Insonning biosferaga ta’siri. Biosferani himoya qilish muammolari - Биология - Рефераты

Insonning biosferaga ta’siri. Biosferani himoya qilish muammolari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2630.4375 KB

I nsonning biosferaga ta’siri. biosferani himoya qilish muammolari Reja: Insonning biosferaga ta’siri  Biosferani muhofaza qilish muammolari

Insonning biosferaga ta’siri. Insonning biosferaga ta’sirining boshlanishi neolit davriga to‘g‘ri keladi. Insoniyat tarixining dastlabki bosqichlarida uning tabiatga ta’siri uncha sezilarli bo‘lmagan, u tabiatdan nimani olsa, uni tabiatga qaytargan. Biosferadagi moddalarning biotik davriy aylanishini buzmagan. Asta-sekin insonning tabiatga ta’siri kuchayib borgan. Ayniqsa, keyingi yuz yilliklarda ilmiy-texnik revolutsiya natijasida inson ta’sirida elementlarning biogen migratsiyasi juda kuchayib ketdi. Butun tarix davomida insoniyat o‘z mehnat faoliyati bilan atrofmuhitdan iloji boricha ko‘proq va tez foyda olishga harakat qilib kelgan. Tabiat hodisalariga aralashish keyinchalik qanday natijalarga olib kelishini inson xayoliga ham keltirmagan. Keyingi asrda insonning biosferaga ko‘rsatadigan ta’siri juda kuchayib ketdi va o‘g‘ir muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Tabiiy resurslar tobora kamayib ketmoqda. Ko‘plab o‘simlik va hayvonlarning turlari yo‘qolib ketdi. Muhit, sanoat, turmush chiqindilari, zaharli kimyoviy moddalar tomonidan ifloslan- moqd a va zaharlanmoqda. Tabiiy ekosistemalar, ko‘llar, o‘rmonlar buzilmoqda. Biosferadagi bunday noqulay o‘zgarishlar o‘simliklar va hayvonot olamiga, insonning o‘ziga ham kuchli ta’sir ko‘rsatmoqda. Biosferaning o‘zgarishi qonuniyatlarini insonning yaxshi tushunib yetmasligi, tashqi muhitning juda ayanchli o‘zgarishla- riga olib kelishi mumkin. Insonning gidrosferaga va atmosferaga ta’sirining tobora kuchayib borishi biosfera doirasida iqlim- ning o‘zgarishiga olib kelmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda atmosferada karbonat angidridning miqdori tobora ortib bormoqda. Organik yoqilg‘ilardan foydalanish kislorodning yonib kama yishiga, karbonat angidridning esa ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Atmosferada karbonat angidridning ko‘payishi esa «parnik effektiga» olib keladi, bu esa Yer yuzasi haroratining ko‘tari- lishiga sabab bo‘lmoqda. Keyingi 100 yil davomida Yer yuzasi- ning harorati o‘rtacha 0,6°C gacha ko‘tarilganligi aniqlangan. Iqlim o‘zgarishi esa cho‘l-dashtlar maydonining tobora ortib borishiga, tog‘lardagi muzliklarning erishiga, okean va dengiz suvlari sathining kamaya borishiga olib keladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek atmosferada ozon qatlami

bo‘lib, uning maksimal konsentratsiyasi Yer yuzasidan 15—25 km balandlikdadir. Atmosferaga azot II oksid va freonning ortishi natijasida bir necha yillar davomida ozon qatlami yupqalashib bormoqda. Freon lak va bo‘yoqlarni purkovchi sifatida, sovitkichlar va konditsionerda sovutkich modda sifatida keng qo‘llanib kelin- moqd a. So‘nggi yillarda Antraktida atmosferasida ozonning juda kamayib ketishi natijasida «ozon teshiklari» hosil bo‘lishi kabi ayanchli, xavfli hodisalar kuzatilmoqda. Bu hodisaning va ozon qatlami buzilishining oldini olish maqsadida 1987-yilda Kanadaning Monreal shahrida 50 mamlakat vakillari freonlar ishlab chiqarishni o‘rtacha 50 foizga kamaytirish to‘g‘risidagi xalqaro bitimga qo‘l qo‘ydilar. Atmosferaning ifloslanishi tinmasdan davom etib, yildan yilga ortib bormoqda. Atmo- sferaning ifloslan ishi sanoat korxonalarining chiqindilari, transport vositalari ajratib chiqaradigan birikmalar, ayniqsa, vodorod sulfid H2S, uglerod va og‘ir met al lardan qo‘rg‘oshin, mis, kadmiy, nikel va boshqa metallar zarrachalari hisobiga tobora ortib bormoqda. Atmosferaga har yili yuz millionlab tonna ifloslanuvchi moddalar ajratiladi. Havoda H2S ning ortib borishi kislotali yomg‘irlarning ko‘payishiga sabab bo‘ldi. O‘zbekistonda mevali daraxtlar hosildorligining kama yishi, uzumzorlarning kasallanib, yildan yilga kam hosil berishin ing asosiy sabablaridan biri ham kislotali yomg‘irlarning ko‘payib borishidir. Tojikistonning Tursunzoda shahri atrofida qurilgan alyuminiy zavodi chiqindilari ham Surxondaryo viloyatidagi mashhur anorzorlar hosilining keskin kamayishiga, mevalarining maydalashib ketishiga, hayvonlar va odamlar orasida kasalliklarning ko‘pa yishiga olib keldi. Navoiy shahridagi kimyo zavodlari chiqindilari ham atrof-muhitni zararlashda katta rol o‘ynamoqda. Sug‘orish va sanoat korxonalari uchun suvdan isrofgarchilik bilan foydalan ish kichik daryolarning qurib qo lishiga, yirik daryolar suvining keskin kamayib ketishiga olib kelmoqda. Bunday ayanchli hodis alarning tipik misoli Orol dengizi muammosidir. Sug‘oriladigan paxta maydonlarini haddan tashqari ko‘paytirish bu dengizning qurib qolishi xavfini tug‘dirmoqda. Suvni nazoratsiz, keragidan

ortiqcha ishlatish natijasida Amudaryo va Sirdaryo kabi buyuk daryolar Orol de- ngiziga yetib bora olmayapti. Bu esa Orol atrofidagi tabiiy ekologik sistemalarning buzilishiga, shu regionda yashovchi odamlar sog‘lig‘ining tobora yomonlashib borishiga sabab bo‘lmadi. Mineral o‘g‘itlarning, chorvachilik chiqindilari va kanalizatsiyaning suv havzalariga qo‘shilishi suvda azot va fosforning ortib ketishiga, suvo‘tlarining ko‘payib ketishiga, kislorod zaxirasi kamayishi natijasida suvdagi hayvonlar, ayniqsa, baliqlar qirilib ketishiga olib kelmoqda. Keyingi paytlarda o‘rmonlarning kesilib, kamayib ketishi juda ayanchli natijalarga olib kelishi mumkin. Atmosferaning, suv havzalarining, tuproqning tobora ifloslanishi natijasida o‘rmonlardagi daraxtlar kasallanib qurib qolmoqda. O‘rmonlarning yo‘qolishi iqlimning keskin o‘zgarishiga, suv boyliklarining kamayishiga, tuproq holatining (98-rasm) yomonlashishiga olib kelyapti. Hozirgi vaqtda xo‘jalikni energiya bilan ta’minlash uchun ko‘p issiqlik, 98-rasm. Tuproq eroziyasi.

99-rasm. Atmosferaning ifloslanishi. suv va atom elektr stansiyalari qurilmoqda. Issiqlik elektr stansiyalari tabiiy yoqilg‘ilardan foydalanganligi uchun atmosferani ifloslantiradi (99-rasm), suv elektr stansiyalari katta-katta suv omborlarining qurilishini talab etadi, buning natijasida serhosil yerlar, tuproqlar suv ostida qolib ketmoqda. Ilgari ekologik jihatdan eng toza va xavfsiz deb hisoblangan atom elektr stansiyalari ham katta xavf tug‘dirishi ma’lum bo‘lib qoldi. Ukrainadagi Chernobil AESning falokati juda katta hududlarni ekologik inqiroz holatiga olib keldi, o‘simliklar va hayvonot olamiga katta zarar yetkazdi. Aholining o‘rtasida har xil kasalliklarning ko‘payib ketishiga sabab bo‘ldi. Shunday qilib, odamning ekologik sistemalarga kuchli ta’siri kutilmagan ayanchli hodisalarga olib kelishi mumkin. Natijada, ekologik o‘zgarishlar zanjiri vujudga keladi. Hozirgi vaqtda insoniyat ekologik inqiroz xavfi ostida turibdi. Agar zarur choralar ko‘rilmasa, biosferaning ko‘p joylari hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qo- lishi mumkin. Tabiatni muhofaza qilish, hozirgi vaqtda eng dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Biosferani muhofaza qilish muammolari. Tabiatni muhofaza qilish — tabiat boyliklaridan ratsional, oqilona foydalanish demakdir. Bu esa tabiatning xilma-xilligini o‘z holatida saqlashga, aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga olib keladi. Biosferani saqlashda tabiiy boyliklardan tejab foydalanadigan sanoat va qishloq xo‘jalik texnologiyasiga o‘tish katta ahamiyatga ega. Buning uchun: 1. Qazib olinadigan tabiat boyliklaridan to‘liq foydalanish. 2. Ishlab chiqarish chiqindilaridan qayta foydalanish, chiqindisiz texnologiyani yo‘lga qo‘yish. 3. Energiya olishning ekologik toza manbalaridan — quyosh, shamol energiyasidan,

okeanlar kinetik energiyasidan, yerosti issiq suvlari energiyasidan foydalanishni yo‘lga qo‘yish zarur. Ayniqsa, chiqindisiz texn ologiya katta samara beradi. Buning uchun yopiq sikllarda ishlaydigan texnologiyani yo‘lga qo‘yish kerak. Chiqindilarni atmosferaga chiqarilmay yoki oqizib yuborilmay yana qayta o‘sha siklning o‘zida foydalaniladi. Hozirgi mavjud turlarni asrash ham biologik, ekologik va madaniyat nuqtayi nazaridan katta aham iyatga ega. Hozirgi davrda yashayotgan har bir tur ko‘p asrlar davomidagi evolutsiyaning mahsuli bo‘lib, o‘z genofondiga ega. Mavjud turlarni mutlaq zararli yoki foydali deb hisoblash mumkin emas. Zararli deb hisoblangan turlar vaqt o‘tishi bilan foydali bo‘lib qol ishi mumkin. Shuning uchun ham mavjud turlarning genofondini asrash juda katta ahamiyatga ega. Bizning vazifamiz uzoq yillar evolutsiya jarayonida yetib kelgan hamma tirik organizmlarni saqlab qolishdir. O‘simlik va hayvonlarning kamayib qolgan yoki yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan turlari «Qizil kitob» ga kiritilgan. Bu kitobga kiritilgan nodir turlar qonun bilan himoya qilinadi. Tabiatni muhofaza qilish uchun qo‘riqxonalar, mikroqo‘riq xonalar, tabiat yodgorliklari, dorivor o‘simliklar o‘sadigan joylar, rezervatlar, milliy bog‘lar kabi xilma-xil shakllardan foydalaniladi. Tabiatni muhofaza qil ish maqsadida 1971-yili xalqaro «Biosfera va inson» dasturi (The Man and the Biosphere — qisqacha MAB) qabul qilingan. Bu programma doirasida O‘zbekiston Respublikasida ham alohida dastur tuzilgan. «Biosfera va inson» dasturi atrofmuhitning holatini va insonning biosferaga ta’sirini o‘rganadi. Bu dasturn ing asosiy vazifasi hozirgi davrdagi inson xo‘jalik faoliyatining kelajakda qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini aniqlash, biosfera boyliklaridan oqilona foydalanish, uni muhofaza qilish choralarini ishlab chiqishdir. MAB programmasida ishtirok etuvchi mamlakatlarda yirik biosfera qo‘riqxonalari tuzilmoqda. Bunday qo‘riqxonalarda inson ta’sirisiz ekosistemalarda qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishini o‘rganadi. Markaziy Osiyo hududlarida Qoraqum, Sari-Chelak biosfera qo‘riqxonalari mavjud. Qo‘riqxonalar tabi-

100-rasm. Sari-Chelak qo‘riqxonasida atmosferani tekshirish. iy obyektlarni o‘z holatida saqlash maqsadida yaratiladi (100rasm). Qo‘riqxonalar hududida xo‘jalik ishlari yuritish butunlay mumkin emas. Bu yerda sanoat va qishloq xo‘jalik korxonalari qurish, foydali qazilmalar olish, o‘rmonlarni kesish, o‘tloqlardan foydalanish, mol boqish, baliq ovlash, zaharli kimyoviy moddalarni qo‘llash taqiqlanadi. Zakazniklar esa tabiiy boyliklarni saqlash va ulardan qisman foydalanish uchun yaratiladi. Botanika zakazniklarida o‘tlarni o‘rish, daraxtlarni kesish, mol boqish mumkin emas. Ovchilik zakazniklarida hayvonlarni faqat ma’lum mavsumlarda, ularning populyatsiyasiga zarar yetkazmagan holda ovlash mumkin. Tabiat yodgorliklari — ilmiy ta- rixiy, madaniy va estetik ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy obyektlardir. Bularga sharsharalar, geyzerlar, g‘orlar kabi o‘lik obyekt lar, qari daraxtlar, yodgorliklar, xiyobonlar, tabiiy muzeylar kiradi. Bunday yodgorliklarga Yasnaya Polyanadagi eman daraxti, Ashxaboddagi «Yetti og‘ayni» chinori kabi tabiatning nodir boyliklarini kiritish mumkin. Biosferani muhofaza qilish choralari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, Oliy Majlis va Hukumat qarorlarida belgilangan. Tabiat tomonidan yaratilgan boyliklarni asrash va ko‘paytirish, biosferani muhofaza qilish umumiy masala ekanligini har bir o‘quvchi hozirdan yaxshi tushunib olmog‘i zarur. Biosferadagi muvozanatni osonlik bilan buzish mumkin, lekin uni qayta tiklash juda qiyin.

Har bir inson tabiat yaratgan boyliklarni kelajak avlodlarga ham qoldirish muqaddas vazifa ekanligini yaxshi anglab olmog‘i zarur. 5-iyun Xalqaro atrof- muhitni himoya qilish kuni hisoblanadi. XULOSA 1. Biosfera — tirik organizmlar yashaydigan va ularningta’sirida tinmay o‘zgaradigan Yerning qobig‘idir. 2. Biosferaning asosiy funksiyasiga: 1. Gaz hosil qilish.2. Oksidlanish- qaytarilish; 3. Konsentratsiyalash; 4. Biokim- yoviy funksiyalar kiradi. 3. Tirik organizmlarning umumiy massasi biomassa deyiladi, uning 93 foizi quruqlikda, 7 foizi esa suvda jamlangan. 4. Tirik organizmlar o‘z faoliyati bilan biosferadagi jara- yonlarga katta ta’sir ko‘rsatib, uning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. 5. Biosferani tashkil qiluvchi kimyoviy elementlar davriyalmashinish holatida bo‘ladi. Biogen migratsiya elementlarining miqdori cheklangan bo‘lishiga qaramay, hayotning mavjudligi va uzoq yillar davomida rivojlanishini ta’minlaydi. 6. Biogen migratsiyada produtsentlar — organik moddalarni hosil qiluvchilar, konsumentlar — iste’mol qiluvchilar, redutsentlar — parchalovchilar qatnashadi. 7. Biosfera tinmasdan rivojlanadi. Uning rivojlanishigasayyoramizda geologik va iqlim o‘zgarishlari, tirik organizmlar ning ta’siri va inson faoliyati kabi omillar sabab bo‘ladi. 8. Biosferaning birinchi davri biogenez, ikkinchi davri esano ogenez deyiladi. Hozirgi vaqtda biosferaning holatiga inson ta’siri asosiy ahamiyatga ega bo‘lgani uchun uni noosfera deyiladi. 9. Biosfera rivojlanishi qonuniyatlarini tushunmaslik vaundan to‘g‘ri foydalanmaslik ekologik tanglik yoki inqiroz holatiga sabab bo‘ladi. 10. Har bir o‘quvchi o‘zida ekologik dunyoqarashni to‘g‘rishakllantirmog‘i, tabiatni muhofaza qilishga o‘z hissasini qo‘shmog‘i lozim.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Biotexnologiya fanining vazifasi va ahamiyati

Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri

Biologiyani o`qitishda ta`lim tarbiyaning uzviyligi

Biosfera chegaralari, tarkibi, funksiyalari, biomassasi

Biosfera va uning xususiyatlari