Genetiкa fanining vazifasi, uslubi, tarixi va uning qishloq xo`jaligidagi ahamiyati - Биология - Рефераты

Genetiкa fanining vazifasi, uslubi, tarixi va uning qishloq xo`jaligidagi ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

www.arxiv.uz Reja: 1.Genetika fani haqida tushuncha. 2.Genetikaning tekshirish usullari. 3.Genetika fanining rivojlanish tarixi.

www.arxiv.uz 1) Genetika fani tirik organizmlarning ikki asosiy xususiyati-irsiyat va o`zgaruvchanligini o`rganadi. Genetika grekcha «genetikos» so`zidan olingan bo`lib, tug`ilish kelib chiqish degan ma`noni bildiradi. Genetika o`rganadigan man`ba tirik organizmlar-o`simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar, hatto viruslar ham bo`lib, ular barchasi hujayradan tuzilgan. Irsiyat deganda odatda organizm o`z belgilari va rivojlanish xususiyatlarini kelgusi naslga o`tkazish xossasi tushuniladi. Irsiy belgilar va xususiyatlarini bir bo`g`indan keyingi bo`g`inlarga o`zgarmagan holda o`tishi hujayrada yozilgan axborotga asosan yuzaga chiqadi. Bu xususiyat hayvonlar, o`simliklar va mikroorganizmlarda avlod, tur va zot, navlarga oid belgilarni avlodda saqlanib qolishini ta`minlaydi. Hujayra yadrosida joylashgan xromosomalar irsiyatning moddiy negizi bo`lib, avlodlar o`rtasida navbatlanishni ta`minlovchi asosiy man`ba hisoblanadi. Jinsiy ko`payishda erkak (sperma) va urg`ochi (tuxum) hujayralarining o`zaro qo`shilish, ya`ni urug`lanish davrida, xromosomalar ota-onadan naslga o`tadi. Demak, irsiyatning moddiy negizi jinsiy hujayralarda joylashib, avlodlar shu hujayra orqali o`zaro bog`linadi. Bunda ona hujayrada bo`lgan belgi va xususiyatlar xromosoma orqali qiz hujayralariga beriladi. Genetika o`zgaruvchanlikni ham o`rganadi, chunki avlod bir xil bo`lmaydi. Ingliz olimi Ch.Darvin ko`rsatishicha, hatto bir turga kiruvchi individlar ham bir- biridan farq qiladi. Biologiyada genotipni tashqi muhit faktorlari ta`siriga reaksiyasi o`zgaruvchanlik deyiladi. O`zgaruvchanlikni bir necha xillari mavjud: mutasion va modifikasion o`zgaruvchanlik, tashqi faktorlar va ichki irsiy modda genlarini o`zgarishiga bog`liq bo`ladi. Shunday qilib genetika fani bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan 2 xususiyat irsiyat va o`zgaruvchanlikni va ularning kelib chiqish sabablarini o`rganadi. 2) Genetika fanida tirik organizmlarning irsiyat va o`zgaruvchanlikni o`rganishda asosiy usul-Genetik tahlil hisoblanadi. U o`z ichiga bir necha tekshirish usullarini oladi:

www.arxiv.uz 1. Duragaylash usuli. Bu usul yordamida ota-ona belgilarini naslga o`tishini, duragaylash usuli yordamida tahlil qilib boriladi. Duragaylash usuli genetik tahlilning asosi bo`lib u o`z ichiga matematik statistika usullarini ham oladi. 2. Statistik usul. Irsiyat va o`zgaruvchanlik qonuniyatlarini statistik usullar yordamida tahlil qilib kuzatib boriladi. 3. Sitologik usul yordamida irsiyatning moddiy asosi, hujayra tarkibidagi o`zgarishlar yorug`lik va elektron mikroskoplar yordamida kuzatib boriladi, bunda bioximiyaviy, fiziologik va boshqa usullar ham birga olib boriladi. 4. Ontogenetik usul. Genlarning ta`siri va ularni organizm individual rivojlanishida yuzaga chiqishi har xil muhit sharoitda nomoyon bo`lishi o`rganiladi. 3) Genetika fanini alohida fan sifatida yuzaga kelishida biologiya fanida ochilgan yirik kashfiyotlar ta`sir ko`rsatdi. Shuning uchun genetika fanning rivojlanish tarixi uch davrga bo`linadi: 1. Birinchi davr 1865-1910 yillarni o`z ichiga oladi. Bu davr chex olimi G.Mendel nomi bilan bog`liq. 1865 y. Brno shaxridagi (Chexoslovakiya) tabiatshunoslar jamiyatida Mendel no`xat o`simligi duragaylari ustida olib borgan ishlarining natijasini e`lon qildi. U no`xat o`simligining har xil navlarini chatishtirib belgilarni keyingi bo`g`inlarga berilish tartibini kuzatib bordi va ma`lum qonuniyatlarni aniqladi. Bu qonunlar quyidagilardan iborat: 1.Ustun kelishlik yoki bir xillik 2.Avlodlarda belgilarning ajralish hodisasi 3.Irsiy belgilarning yoki genlarni mustaqil taqsimlanish qonuni. Mendel ochgan bu qonunlar o`z davrida fanda olimlar tomonidan tan olinmadi. Chunki bu hodisani boshqa ekinlarda ham tekshirib ko`rish zarur edi. 1900 y. uch botanik olimlar: Gollandiyada G. De-Friz, (enotera va lolaqizg`aldoq), Germaniyada К. Кorrens (makkajo`xori) va Avstraliyada Z.Chermak (no`xat) o`simlik duragaylari ustida ish olib borib, ular bir-biridan xabarsiz G.Mendel aniqlagan qonunlarni qayta ochib uni to`g`ri ekanligini tasdiqladilar. Shuning uchun 1900 yil genetika fanini tug`g`ilish yili deyiladi.

www.arxiv.uz 2. Ikkinchi davr 1911-1953 yillar hisoblanadi. Bu davrda irsiyatni moddiy negizini aniqlash ustida kuzatishlar olib borildi. 1911 yilda Amerika genetigi Tomas Morgan va uning shogirdlari irsiyatning xromosom nazariyasini yaratdi. U drozofila - meva pashshasi bilan olib borgan tajribalarida belgilar naslga o`tishi xromosomalar bilan bog`liqligini, genlar xromosomalarni moddiy bo`lakchalari ekanligini, ular xromosoma tarkibida zanjir shaklida joylashgan bo`ladi degan ta`limotni yaratdi. T.Morgan aniqlagan bu yangilik keyinchalik boshqa olimlar laboratoriya ishlarida ham tasdiqlandi va genlar hujayra yadrosi tarkibidagi xromosomalarda joylashganligi va ular jinsiy hujayralar orqali urug`lanish davrida naslga o`tishi tasdiqlandi. 1925 yilda. G.A.Nadson va G.S.Fillipov birinchi marta zamburug`larga radiy nuri, 1927 1. G.Meller drozofila pashshasiga rentgen nuri ta`sir ettirib irsiy o`zgarishlar mutasiya hosil qilish usulini ishlab chiqdilar. 1928 yili Angliya bakteriologi F.Griffits va 1944 yili Amerika mikrobiologi O.Everi bakteriyalar ustida olib borgan tajribalarida irsiy modda oqsil emas DNК ekanini isbotladilar. 3. Uchinchi davr 1953 yildan boshlab irsiyatning moddiy negizini o`rganish yana chuqurlashdi, uni molekulyar darajasida o`rganish boshlandi, elektron mikroskoplar yordamida xromosomalar tarkibi ikki ipsimon molekula bog`lamlari DNК-dan iboratligi aniqlandi. 1953 yili Amerika olimlari Dj.Uotson va F.Кrik DNК molekulasi tuzilish modelini aniqladilar. 1957 y. A.Кorenberg laboratoriya sharoitida birinchi marta DNК molekulasini sintez qildi. 1961-62 yillar M.Nirenberg, G.Mattey, S.Ochoa va F.Кrik irsiyat kodini, oqsil tarkibiga kiruvchi 20 ta aminokislotalar uchun mos bo`lgan nukleotidlar tripletini ochib berishdi. Fransuz mikrobiologlari F.Jakob va J.Mono hujayrada oqsil sintezini boshqarish nazariyasini yaratishdi. 1969 y. G.Xorana laboratoriyada zamburug` hujayrasining genini sun`iy sintez qildi. 1970 y. AQSh Viskon universiteti olimlari tomonidan m- RNК asosida DNК molekulasini sintez qilishda ishtirok etuvchi transkriptaza fermentining ochilishi katta yutuq bo`ldi.

www.arxiv.uz Irsiyatning moddiy negizi DNК moddasi ekanligini va uning biologik xususiyati hujayrada oqsil sintezini boshqarishi, gen -DNК molekulasining bir molekula oqsil sintez qilinishini ta`minlovchi bir qismi ekanligini ochilishi, hozirgi vaqtda yangi yo`nalish gen injeneriyasini yuzaga kelishiga olib keldi. Hozirgi vaqtda gen injeneriyasi usullari yordamida insoniyat tirik organizmlar irsiyatni o`zgartirish imkoniyatiga ega bo`lmoqda. Genlarni bir organizmdan ikkinchisiga o`tkazish, shu yo`l bilan esa yangi shakllar yaratish, inson salomatligi uchun zarur dori-darmonlarni sanoat asosida ko`plab ishlab chiqarish usullariga ega bo`ldik. 4. a) Gen injeneriyasi erishgan yutuqlar genlarni bakteriya hujayrasiga o`tkazib, fermentlar, garmonlar, dori-darmonlar va boshqa mahsulotlarni ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Masalan: 1977 y. Boyer insulin va samototropin genini sintezlab ichak tayoqchasi bakteriyasiga o`tkazdi va bakteriyalar yordamida bu moddalarni ko`plab ishlab chiqarishni yo`lga qo`ydi. b) Akademik Skryabin natriy uglevodlaridan chorva mollari uchun oqsil sintez qilish texnologiyasini ishlab chiqdi. Yashur kasaliga qarshi vaksina-V hozir sinovdan o`tayapti. v) Gen injeneriyasi yordamida atmosferadagi azotni biologik sintez qilish muammosi hal qilinayapti. Masalan: azot sintez qiluvchi bakteriyalar dukkakli o`simliklar ildizida birga yashab ularni azot bilan ta`minlaydi. Shu bakteriyalardagi azot sintezlovchi genlarni g`alladoshli o`simliklar ildizida yashovchi boshqa azot sintezlamaydigan bakteriyalarga o`tkazishni hal qilish masalasi ustida ishlar olib borilayapti. g) Qishloq xo`jaligida ishlatilayotgan gerbisidlar odatda fermentlar sintezini susaytiradi, lekin fermentlar o`simlik xloroplastlarida oqsil sintezi uchun zarur. Salmonelle bakteriyasi genini tabak va petuniya genomiga o`tkazildi va o`simliklarni gerbisidga chidamli holga keltirildi. Genetika yaratgan usullar mineral o`g`it va zaharli ximikatlar qo`llamay o`stirish mumkin bo`lgan yangi o`simlik navlarini yaratish, bu bilan biosferani sof holda saqlab qolish muammosini hal qilishi mumkin.

www.arxiv.uz d) Genetika odamda 1000 dan ortiq irsiy kasalliklarni kamaytirish yo`llarini ham ochib beradi. Genoterapiya -hujayraga kerakli normal genlarni kiritib odamni sog`lomlashtirish ustida ham ish olib borilmoqda.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. T.E.Ostonaqulov, I.T.Ergashev, К.Q.Shermuhamedov, B.A.Normatov «Genetika asoslari» Toshkent 2003 y. 2. M.N.Aberqulov, К.К. Shermuhamedov Genetikadan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent 2004 y. 3. К.К. Shermuhamedov, M.N.Aberqulov. «Genetika» ma`ruza matnlari 2000 yil. 4. Gershenzon M.N. Osnovo` sovremennoy genetiki. Кiev, «Urojay», 1979. 5. Gulyaev G.V. Genetika. M., «Кolos», 1984. 6. Dubinin N.P. Obshaya genetika. M., «Nauka», 1970. 7. Maqsudov Z.Yu. Umumiy genetika. T., «O`qituvchi», 1980. 8. Morozov E.M.,Tarasevich E.I.Anoxina V.S.Genetika v voprosax i otvetax. Minsk, 1989. 9. Sobirov P.S., Do`stqulov S.D. Genetika asoslari va chorva mollarini urchitish. T., «Mehnat», 1989. 10. Sobirov P.S., Do`stqulov S.D.Genetikadan amaliy mashg`ulotlar.Samarqand, 1990. 11. Кrasota V.F., Lobanova V.T.,Djaparidze T.G. «Razvedene selskoxozyaystvenno`x jivotno`x» M., Agropromizdat, 1990 g. 12. Akmalxonov Sh. A., Ashirov M.I. «Naslli tanalar va g`unojinlarni o`stirish texnologiyasi» T, 1991 g. 13. Ashirov M.I., Xidirov К.I. –Produktivnost korov cheonopestroy poroda razlichnoy lineynoy prenadlejnosti. Nauchnie trudi UzNIIJ: «Razvedenie i seleksiya selxoz jivotno`x v Uzbekistane» T., 1991. 14. www.ziyonet.uz

Похожие

Dala ekinlarini yetishtirish biologiyasi fani maqsadi, vazifasi, qishloq xo`jaligidagi ahamiyati

Biotexnologiya fanining vazifasi va ahamiyati

Biologiya fanining vazifasi, o‘rganish usullari, rivojlanish bosqichlari va ahamiyati

Genetika fanining rivojlanish tarixi

Mikrobiologiya fani va uning rivojlanish tarixi