Biotexnologiya fanining vazifasi va ahamiyati - Биология - Рефераты

Biotexnologiya fanining vazifasi va ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Biotexnologiya fanining vazifasi va ahamiyati Reja: 1.Kirish. 2.Biotexnologiyaning rivojlanish tarixi. 3.Biotexnologiyaning fan va ishlab chiqarish sohasidagi ahamiyati. 4.Biotexnologiyaning bo’limlari. 5.Biologizatsiya va ekologizatsiya. 6.Biotexnologiyaning amaliyotda qo‘llanilishi.

Biotexnologiyaning keyingi vaqtlarda ko’p olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilayotgan yana bir bo’limi – gen muhandisligi juda tez rivojlanib, qisqa muddat ichida tabiatning ajoyib sirlarini ochib berdi. Hozirgacha olingan ma’lumotlar DNK xromosomalardagi genlarni saqlovchi, irsiyatni tashuvchi modda ekanligi to’la tasdiqlandi. Avvalo, mikroorganizmlarning bir tipi ikkinchi tipidan olingan DNK bilan ishlanganda uning xususiyatlari birinchi tip mikroorganizmlarga o’tishining kuzatilishiga asoslangan DNKning genetik roli haqidagi tushuncha to’xtovsiz rivojlanmoqda. Ekperimental tekshirishlar irsiy belgilarning bir avloddan ikkinchi avlodga o’tishini belgilaydigan genlar DNK molekulasining alohida sigmentlaridan (chegaralangan qismlardan) iborat ekanligini tasdiqladi. Ana shu sigmentlar maxsus DNK sintez qilish orqali hujayra sitoplazmasida spetsifik oqsilni vujudga keltirish bilan DNK molekulasidagi informatsiyani amalga oshiradi.Hujayra va organizmning o’ziga xos xususiyatlari esa ma’lum vaqtda, tegishli o’rinda, hamda kerakli miqdorda spetsifik oqsilning paydo bo’lishi bilan belgilanadi. Endilikda oqsil molekulasining spetsifik sintezi mexanizmi va bu jarayonning xromosomalarda joylashgan DNK molekulalari tomonidan idora qilinishi yo’llari kashf etilib, irsiy belgilarning bir avloddan ikkinchisiga o’tishi va uning yuzaga chiqish mexanizmi aniqlandi. Oqsillar va nuklein kislota molekulalarining strukturasi bilan ularning biologik funksiyasi orasidagi bog‘lanishning aniqlanishi, birinchi navbatda biotexnologiya fanining ma’lumotlariga asoslangan eng yosh soha – gen muhandisligining dastlabki, ammo eng muhim yutuqlaridandir. Shunday qilib, hozirgi zamon biotexnologiyasi va gen muhandisligi hayotiy jarayonlarning eng chuqur sirlarini ochish, oqsil sintezi, moddalar almashinuvi va naslni idora qilish muammolarini hal etish arafasida turibdi. Bu muhim vazifalarning hal etilishi qishloq xo’jalik o’simliklari hosildorligi va hayvonlar mahsuldorligini oshirish, odamlar uchun og‘ir ofat bo’lgan rak, virus kasalliklari, irsiy kasalliklar va yurak-tomir kasalliklarini yengish, inson umrini uzaytirish kabi muammolarni hal qilishning nazariy asosini yaratadi.

Dezoksiribonuklein kislota barcha tirik organizmlarda va bir qancha viruslarda mavjud. U genetik axborotlarni o’zida saqlaydi va avloddan-avlodga uzatadi. Xromosomaning tarkibini DNK va oqsillar tashkil etadi. Oqsillarning tarkibi juda murakkab bo’lib, 20 xil aminokislota, ya’ni monomerdan tashkil topgan. Ular nuklein kislotalarning turli kombinatsiyalaridan iborat. Nuklein kislotalarning tuzilishi eng sodda tirik organizmlar– prokariotlarda to’laroq o’rganilgan. Yigirmanchi yillarning oxirida olimlar hujayra yadrosidagi xromosomada dezoksibonuklein kislota ko’p miqdorda topilishiga e’tibor bera boshladilar. Avvalo gistoximiyaviy felgen reaktsiyasi (fuksin sulfit kislota bilan qizil rang hosil qilishi) dan foydalanib, DNK ning xromosomalarda va RNK ning sitoplazmada joylanishi aniqlandi. Xuddi shu yillarda nasliy belgilarning avloddan- avlodga o’tishi xromasomalarda joylashgan genlarga bog‘liq ekanligini tasdiqlovchi faktlar irsiyatning xromosoma nazariyasini uzil-kesil qabul qilinishiga olib keldi. DNK molekulasining ximiyaviy tarkibini o’rganish ham yangi muhim bosqichga ko’tarildi. DNK tarkibiga kiradigan to’rt xil nukleotidlarni turli organizmlardan ajratib olingan DNK molekulalarida tekshirish azot asoslari adenin (A,A), guanin (G,G),sitozin (S,S) va timin (T,T) ning ma’lum nisbatida bo’lishlarini tasdiqlaydi. Bu munosabatlarni aniqlash DNK ning tarkibiga qarab turlarni filogenetik xarakterlash imkoniyatini beradi. DNK molekulasidagi nukleotidlar nisbati 1905-yilda amerikalik bioximik olim Ervin Chargaff tomonidan kashf qilindi. 1938-yilda Uilyam Astberi hamkasbi Florinam Bellam bilan DNK ning rentgen ko’rinishini olishdi va azot asosida joylashgan qo’shzanjir biri ikkinchisining plastinkasiga qarama-qarshi turishini aniqlashdi. Bunday kashfiyotlardan qat’iy nazar 1950-yilgacha DNK ning tarkibi haqida kam ma’lumot to’plangan hamda ularning tuzilishi butunlay noma’lum bo’lib qolmoqda edi. To’plangan ma’lumotlar DNK ning polimer zanjiridagi genetik

genformatsiya to’rt monomerlar zvenolarining birin-ketin kelishi tartibida yozilgan, degan konseptsiyani ifodalash imkoniyatini berdi. Bu vaqtgacha DNK molekulasining dastlabki rentgenogrammalari ingliz olimlari M.Uilkins va R.Franklin tomonidan olingan edi. Jadal olib borilgan tadqiqotlar 1953-yil J.Uotson va Frensis Krik tomonidan DNK qo’sh spirali modelining yaratilishi bilan yakunlandi. DNK molekulasini o’z-o’zidan ko’paytirish g‘oyasi DNK molekulasining qo’sh spiralli modelidan kelib chiqishi tabiiy edi. Bu jarayon “replikatsiya”, ya’ni “nusxa ko’chirish” deb ataladi va uning tabiiy sharoitda sodda bajarilishini viruslarda kuzatish qulay. Replikatsiyani bajaruvchi ferment DNK – polimeraza hisoblanadi. Artur Karnburg (1957) tomonidan DNK molekulasini saqlovchi tirik mavjudot – virusni jahonda birinchi bo’lib sun’iy ravishda sintez qilishga muyassar bo’lindi. 50-yillarda oqsil sintezining ribosomalarda bajarilishi tasdiqlandi. Lekin informatsiyani DNK dan ribosomalarga ko’chiradigan vositachi (informatsion RNK) mavjud degan tushuncha faqat 1961-yilda F.Jakob va J.Mano tomonidan e’lon qilingan. DNK ning tuzilishi qay qaytariqa kashf etilganligini Jeyms Uotson o’zining “Qo’shaloq spiral” degan kitobida batafsil aytib o’tadi. Spiralning “mualliflari” fizik Frensis Krik va bioximik – doktor Uotson 1951- yilning kuzida Kembridj universitetidagi Kavendish laboratoriyasida tanishishgan. Ularga Londondagi Kingz – kollejida ishlagan fizik – rentgenolog Margiall Uilkinz uchinchi “muallif” sifatida qo’shildi. DNK ning kristall tuzilishini aniqlab bergan Uilkinz birinchi bo’lib ishga kirishdi. Doktor Uotson, o’z navbatida, DNK ning spiral ekanligini, uning tuzilishi o’qi bo’ylab olganda teng oraliqlar sari takrorlanib borishini, purin (adenin, guanin) va pirimidin (tsitozin, timin) asoslari esa spiral o’qiga perpendikulyar holda yuza qismi bilan bir-biriga taxlanib turishini isbotlab beradi. Asoslarning model ichida joylashuvi to’g‘risidagi fikr esa F.Krik tomonidan ilgari surildi. Shu tariqa 1953-yilda DNKning qo’shaloq spiral modeli shaklida

tuzilganligi aniqlandi. DNK ning fazoviy tuzilishini ifodalovchi model XX asr biologiyasida eng katta kashfiyotlarning biridir. Qo’shaloq spiral modelini yaratganligi uchun Uotson, Krik va Uilkinzga 1962-yilda fiziologiya bilan meditsina sohasidagi Nobel mukofoti berildi, ularning bu sohada olib borgan tadqiqotlari alohida ilmiy asar sifatida bosilib chiqqan 1953-yil haqli suratda molekulyar biologiyaning tavallud yili hisoblanadi. Gibridlangan DNK aylana shaklga ega bo’lib u gen va vektordan iboratdir. DNK fragmentli bo’lib rivojlanishi qo’shilishini ta’minlaydi, genetik sistemalaridan oqsilni sintezlashda asosiy rol o’ynaydi. Vektorning katta qismi lambya (() fagidan, plazmidadan, SV 40 virusdan, achitqi (drojdan) va ko’plab boshqa bakteriyalardan olingan. Oqsil sintezi jarayoni ona hujayrada sodir bo’ladi. Ona hujayrasi o’rnida ko’proq ichak tayoqchasi sintezlanadi, ba’zan ko’plab bakteriyalar, drojjlar, o’simlik, hayvon hujayralaridan ham foydalaniladi. Vektorni tanlashda esa uning spetsifikligi va tajribaning maqsadidan kelib chiqiladi. Gibridli DNK asosiy ahamiyati uning 2 ta fermentdan iboratligidadir. 1) Restriktaza DNK molekulasida fragment asosiy joylarga tarqaladi. 2) DNK ligazalari, DNK fermentlarini birlashtiradi. Ana shunday o’tkazilgan tajribalar meditsina genetikasining asosiy vazifalaridan biriga aylandi. 2.Biotexnologiyaning riojlanish tarixi. Biotexnologiya – hozirda texnika va fanning yangi yo’nalishi bo’lib, u 60-70 yillarda keng rivojlana bordi. Ayniqsa, u 70-yilda gen muhandisligining tajribasi bergan imkoniyatlardan so’ng yanada jadallashdi. O’zining rivojlanishiga qisqa vaqt bo’lgan bo’lsada, biotexnologiya fani ko’plab olimlarning diqqatini o’ziga jalb qila oldi. Biotexnologiya – xalq xo’jaligi hamda tibbiyot uchun maqsadli mahsulotlarni olishning boshqariladigan usulidir. Buning uchun biologik agentlar va hujayra komponentlaridan foydalaniladi. Biotexnologiya - bakteriya hujayra kulturasidan foydalanishni, achitqilar

olishni, o’simlik yoki hayvon biosintezini ta’minlovchi mahsulotlar olishni yo’lga qo’ydi. Biotexnologiya o’zining o’rnak bo’la oladigan bilimi va bioximiyaviy usuli, texnik ximiya va genetikada o’zining imkoniyatlarini to’la ravishda namoyon qila oldi. Biotexnologiyani yaratishdan maqsad asosan global bo’lgan muammolarni hal ilishdan iborat edi. Masalan, inson ehtiyojlarini qondirishda turli gazlarni ishlab chiqarish, dori-darmon tayyorlash, inson salomatligi har bir yangilik o’ziga xos tarzda hal etilishini taqozo etadi. Bu vaqtda fizik-kimyoviy biologiya, genetika, molekulyar biologiya va mikrobiologiya birgalikda yangi texnologiyani tavsiya etishadi, go’yoki bu texnologiya muammolarni hal etishga qodirdek. Chunki bunda biotexnologiyaning yangi tajribalari yomon natija bermayotgan edi, shuning uchun kelajak uchun foydaliligi aniqlandi. Biotexnologiya rivojnishini asosan to’rtta bosqichga bo’lish mumkin: 1.Oziq-ovqat mahsulotlari biotexnologiyasi. 2.Nosteril sharoitlarda organik kislotalar, erituvchilar, biomassalar biotexnologiyasi, vaksinalar biotexnologiyasi. 3. Steril sharoitlardagi biotexnologik jarayonlar (antibiotiklar davri). 4. Zamonaviy bosqich: a) Fermentlar va immobilizatsiyalangan hujayralardan foydalanish; b) Molekulyar biologiya va gen muhandisligi yutuqlaridan (rekombinant DNK, monoklon antitelalar va b.) foydalanish; v) Yangi texnik vositalar – datchiklar, bioreaktorlar, nazorat boshqaruv sistemalari, tozalash va kontsentrlash, EHM larning rivojlanishi. Biotexnologik jarayonlarning asosiy komponentlariga biologik agent, substrat, maqsadli mahsulot, apparatura va jarayonni boshqarish usullari kiradi. Bugungi kunga kelib, biotexnologiyaning jadal rivojlanishida ikkita asosiy sabab yuzaga kelmoqda. Bular, ma’lum mahsulotlar va energiyaga bo’lgan ehtiyojning oshishida ishlatilmay qolayotgan massalar va chiqindilarning to’planib qolishi hamda fundamental tadqiqotlarning yangi va samarali usullarining paydo bo’lishidir.

3.Biotexnologiyaning fan va ishlab chiqarish sohasidagi ahamiyati. Biotexnologiya – rivojlanish bilimlar texnologiyasidir. AQShning “Djenetik” firmasi biotexnologik jarayonlar uchun 76% mablag‘ sarflash o’rniga, qayta ishlab chiqarish natijasida boshqa firmalarga qaraganda ancha kamroq bo’lgan – 12% mablag‘ni sarflaydi. Bu firma ishchilarining 35% ini fan doktorlari tashkil qiladi. Shu usul bilan yangi biotexnologiya, fan biotexnologiyasidan ko’proq yangiliklarni izlashda, ishlab chiqarishning oson tomonini izlab topmoqda. Birgina fan texnologiyasi yo’li ishlab chiqarishda faol qatnashadi. Albatta bu sohada qo’yilgan qadam chuqur fundamentga asoslangan holdagina kerakli samarani berishi mumkin. Yangi texnologiyani o’ziga xosligini tan olgan holda qishloq xo’jaligi va mahalliy biotexnologiya imkoniyatlarini birlashtirilishi ayni muddao bo’ladi. Bu jarayon o’z navbatida tirik tabiatga va mikroorganizmlarga qolaversa, tabiatga uni mavh etish darajasidagi ta’sirni o’tkazish mumkin. Biotexnologiya mavjud bo’lgan bunday masalani hal qilishga intilmoqda. Yaqin kelajakda biotexnologiya o’zining imkoniyatlari va rejalashtirayotgan ishlari bilan yuzaga keladigan muammolarni to’laligicha hal qila olishi mumkin bo’ladi. Bu taklif asosan ekologiya natijasida yuzaga keladigan global muammolarni hal qilishda asqotishi ta’kidlangan. Bundan tashqari, hozirgi kunda muhim bo’lgan ekologiya, biologiya barcha ishlab chiqarish va xo’jaliklarning inson tomonidan nafaqat qayta qurilishi, balki qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lganlarni yarata olishdir. Biotexnologiya biologiya fani bilan bir qatorda mikrobiologiya, genetika, fizika-ximiya bilan hozirgi zamondagi ishlab chiqarishda yakdil kuchga aylanmoqda. Albatta bu muammolarni hal qilishda ilm-fan taraqqiyoti ham muhim o’rin egallaydi. Albert Sassonning ta’kidlashicha, biotexnologiyaning rivojlanishi o’zining kompleks muammolari evolyutsiya bilan bog‘liq holda biologik izlanishlarga qaratilgan. Bu fikr ayni haqiqatday ko’rinadi. Lekin bunday muammolarni talabligicha

hal etish biotexnologiya tajribasida asosli ravishda isbotlanmagan. Biotexnologiya tirik hujayrada organik texnologiyani to’qima, organizm, biotsenoz, biosfera va inson bilan bog‘liq muhim masalalarni hal qiluvchi o’ziga xos bo’lgan texnologiyadir. U butun sayyorani aylanasini qamrab olish imkoniyatida. Bu hozircha faqat faraz, hamda qiyinchilik bilan erishiladigan orzu. Hozirda biotexnologiya ko’proq kimyoviy texnologiyaning tirik fragmenti asosida qo’llaniladi. Hozirda ana shu orzular va farazlar natijasida ekologik va biologik masalalar bilan bog‘liq ko’plab ishlar bajarilmoqda. Asrimizning boshlaridanoq fransuz ximigi P.Bertlo ideal ovqatlanishni, ya’ni tayyor oziqni oshqozon-ichaklarga va qonga yuborishni taklif qilgan. Bu faraz 70-yillargacha qo’llab-quvvatlanib kelgan, lekin endi bu usuldan ovqatlanish samarali emas. Bu masalani birinchi bo’lib akademik A.M.Ugolev (1960) ko’plab tadqiqotlar asosida yechdi va fanga membranada ovqat hazm bo’lishi degan tushunchani kiritdi. Uning aytishicha, oxirgi vaqtlarda ovqatlanish borasida ko’plab yangiliklar yaratilmoqda. Jumladan, ovqatlanishning yangi tiplari hujayra ichida, lizosomada, hujayradan tashqarida distant oziqlanish, membranada ovqat hazm bo‘lishi aniqlandi. Inson ovqatlanish tufayli nafaqat o’z organizmini, balki organizmda mavjud bo‘lgan ichak tayoqchasi kabi mikroorganizmlar faoliyatini ham tiklaydi. So’nggi izlanishlar va qiziqishlar shunga olib keldiki, inson evolyutsiyasida va ko’plab ko’p hujayrali organizmlar o‘z evolyutsiyasi jarayonidagi organizm bilan birga taraqqiy etgan. Tabiatdagi ayrim hayolotlarimizda paydo bo’ladigan tasavvurlarimiz texnologiyalar yordamida real voqelikka aylanib bormoqda. 4. Biotexnologiyaning bo’limlari. Barcha tirik organizmlar, jumladan, mikroorganizmlar, o’simliklar, hayvonlar va odamlarning hayoti energiyaga bo’lgan talabini qondirish bilan bog‘liqdir. Bundan kelib chiqadiki, biotexnologiyaning bo’limlaridan biri bu – bioenergiya bo’lishi hamda uning asosiy yo’nalishidan biri hisoblanishi kerak.

Bioenergetika keng ma’noda yer biosferasini energiya bilan ta’minlovchi omildir. Biosfera tarkibiga kiruvchi barcha organizmlar energiyasi mikroorganizm, o’simlik va hayvon energiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. Biologik chiziqqa kiruvchi, aylana ichidagi organik birikmalar kimyoviy energiya bilan to’ldirilgan. Jumladan fotosintez jarayoni ko’plab murakkab kimyoviy reaksiyalar bilan bog‘liqdir. Sayyoramizda yil davomida 232,5 mlrd tonna quruq organik mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ular taxminan tabiat uchun 6000.102 kdj energiya sarflaydi. Hayot davomida energiyaga bo’lgan talab ortib boradi. Shu sababli odamlarning biosferaga bo’lgan talabi tabiatdagi muvozanatni buzilishiga olib kelishi mumkin. Bioenergiyadan ko’p miqdorda foydalanish oqibatida nafaqat o’simlik va hayvonning nobud bo’lishi, ularning sistemasini buzilishi, biogeotsenozning izdan chiqishi, biosfera strukturasining buzilishi, o’z-o’zini himoyalashni mirikillashishi kabi ko’plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Lekin havodan reja asosida foydalanish biosferaga ongli ravishda yordam beradi. Bular hammasi ekologiyani muhofaza qilishga va bioenergiyani bir me’yorda saqlash uchun imkon yaratadi. Quyidagi 2 ta noosferaning birligi bu sistemani saqlab tura oladi: 1) Energiya (saralash va sistemani saqlash, energiyaning katta qismi); 2) Axborotli (juda murakkab saralangan sistema). Bularning har ikkalasi yangicha bioenergiyaning shakllanishida faol ishtirok etadi. 5. Biologizatsiya va ekologizatsiya. Biz hozirda ko’proq tabiat va insonning bir-biri bilan bog‘liqligini tan olmoqdamiz. Shuning uchun hamp, hozir ekologizatsiya tushunchasi katta ahamiyat kasb etmoqda. Bulardan nisbatan muhimi biologizatsiya jarayoni bo’lib, u ishlab chiqarish xo’jaliklarda keng miqyosda qo’llanilmoqda. Bizni o’rab turgan keraksiz chiqindilardan qutulish (aytaylik, suv va uglevodoroddagi turli tuman chiqindilar). Xuddi biologizatsiyaning boshlanishidagidek ekologizatsiya ostida namoyon bo’ladi. Biosferada biologiya qonunlari ostida ishlash maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, bu, yordamga muhtoj bo’lgan o’simliklar faoliyati bilan bog‘liq

holatlarda yaqqol ko’rinadi. Muammo shundaki, ayni vaqtda dunyoda o’simlikka salbiy ta’sir ko’rsatmaydigan narsaning o’zi mavjud emas. Undan tashqari hozirda o’simliklar dunyosini muhofaza qilishi uchun qonun-qoidalar ishlab chiqarilmoqda. 1917-yilda hasharotlarga qarshi kimyoviy preparatlar asosida kurash paydo bo’lgan bo’lsa, 1980-yilda bunday kurash usullarining soni 432 taga yetdi. Lekin bunday kimyoviy preparatlarni qo’llash nafaqat o’simliklar uchun, balki inson uchun ham zararlidir. Ana shunday xavfni bartaraf etish maqsadida bizga yordam beruvchi soha biotexnologiyadir. Xuddi shunday so’zlarni biologizatsiyaga ham nisbatan ishlatishimiz mumkin. Biz bu yerda tejamkorlikni emas, aksincha inson hayotini yaxshilash va biosferani saqlab qolishdan iborat muammoning yechimini ko’ramiz. Shu jumladan, bioenergiya miqdorlari ham yer yuzida keng taqsimlangan. Ma’lumki yer yuzidagi neft, ko’mir, tabiiy gaz zaxiralari chegaralangan miqdorda mavjud. Hozirda insoniyat atom energetikasidan voz kechib, tabiiy manbalar asosida energiya olishga harakat qilmoqda. Albatta bu bilan biz yer yuzida uran tansiq demoqchi emasmiz. Lekin hozirgacha ishlab chiqarilgan 10.000 tonnadan ziyod tarkibida uran bor bo’lgan mahsulot butun tirik mavjudotni yo’q qilish quvvatiga egadir. Bizga ma’lumki, hozirgacha ko’mib tashlangan yonilg‘i radiaktiv moddalar muammosi haligacha hal etilmagan. Shuningdek, AES larning avariyasi oqibatida yuzaga keladigan halokatli holatlarga inson va tabiatga jiddiy xavf sifatida qoralab kelinmoqda. 6.Xulosa.Ma’lumki, hozirgi paytda biotexnologiya sog‘liqni saqlash uchun turli mahsulotlar tayyorlashda, shuningdek, qishloq xo’jaligi va kimyo sanoati miqyosida keng qo’llanilmoqda. Bu sohalar uchun zarur bo’lgan mahsulotlarning ko’pchiligi biotexnologiya ishtirokisiz tayyorlanmaydi. Ayniqsa, mikroorganizmlar va hujayra kulturasidan foydalanish atrof- muhitning kamroq ifloslanishiga olib keladi. Bu o’z navbatida biotexnologiyaning hayotimizdagi nechog‘lik ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib beradi.

Adabiyotlar 1. Биотехнология. Принципы и примениние М: «Мир» 1988 . 2. Грачева И.М. Технология ферментьных препаратов. М: «Наука» 2000 . 3. Маурер Г. «Диск электрофорез М. «Мир» 1971 . 4. Детерман Г. Гель хроматография М. «Мир» 1982 . 5. Биотехнология. Принципы и примениние М: «Мир» 1988 6. Грачева И.М. Технология ферментьных препаратов. М: «Наука» 2000 7. Маурер Г. «Диск электрофорез М. «Мир» 1971 8. Детерман Г. Гель хроматография М. «Мир» 1986

Похожие

Biologiya fanining vazifasi, o‘rganish usullari, rivojlanish bosqichlari va ahamiyati

Genetiкa fanining vazifasi, uslubi, tarixi va uning qishloq xo`jaligidagi ahamiyati

Gen injeneriyasi va biotexnologiya

Dala ekinlarini yetishtirish biologiyasi fani maqsadi, vazifasi, qishloq xo`jaligidagi ahamiyati

Mikrobiologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi