Biosfera chegaralari, tarkibi, funksiyalari, biomassasi - Биология - Рефераты

Biosfera chegaralari, tarkibi, funksiyalari, biomassasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3338.693359375 KB

Biosfera chegaralari, tarkibi, funksiyalari, biomassasi Reja:  Biosferaning chegaralari  Biosfera tirik moddasining funksiyalari  Biosferaning biomassasi  Quruqlik biomassasi  Okean biomassasi

Biosfera (yun. bios — hayot, sfera — shar) — tarkibi, tuzi- lishi va energiyasi tirik organizmlar tomon idan aniqlanadigan Yerning qobig‘i. Yer qobig‘ida hayotning tarqalgan sohalari to‘g‘risida birinchi ma’lumotlar J.B.Lamarkka tegishlidir. Biosfera tushunchasini fanga birinchi bo‘lib avstriyalik geolog olim E.Zyuss 1875-yilda kiritgan. Biosfera haqidagi to‘liq ta’limotni rus olimi V.I. Vernadskiy yaratdi va rivojlantirdi. Biosfera — tirik organizmlar yashaydigan, ular faoliyati natijasida tinmay o‘zgaradigan sayy oramiz qobig‘ining bir qismidir. Yerdagi hamma biogeotsenozlar umumiy ekologik sistema — biosferani hosil qiladi. Biosferaning chegaralari. Tirik organizmlar Yerning gazsimon (atmosfera), suyuq gidros fera) qattiq (litosfera) qismlarida joylashgan (94-rasm). Bios fe raning yuqori chegarasi dengiz 94-rasm. Yer geosferalari. sathidan 15—25 km balandlikda, atmosferaning quyi qatlami troposferada joylashgan (95-rasm). Bu chegarada quyosh nurlari energiyasi ta’sirida kislorod ozonga aylanadi va ozon ekrani hosil bo‘ladi. Ozon ekrani tirik organizmga ko‘p miqdorda zararli ta’sir ko‘rsat uvchi kosmik va ultrabinafsha nurlarining asosiy qismini Yer yuzasiga o‘tkazmaydi. Biosferaning eng yuqori chegarasida noqulay sharoitga o‘ta chidamli bakteriyalar, zamburug‘lar, moxlar va paporotniklar ning sporalari uchraydi. (Ular aeroplankton deyiladi.) Kapa- laklar, o‘rgimchaklar va ba’zi qushlar 6—7 km gacha ko‘tarilishi kuzatilgan.

Gidrosferani okeanlar, dengizlar, ko‘llar va daryolarning suvlari hosil qiladi. Gidrosfera Yer kurrasining 70 foizga yaqin qismini egallaydi. Hayot gidrosferaning hamma qismida, hatto eng chuqur — 11 km gacha bo‘lgan joylarida ham uchraydi. Litosferada hayot uning yuqori qatlamlarida, 3—4 km chuqurlikkacha masofada tarqalgan. Missisipi daryosi havzasidan neft quduqlari kovlanganda 7,5 km chuqurlikda anaerob bakteriyalar topilgan. Shunday qilib, biosfera — Yerning tirik organizmlar yashaydigan geologik qobiqlarining bir qismidir. Sayyoramizdagi hayot chegarasi biosferaning chegaralari bilan aniqlanadi. Biosferaning tarkibi. Biosferaning tarkibi xilma-xil bo‘lib, 100000 m 500001 20000 10000 2000 1000 2 100 20 3 10 1 4 -0,1 -1 -10 - 100 5 - 1000 95-rasm. Biosferada hayotning tarqalish chegaralari. uni 4 qismga ajratish mumkin: 1. Tirik moddalar. 2. Biogen moddalar. 3. Qattiq jismlar. 4. Biogen va abiogen hosil bo‘luvchi moddalar.

Sayyoramizda yashaydigan hamma tirik organizmlarning yig‘indisi biosferaning tirik moddasini tashkil qiladi. O‘zining massasiga ko‘ra tirik modda biosferaning juda kichik tarkibiy qismi bo‘lsa ham geologik davrlar mobaynida ularning faoliyati Yerning rivojlanishiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. V.I. Vernandskiy Yerning paydo bo‘lishidan ko‘p o‘tmasdan unda hayot paydo bo‘lgan va u sayyoramizning qiyofasini o‘zgartiruvchi asosiy omillardan biri bo‘lgan deb ta’kidlaydi. Biogen moddalar — tirik organizmlar faoliyatining mahsulotlaridir. Ularga neft, toshko‘mir, ohaktosh va atmosfera gazlarini kiritish mumkin. Qattiq jismlar — tirik organizmlar faoliyatiga bog‘liq bo‘lmasdan tabiiy jarayonlar, masalan, vulqonlar otilishidan hosil bo‘lgan tog‘ jinslari. Biogen va abiogen hosil bo‘luvchi moddalarga tirik organizmlar ta’sirida hamda organik tabiat jarayonlari ta’sirida hosil bo‘ladigan tuproq misol bo‘la oladi. Biosferaning tarkibida kam miqdorda radioaktiv moddalar, tarqoq atomlar, meteoritlar, kosmik chang zarrachalari ham uchraydi. Biosfera tirik moddasining funksiyalari: 1. Gaz almashinish funksiyasi fotosintez va nafas olish jarayonlari natijasidir. Fotosintez va nafas olish natijasida atmosferada gazlar tarkibi idora qilinadi. Tirik organizmlar faoliyati natijasida hosil bo‘lgan atmosfera ular faoliyati tufayli saqlanib turadi. 2. Konsentratsiyalash (jamg‘arish) funksiyasi — tirik organizmlarda atrof- muhitdagi kimyoviy elementlar to‘planadi. O‘simliklar tuproqdan, havodan kaliy, fosfor, azot, vodorod va uglerod kabi elementlarni olib organik moddalar tarkibiga kiritadi. Cho‘kma jinslar, bo‘r, ohak jinslari ham jamg‘arilish funksiyasining mahsulidir. 3. Oksidlanish-qaytarilish funksiyasi — o‘zgaruvchan valentlikka ega bo‘lgan kimyoviy elementlar— temir, oltingugurt, marganes, azot va boshqalarning aylanishlarini ta’minlaydi. Masalan, xemosintezlovchi bakteriyalar faoliyati natijasida H2S, temir rudasi, har xil azot oksidlari hosil bo‘ladi.

4. Biokimyoviy funksiyalar — tirik organizmlarning hayoti davomida oziqlanishi, nafas olishi, ko‘payishi, o‘lgan idan keyin parchalanishi va chirish jarayonlarini amalga oshir adi. Biosferaning biomassasi. Biosferadagi tirik moddalarning umumiy massasi biomassa deyiladi. Hozirgi davrda Yerda yashaydigan o‘simliklarning 500 mingga yaqini, hayvonlar ning 2,0 milliondan ortiq turi aniqlangan. Shularning 93%i quruqlikda, 7% suvda yashaydi. Quyidagi jadvalda suvda va quruqlikdagi organizmlarning quruq massasi tonnalarda ifodalangan. 28-jadval Yerdagi organizmlar biomassasi Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, okeanlar yer yuzining 70 foizini egallashiga qaramasdan, uning biomassasi Yer biomassasin ing 0,13 foizini tashkil qiladi. Quruqlikda o‘simliklar biomassasi (fitobiomassa) umumiy biomassaning 99 foizidan ortig‘ini tashkil etadi. Hayvonlar biomassasi (zoobiomassa) esa 1 foizdan ham kamroq. Okeanlar biomassasining asosiy qismini (93,7%) zoobiomassa tashkil etadi. Quruqlik biomassasi. Qutblardan ekvatorgacha biomassa miqdori va turlar xilma-xilligi, hayot zichligi ortib boradi. Ekvator biotsenozlarida yashash joyi, oziq-ovqat, yorug‘lik, kislorod uchun kuchli raqobat kuzatiladi. Inson ta’sirida biomassa hosil bo‘ladigan maydonlar keskin o‘zgaradi. Quruqlik yuzasining asosiy qismini tuproq biogeotsenozlari egallaydi. Tuproq biogen va abiogen usulda hosil bo‘ladi, u anorganik va organik moddalardan tashkil topadi. Biosferadan tashqari Quruq mod- dalar Qit’alarda Okeanlarda umu- miy yig‘in - disiyashil o‘sim- liklar hay- von- lar va mik- ro- orga- nizm- lar yig‘in - disi yashil o‘sim- liklar hay- von- lar va mik- ro- orga- nizm- lar yig‘in - disi Tonna Foiz 2 ,4x 10 12 ,99 2 0 ,02x 10 12 0 , 8 ,42x2 10 12 100 0 ,0002x 10 12 6 , 3 0 ,003x 10 12 93 , 7 0 ,0032x 10 12 100 ,4232x2 10 12

tuproqning hosil bo‘lishi mumkin emas. Tog‘ jinslariga mikroorganizmlar o‘simlik va hayvonlarning ta’sirida Yerning tuproq qatlami asta-sekin shakllanadi. Organizmlar tarkibida to‘plangan biogen elementlar ular o‘lganidan keyin yana tuproq tarkibiga o‘tadi. Tuproqda kechadigan jarayonlar moddalarning biosferadagi davriy aylanishining tarkibiy qismidir. Odamning xo‘jalik faoli- yati tuproq tarkibining o‘zgarishiga, undagi mikroorganizmlar nobud bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Okean biomassasi. Suv biosferaning muhim tarkibiy qismla- ridan bo‘lib, tirik organizmlarning yashashi uchun eng zarur omillardan biri hisoblanadi. Suvning asosiy qismi okean va de- ngizlarda. Okean va dengiz suvlari tarkibiga 60 ga yaqin kimyo- viy elementlardan tashkil topgan mineral tuzlar kiradi. Organizmlar hayoti uchun zarur bo‘lgan kislorod va karbonat angidrid gazlari suvda yaxshi eriydi. Suvdagi hayvonlar nafas olishi jarayonida karbonat angidrid ajratadi, o‘simliklar esa fotosintez natijasida suvni kislorod bilan boyitadi. Okean suvlarining 100 m gacha bo‘lgan yuqori qatlamida bir hujayrali suvo‘tlari va mikroorganizmlar ko‘p tarqalgan, ular mikroplanktonni (yunoncha planktos — sayyor, ko‘chib yuruvchi degan so‘zdan olingan hosil qiladi. Sayyoramizdagi fotosintez jarayonining 30 foiziga yaqini suvda kechadi. Suvo‘tlari quyosh energiyasini o‘zlashtirib, kim- yoviy reaksiyalar energiyasiga aylantiradi. Suvda yashaydigan hayv onlarning oziqlanishida plankton asosiy ahamiyatga ega. Suvning tubida hayot kechiradigan organizmlar bentos (yu- noncha bentos — chuqurdagi degan so‘zdan olingan) deb ataladi. Okean tubidagi bakteriyalar organik moddalarni minerallashtirib, anorganik moddalarga aylantiradi. Gidrosfera sayyoradagi issiqlik va namlikning taqsimlanishida, moddalarning aylanishida muhim rol o‘ynagani uchun o‘z navbatida biosferaga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Biosfera va mikroorganizmlar ekologiyasi

Biosfera va uning xususiyatlari

Biosfera evolutsiyasi. biogenez, noogenez, noosfera

Xromosomaning kimyoviy tarkibi

Hujayraning kimyoviy tarkibi