori kimyoviy aktivlikka ega bo‘lgan holda keyingi reaksiyalarga oson kirishadilar. Ko‘pincha fosfat kislota qoldi'ini donori bo‘lib ATF (adenintrifosfat) xizmat qiladi. Fosforiazalarga geksoklinaza fermenti kiradi. U ATF dan fosfat kislota qoldi'ini glyukoza molekulasiga ko‘chirishni tezlashtiradi. Hosil bo‘lgan ADF, maxsus reaksiya yordamida qayta fosforlanib ATF hosil qiladi. Bunda hamma fosfotransferazalarning kofermenti deyilsa bo‘ladi. Aminotansferazalar-qayta aminlanish rea tezlashtiradilar. Aminotansferazalarni quyidagi sxemada ko‘rsatish mumkin. Fermentativ reaksiyaning I-bosqichida fermentning prostetik guruhi aminokislota bilan birikib, aminokislotaning amin gruppasi va piridoksalfosfatning aldegid gruppasi birikishi kuzatiladi. Aminotransferaza molekulasi 2 ta prostetik guruh tutadi bir-biriga ta'sir etib qayta aminlanishi kelishilgan holda amalga oshadi. Glikoziltransferazalar fosfor efirlari molekulasidan glikozid qoldiqlarini monosaxaridlar yoki polisaxaridlar molekulasiga ko‘chirishni tezlashtiradilar. Bu fermentlar o‘simliklar dunyosida oligo va polisaxaridlar biosintezini amalga oshiradilar.Glikozid qoldi'ini ko‘chirish reaksiyasi qaytar reaksiya bo‘lib, buni fosforoliz deyiladi. Bu guruhdagi fermentlarni fosforilazalar deb nomlanadi. Atsiltransferazalar karbon kislota qoldiqlarini ko‘chirishni tezlashtiradilar. Ular atsil gruppalarni aminokislotalarga, aminlarga, spirtlar va boshqa

birikmalarga ko‘chiradilar. Atsiltransferazalarning eng ko‘p tarqalgan vakili atsil koenzim A hisoblanadi. 3. Gidrolazalar. Suv ishtirokida boradigan kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiradigan fermentlar gidrolazalar deyiladi Gidrolizga uchraydigan substratning xarakteriga qarab gidrolazalar bir qator guruxlarga bo‘linadi. a) esterazalar - murakkab efir sinteziva gidrolizini tezlashtiradigan fermentlar; b) glikozidazalar - glikozidlar gidrolizini tezlashtiradigan fermentlar; v) peptidgidrolazalar - oqsil sintezi va gidrolizini tezlashtiradigan fermentlar; g) gidrolazalar - S - N bog‘lariga ta'sir etib peptid bog‘laridan farq qiladi, amidazalar va boshqalar shu guruhga kiradilar. yesterazalar guruhning asosiy vakili lipaza bo‘lib, glitseridlarning sintezi va parchalanishini tezlashtiridilar yesterazalarning ta'sir etish mexanizmi to‘liq o‘rganilgan. Ularda asosiy rolni dikarbon kislotalarining radikallari, aktiv mirkazga joylashgan aminokislotalar serin, gistidin, tirozinlar bajaradilar. Fosfotaza fermentlari fosfor efirlarini gidrolizlaydilar. Eng ko‘p tarqalgan fosfotazalar vakili fosfat kislotaning murakkab efirlari va uglevodlarga ta'sir etadilar. Masalan glyukoza 1 fosfotaza fermentini olaylik. Gidrolazalardan keng tarqalgani amilaza bo‘lib, u kraxmal gidrolizini tezlashtiradi. Peptidgidrolazalar oqsillar va peptidlar molekulasidagi peptid bog‘ni gidrolizlaydilar. Qo‘yidagi sxemada peptidgidrolazalarni ta'sirini izohlash mumkin. Peptidgidrolazalarga misol qilib papain, tripsin va xemotripsin, oshqozonda ajraladigan fermentlari hamda papain ko‘pchilik o‘simliklar urug‘i tarkibida topilgan fermentlarni olsak bo‘ladi. Amilazalar kislota amidlarini gidrolizini tezlashtiruvchi fermentlardir. Bulardan muhim rol o‘ynaydiganlari ureaza, asparaginaza va glutaminazadir.

Glutamin ham glataminaza fermenti ta'sirida glutamin kislotasi va ammiakga parchalanadi. 4. Liazalar - Suvsiz substratdan molekulalarni ko‘chirishni tezlashtiruvchi fermentlardir. Bu sinfga kiradigan fermentlar organik moddalarning S - S ; S - N ; S - O; va boshqa bog‘larini buzilishi hisobiga amalga oshiradilar. O‘simliklarda keng tarqalgan liazalar vakillaridan aldolazalar bo‘lib, ular fruktozafosfatni fosfotriozalargacha parchalaydilar. Bu reaksiya uglevodlarni hosil bo‘lishida alohida o‘rin tutadi. O‘simliklarda keng tarqalgan liazalarning vakillaridan biri aspartat- ammiak-liazadir, u asparagin kislotasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri dezaminlashini amalga oshiradi. 5. Ligazalar (sintetazalar). Kichik molekulali birikmalardan ATF, GTF, UTFyordamida yuqori molekulali birikmalar sintezini tezlashtiruvchifermentlarni ligazalar deb nomlanadi. Sintezlash reaksiyalarida asosiy o‘rinni ya'ni energiya manbai molekulasiga berilib uning parchalanishi natijasida katta kaloriya energiya ajraladi va bu energiya moddalarni aktivlashtirishda ishtirok etadi. Masalan pantotenatsintetaza fermenti S - N - yoki peptid bog‘lari sintezi reaksiyalarini tezlashtiradi S - S bog‘larni hosil qiluvchi karboksilazalar ham shu guruhga ta'lluqlidir. Masalan, piruvat karboksilaza fermenti oksoloatsetat kislota hosil bo‘lishini tezlashtiradi. Ligazalarning yana bir vakili S-S bog‘lar hosil bo‘lishini tezlashtiradilar, sulfoatsil koenzimA sintetazalar deyiladi. Bunga misol qilib, sirka kislotasidan koenzim fermenti hamda ATF ishtirokida hosil bo‘ladigan atsetil koenzim A ni ya'ni yuqori molekulali katta energiyaga ega bo‘lgan birikmani hosil qiladi, u o‘z navbatida koferment sifatida translyasiyalanish reaksiyasini amalga oshiradi. atsetilkoenzim 6. Izomerazalar. Izomerazalar tirik organizmda boradigan molekulalararo o‘zgarishlarni tezlashtiradigan, ya'ni bir izomer holatdan ikkinchi izomer holatga o‘tishini tezlashtiradilar. Bu o‘zgarishlarda molekuladagi vodorod, fosfat

va atsil guruhlarni o‘rnini almashinishi hisobiga amalga oshadi. Asosiy izomerazalarga trifosfatizomarazalar kirib, ular 3fosfoglitserin aldegidni fosfodioksiatsetonga yoki aksincha jarayonni tezlashtiradilar. 5. Fermentlarni hujayralarda joylanishi va ishlatilishi Fermentlarni hujayralarda joylanishi. Fermentlarning anorganik katalizatorlardan farqi ular ta'sirining kooperativ xarakterga egaligidir. Bitta ferment darajasida kooperativni substrat, aktiv va allosterik markazlarning o‘zaro ta'sirlaridan iborat bo‘ladi. Xujayrada ferment sistemalari ishtirokida ko‘p bosqichli parchalanish jarayonlari hamda organik moddalar sintezi amalga oshadi. Xujayra tarkibidagi fermentlar tartibli taqsimlanganligi tufayli ushbu reaksiyalar ro‘y beradi. Xujayraning har bir alohida olingan qismida ma'lum biokimyoviy jarayonlar boradi. Har bir ferment xujayraning organoidlarida joylashganligi sababli o‘z vazifasini bajaradi. Masalan, gidrolaza va liaza fermentlari lizosomalarda joylashadi. Ularning juda katta pufakchalari (diametri bir qancha A 0 (angestrem) bo‘lgan) da ya'ni membrana yordamida xujayra gialoplazmasidan chegaralangan qismida organik birikmalar oddiy struktura birliklarigacha parchalanadi. Murakkab strukturaga ega bo‘lgan oksidlanish-qaytarilish fermentlariga esa mitoxondriyalarda joylashadilar. Ushbu organoidlarda dikarbon va trikarbon kislotalar siklidagi fermentlar to‘planadilar. Aminokislotalar aktivlashtiruvchi fermentlar gialoplazmada va yadro shirasida uchraydilar. Xuddi shu joyda (gialoplazmada) glikoliz fermentlari uchraydilar. Oqsil biosintezining fermentlari asosan xujayraning ribosomal apparatida joylashadilar. Nukleotiditransferaza fermentlari esa xujayra yadrosida to‘planadilar. Shunday qilib, ferment sistemalar alohida reaksiyalarni amalga oshiradi. Xujayraning u yoki bu organoidlarida mujassamlashgan xujayraning hayot faoliyatini hamda to‘qima va organizmning to‘liq faoliyatini ta'minlaydi. Fermentlarni ishlatilishi. Bir qator ferment preparatlari amaliyotda qo‘llaniladi. Ular katalitik funktsiyalarini xujayradan tashqarida ham bajaradilar. Fermentlarni xalq xo‘jaligida ishlatilishi yil sayin ortib bormoqda. Non ishlab

chiqarish sanoatida Aspergilla zamburug‘idan olingan ferment preparatlari nonni sifati va ta'mini yaxshilashda keng qo‘llaniladi.Bunda nonni pishishi tezlashib, qandni miqdorini ikki barobar kam ishlatilishini ta'minlaydi. Pivo va spirt mahsulotlari ishlab chiqarish sanoatida esa ferment amilaza keng ko‘lamda ishlatiladi. Amilaza produtsentlari bo‘lishi mikroorgazmlar izlab topilib, ular yordamida zavod miqyosida ishlab chiqarish yog‘lga qo‘yilgan. Amilaza fermentini iqtisodiy samarasi juda kata bo‘lib, har bir dekalitr pivo ishlab chiqarilganda 165 gr arpa tejalar ekan. Spirt ishlab chiqarishda amilazani qo‘llash natijasida xom ashyodan olinadigan spirt miqdorini 1,5% ga oshiriladi. Vino ishlab chiqarishda pektilaza fermenti alohida o‘rin tutadi. Pektinaza fermenti xujayra devorining pektin moddalarini parchalab, mevalardan ajraladigan sharbat miqdorini 15-20% ko‘paytirib, vino mahsuloti miqdorini 5-7% orttiradi. Pektinazani qo‘llashni vino ishlab chiqarish va sharbat olishda amalga oshirilganda qo‘shimcha mahsulot olinib samaradorlik ortishi kuzatiladi. Teri va mex sanoatida peptidgidrolaza fermentlarini qo‘llanilib teri xom ashyosini yumshatish va teri tuklarini tozalash mumkin bo‘ladi. Bunda yuqorida ko‘rsatilgan jarayonlarni amalga oshirilishi bir necha barobar qisqarib, terining navi va sifati yaxshilanadi, mehnat sharoiti esa yaxshilanishi kuzatiladi. Oziq-ovqat sanoatida go‘sht mahsulotlarini tayyorlashdan oldin peptidgidrolaza fermentlari yordamida ishlov berilsa, uning sifati tubdan yaxshilanadi. Teri, oziq-ovqat va tekstil sanoatlarini to‘liq ferment preparatlari bilan ta'minlanilsa juda katta qo‘shimcha daromad olinadi. Fermentlar meditsinada ham juda keng ko‘lamda qo‘llanilayapti. Masalan, Oshqozon-ichak kasalliklarini davolashda pepsin, tripsin va boshqa proteolitik fermentlarni olsak bo‘ladi. Bo‘'in kasalliklarini davolashda glaluranidaza fermenti qo‘llaniladi. Viruslar ta'sirida yuzaga keladigan kasalliklarni davolashda fermentlar qo‘llanilib, ular nuklein kislotalarni parchalanishini tezlashtirishi kuzatiladi. Sintetik yog‘llar yordamida peptidlar olinib, fermentlarning ta'sirini modellashtiriladi.

Hozirgi kunda fermentatsiya jarayonlarini kimyo sanoatida keng ko‘lamda qo‘llash yo‘lga qo‘yilgan. Mikroorganizmlar yordamida kimyoviy xom ashyoni qayta ishlash jarayonlari ham keng yog‘lga qo‘yilayapti. Bunday jarayonlarning eng qadimgi usullaridan biri xamirturush yordamida spirt olish bo‘lib, unda o‘n beshga yaqin fermentlar ishtirok etadi. Bu fermentlar xamirturush (drojja) xujayralar tarkibida bo‘lib, ular glyukozani spirtga aylantirishi kuzatiladi. Hozirgi kunda juda kata hajmda oqsilning mikrobiologik sintezi amalga oshirilayapti. Fermentatsiya yordamida organik kimyoning ko‘pgina reaksiyalari amalga oshirilayapti. Ulardan alohida o‘rin tutganlari, oksidlanish, qaytarilish, dekorboksillanish, dezaminlannish, gidrolizlanish, aminlanish, eterifikatsiyalanish, kondensatsiyalanish va boshqa reaksiyalardir. Hozirgi kunda ko‘pgina dunyo laboratoriyalarida fermentativ jarayonlarni mexanizmini o‘rganishga alohida ahamiyat berilayapti. Fotosintez jarayonining to‘liq fermentativ mexanizmi, oqsil sintezi, molekulyar azotni o‘zlashtirishida ishtirok etadigan fermentativ mexanizmlar ham to‘liq o‘rganilibamalda laboratoriya sharoitida va sanoatda yo‘lga qo‘yilishi oziq-ovqat va nooziq-ovqat xom ashyosini yaratishda tubdan o‘zgarishlarga olib keladi, hamda insonning hayot faoliyatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Fermentlarning nomenkulaturasi xalqaro komissiyasi ro‘yxatida 1000 ga yaqin biologik katalizator moddalar mavjud bo‘lib, ular bir yoki bir qancha reaksiyalarni tezlashtirishi o‘rganilgan. Ikkinchidan tabiatda ko‘pgina mavjud katalitik reaksiyalarni laboratoriya sharoitida amalga oshirishni iloji yo‘q. Ana shu vaziyatlar fermentlarning beqiyos ahamiyatini yana bir bor ta'kidlaydi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Fermentlarning ta'sir etish mexanizmini tushuntirib bering? 2. Fermentlarning xossalarini aytib bering? 3. Fermentlarga aktivator va ingibitorlarning ta'siri? 4. Fermentlar klassifikatsiyasini aytib bering? 5. Fermentlarni hujayralarda joylanishi va ishlatilishini tushuntirib bering?

6. Fermentlarning termolobilligi nima? 7. Fermentlarning maxsusligi nima? 8. Substrat nima?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarida lipidlar

Fermentlar injenerligi

Qishloq xo‘jalik biotexnologiya fanining maqsadi, vazifalari,ob’ekti va tadqiqot uslublari

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi

O‘simlik tuzilishining asosi – uglevodlar