Turlarni muhofaza qilish - Биология - Рефераты

Turlarni muhofaza qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

20.7109375 KB

Turlarni muhofaza qilish Turlarning hosil bo‘lishi va ularning yo‘qolib ketishi evolutsiyaning tabiiy jarayoni bo‘lib, Yerda geologik sharoitlarning o‘zgarishiga bog‘liqdir. Ammo odamning yerda paydo bo‘ishi natijasida bu tabiiy jarayon buzila boshladi, hayvon va o‘simliklarning antropogen (odam ta’sirida) yo‘qolib borishi jarayoni boshlandi. Odam tomonidan yangi yerlarning, orollarning va kon tinentlarn ing o‘zlashtirilishi natijasida butun sayyora masshtabida fauna va floraning tobora kamayib borish jarayoni kuzatilmoqda. Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O‘n ming yillar ilgari ovchilar qo‘lidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug‘ular, g‘or arsloni va ayiqlari, o‘rta asrlarda Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo‘qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. Dunyo bo‘yicha 1600-yildan 1975-yilgacha sutemi- zuv chilarning 63 turi va 44 ta kenja turi, qushlarning 74 turi va 87 ta kenja turi yo‘qolib ketdi. Keyingi yillarda har yili 1 tadan 10 tag acha hayvonlar turlari va 1 tadan o‘simlik turi yo‘qolib ket moqd a. Hozirgi vaqtda umurtqali hayvonlarning 600 ga yaqin turi, juda ko‘p o‘simlik turlari butunlay yo‘qolib ketish xavfi ostida tur ibdi. Turlar sonining kamayib borishiga ular yashash joylarining buzilishi, haddan tashqari qirib yuborilishi (ovlanishi), oziqa- ning tobora kamayib borishi, qishloq xo‘jalik obyektlarini himoya qi lish maqsadida qirib yuborish sabab bo‘lmoqda. Ko‘pgina turlarn ing kamayib borishiga qishloq xo‘jaligida ko‘p ishlatiladigan pestitsidlar, gerbitsidlar va boshqa zaharli kim- yoviy moddalar ta’siri sabab bo‘lmoqda. Muhitning neft va gaz sanoati mahsulotlari bilan ifloslanishi ham ko‘p qushlarning neft quyilgan joylarda, gaz mash’allarida halok bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. O‘simlik va hayvonlar turlarining tobora yo‘qolib borish xavfi mamlakatlar va butun dunyo masshtabida zarur choralarni ishlab chiqish va amalga oshirish ehtiyojini tug‘dirmoqda. 1948yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish

xalqaro ittifoqi (TMXI) tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qi- lishga qaratilgan hamma ishlarni birlashtiradi, noyob va yo‘- qolib boray otgan turlarning xalqaro «Qizil kitob»ini chiqaradi va yo‘qolib ketgan va ketayotgan turlarning hisobini olib boradi. TMXI 1949-yildan boshlab noyob va yo‘qolib borayotgan turlar haqida ma’lumotlarni to‘plab borish natijasida 1966-yilda xalqaro «Qizil kitob»ini nashr etdi. O‘sha vaqtlardagi dunyo «Qizil kitob»lariga sutemiz uvchilardan 321 tur, qushlardan 485, sudral ib yuruvchilardan 141, suvda va quruqlikda yashovchilardan 41, baliqlardan 194 tur kiritilgan edi. «Qizil kitob»larga kiritilgan turlar yashaydigan mamlakatlar hukumatlari bu turlarni muhofaza qilishda ma’lum darajada axloqiy jihatdan butun insoniyat oldida javobgarlikni sezishi lozim. Hozir ko‘p mamlakatlar o‘zining «Qizil kitob»ini chiqarib, o‘z hududlarida muhofaza qilinishi kerak bo‘lgan turlarning hisobini olib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasining «Qizil kitob»i 2 jildda nashr etilgan. Birinchi jild umurtqali hayvonlar haqida bo‘lib, 1983yilda, ikkinchi jildi esa o‘simliklar dunyosi haqida ma’lumotlarga ega bo‘lib, 1984-yilda nashr etilgan. TMXIning ko‘rsatmasiga binoan «Qizil kitob»ga kiritiladigan turlar 5 ta kategoriyaga bo‘linadi: I. Yo‘qolib ketish xavfi ostida, faqat maxsus choralar ko‘ril-gandagina asrab qolish mumkin bo‘lgan turlar. II. Soni hali ancha ko‘p, lekin yildan yilga juda tez kama- yib borayotgan, yaqin yillarda yo‘qolib ketish xavfi tug‘ilishi mumkin bo‘lgan turlar. III. Noyob turlar, ularning ayni vaqtda yo‘qolib ketish xavfiyo‘q, ammo ularning soni uncha ko‘p emas yoki ular juda kam hududlarda tarqalgan. Ular muhitning tabiiy yoki antropogen ta’sirlari natijasida o‘zgarishi, yo‘qolib ketishi mumkin. IV. Biologiyasi hali yetarli o‘rganilmagan turlar. Ularningsoni va holati bezovtalantirmaydi, lekin ular to‘g‘risida ma’lu- motlar yetarli bo‘lmagani uchun «Qizil kitob»ga kiritiladi.

V. Maxsus choralar ko‘rilishi natijasida qayta tiklangan,endi xavfsiramasa bo‘ladigan turlar. Ammo hali ularni ovlash mumk in emas va ularning populyatsiyalarini doimo nazorat qilib borishi zarur. Yerdagi mavjud turlar — uzoq, asta-sekin, millionlab yillar davom etgan evolutsiya natijasidir. Har qanday tur ekologik sistemaning bir qismidir. Biz uchun juda zararli bo‘lib ko‘rinadigan turlar ham ekologik sistemada o‘z o‘rniga ega ekanligini unutmasligimiz lozim. Masalan, chivinlar har xil kasalliklarning tarqatuvchisi bo‘lishi kabi zararli ta’siridan tashqari qushlar uchun, lichinkalari esa baliqlar uchun ozuqa manbayidir. Har xil yovvoyi hayvonlar va o‘simliklar uy hayvonlari va madaniy o‘simliklar seleksiyasi uchun juda qimmatli manba hisoblanadi. O‘zbekistonda tabiiy sharoitlar xilma-xil (har xil tipdagi cho‘llar, tog‘li cho‘llar va alp o‘tloqlari, tog‘li o‘rmonlar, to‘qaylar, havzalar, madaniy landshaft) bo‘lganligi tufayli o‘simlik va hayvonlar olami ham boydir. O‘zbekiston hududida umurtq a li- larn ing 650 turi, shulardan baliqlarning 79 turi, suvda ham qu ruq likda yashovchilarning 3 turi, sudralib yuruvchilarn ing 37 tu ri, qushlarning 410 turi va sutemizuvchilarning 99 turi mavjuddir. O‘zbekiston «Qizil kitob»iga umurtqalilarning 63 turi kiritilgan bo‘lib, ularning 22 turi sutemizuvchilar, 31 turi qushlar, 5 turi va kenja turi sudralib yuruvchilar, 5 turi esa baliqlar hisoblanadi. O‘zbekistonda yaqin vaqtlargacha yashagan Turon yo‘lbarsi bilan gepard butunlay yo‘qolib ketdi. 2006-yilda O‘zbekiston «Qizil kitob»ining hayvonlarga bag‘ishlangan ikkinchi jildi nashr etildi. 184 ta hayvon turlari kiritildi. Olimlarimizning tinimsiz izlanishlari natijasida «Qizil kitob»ga kiritilishi lozim bo‘lgan o‘simliklar turlari soni tobora ortib bormoqda. O‘zbekistonda 4500 dan ortiq yovvoyi o‘simliklar turlari mavjud, shularning 10—12 foizga yaqini muhofaza qi lishni talab etadi. 1984-yilda nashr etilgan O‘zbekiston «Qizil kitob»iga 163 o‘simlik turi kiritilgan bo‘lsa, 2010-yilda nashr etilgan «Qizil kitob»da muhofazaga muhtoj turlari soni 322 taga yetdi.

Noyob va yo‘qolib borayotgan turlarni muhofaza qilishning eng samarali usullaridan biri qo‘riqxonalar, milliy xiyobonlar, botanika bog‘lari va hayvonot bog‘larini yaratishdir. Bu choralar aholini ekologik tarbiyalashda ham muhim ahamiyatga ega. Har qanday choralar ko‘rilishiga qaramasdan ayrim yo‘qolib borayotgan turlarni saqlab qolishning hozirgi vaqtda iloji yo‘q bo‘lganligi uchun ularning genlarini saqlab qolish (genomlar banki ni tuzish) choralari ko‘rilmoqda. Buning uchun o‘simliklarning urug‘lari yoki sporalari, hayvonlarning jinsiy hujayralari va tana hujayralari, to‘qimalarini konservatsiyalash usullari qo‘l- lanilmoqda. Ularni konservatsiyalashning eng samarali usuli — muzlatish (kriokonservatsiya)dir. Genetik injeneriyaning rivojlanishi natijasida yo‘qolib bora- yotgan hayvonlar va o‘simliklarning nodir genlarini ajratib olib, ularni bakteriyalarga kiritib, shu tariqa genlar bankini tuzish imkoniyati tug‘ildi. Hozircha kriokonservatsiyalangan yoki «genlar banki» sifatida saqlanadigan irsiy axborotni keyinchalik ko‘paytirish mumkin va shu tufayli bu turlarni qaytadan tiklash imkoniyati tug‘iladi. Atrof-muhitning tozaligini saqlash faqat fauna va flora uchungina emas, balki inson uchun ham katta ahamiyatga ega, chunki uning sog‘lig‘i atrof- muhitning holatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqdir. Shuning uchun ham ichimlik suvlarining tozaligini saqlash, zaharli kimyoviy moddalardan qishloq xo‘jaligida foydalanishni kamaytirish, shaharlarda havoning ifloslanishini kamaytirish juda katta ahamiyatga ega. Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish to‘g‘risidagi qonunlarga rioya qilish mamlakatimizning hamma fuqarolari uchun majburiydir.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Oqsillarni dializ qilish

Insonning biosferaga ta’siri. Biosferani himoya qilish muammolari

Tabiiy va sun’iy ekosistemalar

Biotexnologiya fanining vazifasi va ahamiyati

Biotik va antropogen omillar