Hayot davomiyligining asosi - nuklein kislotalar - Биотехнология - Рефераты

Hayot davomiyligining asosi - nuklein kislotalar

Загружено в:

24.08.2022

Скачано:

0

Размер:

23.28125 KB

Hayot davomiyligining asosi - nuklein kislotalar Reja: 1. Nukleinkislotalar to‘g‘risida tushuncha 2. Nuklein kislotasining kimyoviy tuzilishi. 3. Nuklein kislotalarning molekulyar og‘irligi va xossalari 4. Nuklein kislotalarning tuzilishi 5. Nuklein kislotalarning vazifalari va biologik funksiyalari

Nukleinkislotalar to‘g‘risida tushuncha. Nuklein kislotalar tirik organizmning rivojlanishida eng muhim rol o‘ynaydigan organik birikmalar qatoriga kiradi. Ular yuqori molekulali birikmalar bo‘lib ma'lum elementar tarkibga egadirlar. Gidrolizlanganda purin va pirimidin azot asoslari, pentoza uglevodi va fosfat kislota qoldigiga parchalanadi. Elementlar tarkibini asosini S, N, O, R, N tashkil qiladi shulardan fosfor 8-10% bo‘lsa, azot 15-16% ni tashkil qiladi. Nuklein kislotalar birinchi bo‘lib shveytsariyalik olim F.Misher tomonidan 1869 yilda ixtiro qilingan. Bu kislotalarni xujayra yadrosidan ajratib olinganligi uchun (piMesh- yadro) nuklein kislota deb nomlangan. 19-asr oxiriga kelib Altman hayvon to‘qimalaridan ajratib olgan. 1936 yilda rus olimi Belozerskiy o‘z shogirdlari yordamida o‘simlik tarkibidan ajratib olgan. Nuklein kislotalar 2 turga bo‘linadi, ya'ni DNK va RNK. DNK tarkibida dezoksiriboza uglevod komponenti tutsa, RNK esa riboza tutadi. Nuklein kislotalar irsiy belgilarni nasldan-naslga o‘tkazishda ishtirok etadilar. Ular o‘simlik organizmining tarkibida asosan o‘sayotgan poya va barglarida, urug‘larida ko‘puchraydilar. Masalan ko‘knori urug‘ida 4,6-6,2%, bug‘doy donida 7,4% g‘o‘za chigitida 2,6-3,2%, poya va barglarida esa 0,1-1% gacha miqdorda aniqlanilgan. Nuklein kislotalarni ajratib olishda nuklein kislotasi bilan oqsil o‘rtasidagi bog‘ni uzish kerak bo‘ladi. Buning uchun o‘simlik yoki hayvon to‘kimalarini tuzning kuchli eritmasi ya'ni 10% MaS1 yordamida bir soat davomida suv hammomida qizdirish usulida amalga oshiriladi. Hozirgi kunda keng qo‘llaniladigan usullardan biri fenol usulidir. Bu usul oqsillarni denaturatsiyaga uchratib cho‘ktirish asosida olib boriladi. Oqsillar fenol qismi bilan cho‘kmaga tushadilar, nuklein kislotalar esa suvli qismga o‘tadi. So‘ngra nuklein kislotalar spirt yordamida cho‘ktirib olinadi Nuklein kislotalarning kimyoviy tuzilishi.

Xlorli kislota yordamida nuklein kislotalar qizdirilganda struktura birliklariga parchalanadi. Ular purin va pirimidin azot asoslari, uglevod komponentlari riboza va dezoksiriboza hamda fosfat kislota qoldig‘idan iborat bo‘ladi. Purin azot asoslari. Nuklein kislotalar tarkibida ikki xil purin azot asoslari,ya'ni adenin va guamin uchraydilar. Purin azot osasi pirimidin va imidazol xalqalaridan tashqil topadi. Adenin molekulasida 6uglevodorod atomi o‘ringa N 2 - gurux birikadi va guaninda esa, 4 - uglerod atomidagi vodorod o‘rnini amin N 2 ) gurux xamda 6 - uglerod atomida gidroksil (ON) guruh birikishidan hosil bo‘ladi. Adeninni 6 - aminopurin va guaninni 4 - amino-6 oksipurin deb ham nomlanadi. Pirimidin azot asoslari. Pirimidin azot asoslari pirimidin getero - siklik birikmasining hosilalari hisoblanadi. Uning molekulasi 4 ta atom uglerod, ikki atom azot va to‘rt atom vodoroddan tashkil topadi. Pirimidin asoslaridan sitozin, uratsil, timin nuklein kislotatlar tarkibida ko‘p uchrasa, 5metilsitozin esa ba'zilarida oz miqdorda topilgan. Shuning uchun uni minor asos deyiladi. Keyingi paytda minor asoslardan yani biri 5-oksimetil sitozin aniqlanilgan Pirimidin asoslari yenol va keton shakllarda uchraydilar. Xuddi shunday shakllarni purin asoslarida ham kuzatish mumkin. Shuning uchun ularni minor asoslar deb yuritiladi. Sitozin azot asosi DNK va RNK tarkibida uratsil esa faqat RNK tarkibida, timin esa DNK tarkibiga kiradi. Nuklein kislotalarining uglevod komponenti. Nuklein kislotalar tarkibiga 2 ta uglevod komponentlari riboza va dezoksiribozalar kiradi. Har ikkala komponenti strukturasi furan shakliga ega bo‘ladi. Dezoksiriboza molekulasidagi 2 - uglerod atomga birikkan ON gruppa o‘rniga N birikishi natijasida qaytariladi. Riboza va dezoksiriboza nuklein kislotalar tarkibida uchraydigan uglevodlar yagona bo‘lmay; ba'zilarida oz miqdorda glyukoza ham topilgan.

Nuklein kislotalarining gidroliz mahsuloti tarkibi bilan olingan manba'ga qarab xar xil bog‘lar ekan. Masalan buzoqdagi qalqonsimon bezidan (timusdan) ajratilgan nuklein kislotani (timonuklein kislota), xamirturushdan ajratilgan nuklein kislotani (xamirturush nuklein kislota) farqi borligi aniqlanilgan, ular tarkibi, funksiyalari va tuzilishi bilan farqlangan. Birini dezoksiribonuklein kislota (DNK) va ikkinchisini ribonuklein kislota (RNK) deb nomlangan. Nuklein kislotalar tarkibi Kimyoviy birikmalar Nuklein kislota turi DNK RNK Purin asoslar Adenin G uanin Adenin G uanin Pirimidin asoslari Sitozin timin Sitozin uratsil Uglevod komponenti Dezoksiriboza ba'zida glyukoza Riboza Anorganik modda Fosfat kislota Fosfat kislota Minor asosli purin N 6 - metiladenin N 6 - metiladenin 1 - metiladenin 2 - metiladenin N 6 - dimetiladenin 2 - dimetiladenin Pirimidin 5-metilsitozin 5- oksimetilsitozin oksimetiluratsil 5 -oksimetilsitozin N 6 - metilsitozin 1 - metilsitozin Z.Nuklein kislotalarning molekulyar og‘irligi va xossalari Nuklein kislotalarning molekulyar og‘irligi. Nuklein kislotalar yuqori molekulali birikmalar bo‘lib, turiga qarab ularning molekulyar og‘irligi xilma-xil o‘lchamga ega bo‘ladi. DNK molekulasi eng yuqori molekulyar og‘irlikka egadir. Ba'zi viruslarning DNK molekulasi og‘irligi bir necha o‘n mln birlikka teng, masalan bakteriyalarning DNK sining molekulyar og‘irligi 120 mln.ga yetadi.

O‘simlik, mikroorganizm va hayvon xujayralaridan ajratib olinadigan DNK lar har xil molekulyar og‘irlikka ega bo‘ladilar. Masalan, buzoqchaning qalqonsimon bezidan ajratib olingan DNK ning molekulyar og‘irligi 6 mlndan 36 mlngacha yetadi. Ba'zi olimlarning fikricha DNK molekulalari 500000 birlikka ega bo‘lgan sub birliklardan tashkil topadi. 20-30 mln birlikka ega bo‘lgan DNK lar organizmning biologik funksiyalarini ta'minlab bersa kerak degan taxminlar mavjud. Bakteriya xujayrasidagi DNK ning molekulyar og‘irligi 1 mlrdga yetar ekan. RNK ning molekulyar og‘irligi esa hyech qachon DNK ning molekulyar og‘irligiga yaqinlashmaydi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Molekulyar og‘irligiga qarab RNK lar 2 ta guruhga bo‘linadi, kichik molekulali va yuqori molekulali RNK. Bu 2 xil RNK lar bir- biridan nafaqat tubdan farq qiladi, balki organizmdagi funksiyalari (vazifalari) ham o‘zgachadir. Kichik molekulali RNK larning molekulyar og‘irligi 18000-35000 gacha yetadi. Ular ajralish jarayonida cho‘kma tutmay, erigan xujayra eritmasida qolganligi uchun eruvchan RNK deb nomlanadi. Qisqacha S- RNK ya'ni (soluble - eruvchan) yoki (supernatant - cho‘kma ustidagi eritma) deyiladi. Yuqori molekulali RNK larning molekulyar og‘irligi bir necha yuz mingdan to bir necha mlngacha yetadi. Yuqori molekulali RNK larning uch xil turi mavjud. 1). Ribosomal RNK (rRNK) ribosomalarda to‘planadi va 2 xil molekulyar og‘irligi kuzatiladi. a) M=500000-600000, b) M=1,0 mln -1,2 mln 2) Informatsion RNK (iRNK) yoki axborot RNK mRNK messager - o‘rtada turuvchi deb nomlanadi, oqsil biosintezida qolip vazifasini bajaradi. Uning molekulyar og‘irligi 300000 dan 4 mln gacha yetadi va qaysi ob'ektdan ajratilganligiga bogg‘liq bo‘ladi. 3) Transport RNK - aminokislotalarni transportini amalga oshiradi, ularning molekulyar og‘irligi 1-2 mln gacha yetadi. Nuklein kislotalarining xossalari. Nuklein kislotalar oq rangli moddalar bo‘lib, tolali tuzilishga ega, suvda yomon eriydilar, ishqoriy metall tuzlarida yaxshi eriydilar. RNK suyultirilgan tuzlar eritmasida DNK esa kuchliroq tuz eritmalarida yaxshi eriydi. Nuklein kislotalar molekulalari asimmetrik bo‘lganligi sababli,

ularning eritmalari yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lib, nurlarni qayta sindirish xususiyatiga egadirlar. Nuklein kislotalar optik aktivlikka ega bo‘ladilar. Nuklein kislotalarning +80 0 S dan +90 0 S gacha haroratda qizdirilganda nuklein kislotalarning «erishi» kuzatiladi, bunda eritmaning qovushqoqligi o‘zgarib ultrabinafsha nurlarini yutishi ortadi. Bu holatni giperxrom effekti deb nomlanadi. Nuklein kislotalarning «erishi» jarayonida purin va pirimidin azot asoslari o‘rtasidagi vodorod bogg‘lari uziladi. Natijada qisman tartibli molekulalar tartibsiz holga o‘tadi. Ammo sovutilganda strukturasini qayta tiklanishi kuzatiladi. Albatta qattiq qizdirilsa qaytmas reaksiya ro‘y berib, nuklein kislotalari denaturatsiyaga uchraydilar, ya'ni strukturasi buzilib, biologik kimyoviy va fizik xossalarini namoyon qila olmaydilar. Kimyoviy munosabatda nuklein kislotalar umuman inert bo‘lsa ham ular metallarning ko‘p valentli ionlarini bo‘lash xususiyatiga egadirlar. Masalan, Si ++ va Md ++ ionlari DNK bilan erimaydigan kompleks hosil qiladilar. Yana nuklein kislotalar poliaminlar bilan oson reaksiyaga kirishadilar. Poliaminlar nuklein kislotalarini uchlamchi strukturasini tiklashda ishtirok etadilar. Dezaminlanish reaksiyalarida adenin va sitozinlarning ahamiyati beqiyosdir. Aminlanish va dezaminlanish reaksiyalari asosida kimyoviy mutagenez ya'ni irsiy belgilarni o‘zgartirish imkonini beradi. 4. Nuklein kislotalarning tuzilishi Nuklein kislotalarning tuzilishini izohlash uchun nukleoproteidlar strukturasini eslash shart bo‘ladi. Nuklein kislotalar DNK va RNK turiga qarab dezoksinukleoproteidlar (DRNP) va ribonukleoprotendlar (RNP) ga ajratiladi. Ikkala tur tarkibidagi oqsil komponenti protaminlar va gistonlar ba'zida oddiy aminokislotalardan tashkil topadilar. Ribonukleoproteidlar (RNP) o‘z tarkibida molekulyar og‘irligi 500-600 000 yoki 1,0-1,2 mlnga teng bo‘lgan Nuklein kislotasi tutadilar. DRNP larga esa har bir nukleoprotend qismiga bitta yuqori molekulali DNK to‘g‘rikeladi. Nukleoprotendlarning 50% oqsil qismiga to‘g‘rikelsa, qolgan 50% RNK yoki DRNP ga to‘g‘rikeladi. Shunday qilib, RNK

yoki DRNP lar murakkab tuzilishga ega bo‘lib, 1-2 molekula nuklein kislotalar va ularga birikkan ko‘p sonli oqsil molekulalaridan iborat bo‘ladi. Misol tariqasida tamaki mozaika virusini olsak, u o‘z tarkibida bir molekula RNK (molekula og‘irligi 2 mln atrofida) va 2000 ga yaqin oqsil molekulalaridan iboratdir. Nukleoproteiddagi nuklein kislota va oqsil molekulalari bir- birini uyg‘unlashtiradi. Bunda ikkala komponentning denaturatsiyaga moyilligi ortadi. Masalan, RNP molekulalari oqsil biosintezida muhim rol o‘ynaydi, DNRP molekulalari esa xujayraning xromosom apparatlari shakllanishini va funksiyalarini belgilaydi. Shuni alohida uqtirib o‘tish zarurki, xujayra nuklein kislotalarning asosiy qismi nukleoproteidlar holida bo‘ladilar. Nuklein kislotalar bilan oqsillarning birikishidan hamda parchalanishidan hosil bo‘lgan birikmalar organizmda boradigan biokimyoviy jarayonlarning boshqarishda va nuklein kislotalarning funksional aktivligini ko‘rsatishida namoyon bo‘ladi. DRNP molekulasida fosfat kislota qoldig‘i muhim rol o‘ynab, DNK va artinin qoldig‘i radikallari oqsil molekulasini polipeptid zanjirida alohida o‘rin tutadi. Bunda elektrovalent bog‘lar fosfat va guanidin guruhlari orasida hosil bo‘ladi: Nuklein kislotalarning vazifalari va biologik funksiyalari Nuklein kislotalarning vazifalari. Nuklein kislotalarning rolini aniqlash biokimyo fanining asosiy bo‘limlarining biri bo‘lib, hayot sirlarini o‘rganishda asos bo‘ladi. Hozirgi kunga kelib aniq ma'lumotlar asosida asoslangan masala, Nuklein kislotalar maxsus makromolekulalar biosintezini amalga oshiradilar. DNK molekulasining ikki komplementar zanjirdan (ikkita spiral) tashkil topganligi ularning biosintezida yangi molekula DNK sintezi uchun komplementar tuzilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Haqiqatan agarda DNK ning birlamchi zanjiriga vodorod bo‘i hisobiga komplementar nuklotidlar efir bogg‘lari yordamida ikkinchi zanjiri yuzaga keltirishini nazarga olinsa, unda u birinchi zanjirning nusxasi sifatida yuzaga keladi. DNK ning ikkinchi zanjiri xuddi shunga o‘xshab 1- zanjirning sintezida ishtirok etishi mumkin. Shunday qilib, bir molekula DNK dan (ikkita spiralni) unga o‘xshash, 2 - molekula DNK ham sintezlanishi mumkin. Bu

jarayonni gemologikdeplikatsiya deb nomlanadi. Bu jarayon har bir polinuklotid zanjirida shablonda (matritsada) amalga oshganligi uchun biosintezning matritsa mexanizmi deyiladi. Mabodo matritsaga o‘zga polinukleotidlar komplementar bo‘lansa (masalan, aminokislotalar), ular keyinchalik biopolimer (ohak) sifatida birikib geterologikreplikatsiyani hosil qiladilar. Oqsillarning maxsus biosintezida informatsion RNK matritsa sifatida xizmat qiladi, transport RNK esa aktivlangan aminokislotalarni ko‘rsatilgan joyga tashish vazifasini bajaradi. Nuklein kislotalarning biologik funksiyalari. DNK ning asosiy biologik funksiyasi irsiy informatsiyani saklash va avloddan-avlodga yetkazib borishdan iborat. DNK molekulasida maxsus kod orkali organizmning xamma xususiyatlari, modda almashish reaksiyalarining mexanizmi, xamma fermentlarning tuzilishi, organizm morfologik xususiyatlarining xammasi tugrisidagi ma'lumot shifrlangan. RNK - ikkinchi birikmani, kibernetik funksiyani amalga otttiradi, ya'ni xujayrada informatsiya okimini ta'minlaydi. DNK va RNK organizmda oksil sintezini aniklaydi. Bunda RNK ning bir necha turlari ishtirok etadi: informatsion RNK, i - RNK, irsiy ma'lumotni yadrodagi DNK strukturasidan kuchirib olib (bu jarayon transkripsiya deyiladi), sitoplazmadagi ribosomalarga - oksil sintezlanadigan joyga yetkazib beradi. Oksil biosintezi uchun kerakli aminokislotalarning xar biri uzining RNK si, transport RNK, t-RNK, yordamida ribosomaga yetkaziladi. Ribosomalarda xam RNK, r - RNK bor, lekin uning biologik funksiyasi xali tulik aniklanmagan. RNK dan tashkari, organizmda kup mikdorda uchrab, muxim biologik funksiyani bajaradigan mononukleotidlar, masalan, ATF, GTF va boshkalar bor. Ular fermentlarning prostetik guruxlarini tashkil kilib, koferment rolini bajarishi mumkin xamda organizmda energiya almashinuvi reaksiyalarida ishtirok etadi. 6. Chargaff qoidasi Nuklein kislotalarning tuzilishini o‘rgangan olim Ervin Chargaff 1950 yili xromatografii usuli yordamida birinchi bo‘lib DNK ning elementar tarkibini

aniqladi. Uning ko‘rsatishicha DNK tarkibidagi azot asoslari umumiy qoidalarga bo‘ysunadi. Bu qoida quyidagicha: 1. Adeninning molyar miqdori timinning molyar miqdoriga yoki ularning nisbati 1 ga teng: A = T yoki = 1 2. DNK tarkibidagi guaninning molyar miqdori sitozinning molyar miqdoriga yoki ularning nisbati 1 ga teng: G = S yoki = 1 3. DNK dagi purin asoslari yig‘indisi pirimidin asoslari yig‘indisiga teng: A+G = T + S yoki T + S= 1 4. Purin va pirimidin asoslarining oltinchi uglerod atomodagi amin va keto gruppalari bir biriga teng: G + T = A + S yoki A + s= 1 DNK takibidagi guanin va sitozinning molyar konsentratsiyasi yig‘indisiniig adenin va timinning molyar konsentratsiyasi yig‘indisiga bo‘lgan nisbat A + t o‘zgaruvchan bo‘ladi. Hayvonlar, o‘simliklar va mikroorganizmlar DNK sidagi bu nisbat har xil bo‘lganligi uchun u tur spetsifikligi koeffitsienti deb ataladi. Ba'zi turlari DNK sidagi adenin bilan timinning yig‘indisi guanin bilan sitozinning yig‘indisidan ortiq yoki spetsifiklik koeffitsienti birdan kichik bo‘ladi. Bunday DNK AT tipiga kiradi. Boshqa turga kiradigan organizmlarda esa aksincha, guanin bilan sitozinning yig‘indisiadenin bilan timinning yig‘indisidan ortiq yoki spetsifiklik koeffitsenti birdan katta bo‘ladi. Bunday DNK GS tipga mansub bo‘ladi. Ba'zan nukliotidlar soni teng bo‘lgan DNK lar ham uchraydi. AT tipidagi DNK barcha hayvonlarga, o‘simliklar va ko‘pchilik mikroorganizmlarga xos, GS tipidagi DNK hayvonlar yuksak o‘simliklarda butunlay ucharamaydi, ammo mikroorganizmlarda, ayniqsa, bakteriyalarda keng tarqalgan. Turli sistematik guruxlarga mansub bo‘lgan organizmlar DNK sining nukleotidli tarkibi o‘zgarib turadi. Suv o‘tlari, zamburug‘lar, ayniqsa, bakteriyalarda maxsuslik koeffitsenti 0,45 dan 1,80 gacha o‘zgaradi. DNK ning maxsuslik koeyaffitsenti sistematik belgilaridan biri bo‘lib xizmat qiladi.

1953 yili D.Uotson va F.Krik DNKning kimyoviy tuzilishi, Chargaff qoidalari va Uilkinsning rengenstruktura tahlili ma'lumotlariga asoslanib, DNK ningstruktura modelini yaratdilar. Bu modelga asosan DNK molekulasi qo‘sh spiral hosil qiluvchi ikkita polinukleotid zanjirdan tashkil topgan. Har ikka zanjir bitta umumiy o‘qqa ega bo‘lib, diametri 20 * ga teng.Nukleotidlar qoldig‘i bir biriga nisbatan 36° burchak xosil qilib joylashgan. 360 0 teng bir aylanasi yoki o‘rami 1 ta nukleotid qoldig‘idan tashkil topgan. Spiralning bir o‘rami orasidagi masofa 34 * ga teng bo‘lib, xar bir nukleotid 3,4 a ni egallaydi. Polinukleotid zanjirlarning pentozofosfat guruhlari spiralning tashqi tomonida, azot asoslari esa ichki tomonida joylashgan. Agar polinukleotid zanjirlardagi pentoza bilan fosfat kislota o‘rtasidagi bog‘ hisobga olinsa, unda zanjirlar bir biriga nisbatan teskari yo‘nalgan bo‘ladi. DNK molekulasidagi adenin mikdori har doim timin miqdoriga teng va guanin mikdori sitozin mikdoriga teng bo‘ladi. Bu o‘z navbatida Uotson va Krikning struktura nazariyasiga Chargaf qoidalari mos ekanligini ko‘rsatadi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Nukleinkislotalar to‘g‘risida tushuncha? 2. Nuklein kislotasining kimyoviy tuzilishi? 3. Nuklein kislotalarning molekulyar og‘irligi? 4. Nuklein kislotalarning xossalari? 5. Nuklein kislotalarning tuzilishi? 6. Nuklein kislotalarning vazifalari? 7. Nuklein kislotalarning biologik funksiyalari? 8. Chargaff qoidasi? 9. DNK nima? 10. RNK ni tushuntirib bering?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

O‘simlik tuzilishining asosi – uglevodlar

Tirik organizmlar hayotining asosi - oqsillar va aminokislotalar

Mikroorganizmlarning morfologiyasi va ultrastrukturasi

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

O‘simliklarni tuproqdan oziqlanishi