Mikrobiologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi - Биология - Рефераты

Mikrobiologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi

Загружено в:

11.03.2023

Скачано:

0

Размер:

24.83984375 KB

Mikrobiologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi REJA: 1. Mikrobiologiya fanni maqsadi va vazifasi. 2. Mikrobiologiya fanining bo’limlari. 3. Gollandiyalik olim Anton van Levengukning xizmatlari. 4. Mikrobiologiya fanining rivojlanishida L. Paster, Robert Kox va boshqalar ishlarining ahamiyati. 5. Hozirgi zamon mikrobiologiyasi. 6. Mikrobiologiyaning O’zbekiston Respublikasida rivojlanishi.

Tayanch iboralar: mikrobiologiya, mikroskop, biotexnologiya, fitopatologiya, meditsina, epidemiologiya, agroximiya, molekulyar biologiya, genetika, kosmik mikrobiologiya 1. Mikrobiologiya va virusologiya fanni maqsadi va vazifasi. Mikrobiologiya juda mayda, oddiy ko’z bilan ko’rinmaydigan faqat optik asboblar-yorug’lik yoki elektron mikroskoplar yordamida ko’rinadigan mikroorganizmlarni o’ranadi. Mikrobiologiya - grekcha so’z bo’lib, mikros-mayda, bios- hayot va logos-fan demakdir. Mikrobiologiya -mikroskopik zambrug’lar, bakteriya, riketsiyalar, mikoplazma, virus, aktinomitsetlar va mikroskopik suvo’tlarining morfologiyasi, fiziologiyasi, bioximiyasi, genetikasi, ekologiyasi va sistematikasini o’rganadigan fandir. Shuningdek, mikrobiologiya mikroorganizmlarning inson, hayvon va o’simliklar hayotidagi ahamiyatini, tabiatda moddalarning almashinishi, turli yuqumli kasalliklarning yuqatishdagi roli haqida ham ma’lumot beradi. Mikroorganizmlar olami g’oyat boy va turli-tuman. Eng keng tarqalgani prokariotlarga mansub bakteriyalar bo’lib, ular eng sodda va mayda organizmlar. Bakteriyalar boshqa tirik organizmlardan farqi bo’lib ularni alohida olam Rrocariotae ga kiritiladi. Mikrobiologiya biologiyaning nisbatan yosh tarmogi bo’lib, u kun sayin o’sib, rivoj topmoqda. Bioximiya, molekulyar biologiya, biotexnologiya, agroximiya, fitopatologiya, veterinariya, meditsina, epidemiologiya, qishloq ho’jaligi, sanoat, dengiz, geologiya, genetika, kosmik mikrobiologiya va boshqa fanlar bilan chambarchas borliqdir. Mikroorganizmlarning ahamiyati va fanning ishlab chiqarishdagi o’rni. Oziq-ovqat sanoatda qatiq, qimiz, pishloq tayyorlash, silos bostirish sut kislotali bijg`ituvchi bakteriyalarning faoliyatiga bog’liq. Novvoychilik, turli ichimliklar (spirt, vino) va x.k. ham achitqilar ishtiroki bilan boradigan jarayondir.

Ko’pgina foydali qazilmalarning (torf, toshkumir, neft, temir, oltingugurt rudalarining) hosil bo’lishi ham bakteriyalar faoliyati bilan bog’liqdir. Chirituvchi bakteriyalar o’simlik qoldiqdari, hayvon jasadlari va boshqa chiqindilarni parchalab, е r yuzini tozalaydi va tabiatda moddalarning aylanishini ta’minlaydi. Iflos suvlarni tozalash, ko’mir konlarida metan gazini parchalash va havoni tozalashda ham mikroorganizmlarning roli katta. Ko’pgina mikroorganizmlar turli fiziologik aktiv moddalar: fermentlar, vitaminlar, aminokislotalar, biologik stimulyatorlar, vaksinalar va antibiotiklarni sintezlash xususiyatiga ega. Masalan, saharomitset achitkilari 45—50%gacha oksil sintezlay oladi. Ba’zi bakteriyalar antibiotiklarni sintezlaydi: tirotritsin, batsitratsin, subtilin, polimiksin V. Bazi bakteriyalar esa sirka kislotani sintezlaydilar. Aktinomitsetlar: streptomitsin, aureomitsin, neomitsin, tetratsiklin antibiotiklarni sintezlaydilar. Y а ’ni hozirgi vaqtda ma’lum bo’lgan antibiotiklarning 2/3 qismini aktinomitsetlar sintezlaydi. Dehqonchilikda ham mikroorganizmlar muhim rol o’ynaydi, chunki ularning faoliyati natijasida tuproqda o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq moddalar to’planadi, tuproqning unumdorligi ortadi, natijada ekinlarning hosili ham yuqori bo’ladi. Tuproqlarda boradigan jarayonlarning ko’pchiligi undagi mikroorganizmlarning faoliyatiga bog’liq. Masalan, tuproqlarning hosil bo’lish jarayonlari, y е rga ishlov berish, y е rni o’g’itlash, sug’orish, tuproqda ro’y beradigan fiziologik ishkoriylik va kislotalikni yo’qotish, zah y е rlarning suvini qochirish, organik o’g’itlar tayyorlash, ularni saqlash va ulardan foydalanish mikroorganizmlarning faoliyati bilan bog’liqdir. Tuproqda uchraydigan azot to’plovchi mikroorganizmlarni o’rganish atmosfera azotidan foydalanish masalasini hal etishda muhim ahamiyatga ega. Akademik V. L. Omelyanskiy mikroblarni shunday harakterlaydi: «Ular (mikroblar) hamma joyda bor... Ular ko’zga ko’rinmasdan ular odamning hayot yo’lida hamroh bo’ladi». Agar har gektar y е rdan tarkibida 80 ming tonna atmosfera azoti tutgan havo ko’tarilib turishini hisobga olsak, bu azot o’simliklarga kam deganda million yilga y е tadi. Buni o’simliklarga ko’pincha azot y е tishmaslik fakti bilan solishtirsak, mikroorganizmlar

qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida naqadar katta ahamiyatga ega ekanligi ravshan bo’lib qoladi. Atmosferadagi azot molekulyar holda bo’lganligidan o’simlik uni oziq sifatida o’zlashtirishga qodir emas. Buning oqibatida atmosferadagi azot miqdori bilan o’simliklar o’zlashtira oladigan azot miqdori o’rtasida farq vujudga keladi. Faqat ba’zi bir tuproq mikroorganizmlarigina bunday xususiyatga ega. Mikroorganizmlar nobud bo’lgandan keyin tuproqda bog’angan azot birikmalarini qoldirib, y е rni o’simliklar uchun muhim bo’lgan elementga boyitadi. Mo’l hosil olish uchun esa har gektar y е rga 100 kg ga y е tkazib azot solish kerak. Bundan ma’lumki, boglangan azotning barcha formalarini o’simliklar o’zlashtira olmas ekan. O’simliklar tuproq chirindisi tarkibiga kiruvchi, tuproqdagi boglangan azot zapasining 99% ga yaqinini o’zida tutuvchi murakkab azot birikmalarini umuman o’zlashtirmaydi. Saprofit bakteriyalar va zamburuglarning minerallashtirish faoliyati natijasidagina murakkab organik azot kompleksi birmuncha sodda birikmalarga parchalanib, mavjud azot zapasi sekin-asta o’simliklar o’zlashtira oladigan holga keladi. Mikroorganizmlar katta ahamiyatga ega bo’lib, sanoatning ko’pgina tarmoqlarida: non yopishda, pivo pishirishda, vino tayyorlashda shuningdek, sanoatda atseton, butil spirt, sut, limon va sirka kislotalar, texnika jihatdan muhim bo’lgan boshqa bir qancha mahsulotlar olishda ayniqsa ko’p ishlatiladi. Mikroor¬ganizmlar hayot faoliyati asoslarini aniq bilish yuqorida ay¬tib o’tilgan sanoatlar asosidagi texnologik protsesslardan ratsional foydalanishniig muhim sharti ekanligi tabiiydir. Bunday bilim bo’lmasa, mikroorganizmlardan ratsional foydalanib va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ular yordamida qayta ishlab, kerakli tomonga yo’naltirib bo’lmaydi. Mikroorganizmlar meditsinada ham muhim ahamiyatga ega. O’z vaqtida Pasterning yuqumli kasalliklar ustida olib borgan ishi bilan boshlangan va keyinchalik juda ko’p mashhur mikrobiologlar tomonidan davom ettirilgan meditsina mikrobiologiyasida shunchalik behisob material to’plandiki, bu shubhasiz, «mana shu mikrob, lekin shafqatsiz dushman ta’sirida butun-butun oblastlar halqlarini qirib bitiradigan va qisqa vaqt ichida yuzlab, minglab odamlarning yostig’ni quritadigan xavfli epidemiya paydo bo’ishini ko’rsatadi. Ko’rinmaydigan bu dushmanga qarshi ko’rash choralarini qidirish, qadimdan bakteriologiya fanining muhim va qiziqarli vazifalaridan

biri hisoblanib kelgan. Bu sohada erishilgan yutuqlar hammaga ma’lum: bo’lar meditsina fanida yangi davr ochilganligidan dalolat berdi va jamiyatdagi ko’pchilik o’rtasida mikrobiologiyaga qiziqish uyg`otishga yordamlashdi. Shu sohadagi bilimlarimizning hammasini birma-bir aytib o’tish qiyin, chunki kun sayin ularning soni ortib bormoqda. Shuning uchun bizning keyingi vazifamiz bu fanni har tomonlama yoritishdangina iborat bo’lmay, balki qishloq xo’jaligi mikrobiologiyasiga oid bo’limlarni to’la-tukis o’rganib chiqishdan iborat. 2. Mikrobiologiya fanining bo’limlari. Mikroorganizmlar meditsinada ham muhim ahamiyatga ega. O’z vaqtida Pastephing yuqumli kasalliklar ustida olib borgan ishi bilan boshlangan va keyinchalik juda ko’p mashhur mikrobiologlar tomonidan davom ettirilgan meditsina mikrobiologiyasida shunchalik behisob material tuplandiki, bu shubhasiz, «.mana shu mikroskopik, lekin shafqatsiz dushman ta’sirida butun-butun oblastlar halqlarini qirib bitiradigan va qisqa vaqt ichida yuzlab, minglab odamlarning yostig’ni quritadigan xavfli epidemiya paydo bo’ishini ko’rsatadi. Ko’rinmaydigan bu dushmanga qarshi ko’rash choralarini qidirish, qadimdan bakteriologiya fanining muhim va qiziqarli vazifalaridan biri hisoblanib kelgan. Bu sohada erishilgan yutuqlar hammaga ma’lum: bo’lar meditsina fanida yangi davr ochilganligidan dalolat berdi va jamiyatdagi ko’pchilik o’rtasida mikrobiologiyaga qiziqish uyg`otishga yordamlashdi. Shu sohadagi bilimlarimizning hammasini birma-bir aytib o’tish qiyin, chunki kun sayin ularning soni ortib bormoqda. Shuning uchun bizning keyingi vazifamiz bu fanni har tomonlama yoritishdangina iborat bo’lmay, balki qishloq xo’jaligi mikrobiologiyasiga oid bo’limlarni to’la-tukis o’rganib chiqishdan iborat. Mikrobiologiya fanining bir qancha tarmoqlari mavjud: Umumiy mikrobiologiya; Meditsina mikrobiologiyasi: Qishloq, xo’jalik mikrobiologiyasi; Veterinariya mikrobiologiyasi; Sanoat mikrobiologiyasi; Suv mikrobiologiyasi;

Kosmik mikrobiologiya va boshqalar. Umumiy mikrobiologiya mikroorganizmlar hayot faoliyatining umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Ular bu fanning asosini tashkil qiladi. Umumiy mikrobiologiya mikroorganizmlarni tekshirish usullari haqida, hamda mikroorganizmlarning morfologiyasi, fiziologiyasi, bioximiyasi, sistematikasi, o’sishi va ko’payishi haqida axborot beradi; u azot, uglerod, oltingugurt, temir moddalarining tabiatda aylanishini, ularda ishtirok etuvchi mikroorganizmlarning rolini o’rganadi. Meditsina mikrobiologiyasi odamlarda kasallik qo’zg’atuvchi patogen mikroorganizmlarning morfologiya va fiziologiyasini, har xil kimyoviy moddalar, ayniqsa, dezinfeksiya qiluvchi moddalarga chidamliligini, mikroorganizm va mikroorganizmlar orasidagi munosabatlarni o’rganadi. Bularni hammasi umumiy tibbiyot mikrobiologiyasida o’rganiladi. Maxsus tibbiyot mikrobiologiyasida esa muayyan yuqumli kasalliklarni qo’zg’atuvchilari, ularni mikrobiologik diagnostika usullari, o’ziga xos profilaktikalari va davolash usullari o’rganiladi. Tashqi muhit obyektlarida patogen mikroorganizmlarni aniqlash ham katta ahamiyatga egadir. O’rganiladigan obyektlarning mikroorganizmlariga qarab mikrobiologiya mustaqil fanlarga - virusologiya va sanitariya mikrobiologiyalariga ajralib, odamlarni yashash sharoitlariga qarab ularni mikroflorasi va mikrobiologik jarayonlarini gigiyena va sog’lomlashtirish nuqtai nazardan o’rganadi. Sanoat mikrobiologiyasi mikroorganizmlarning biokimeviy faolligini o’rganib, ular vositasida spirt, organik kislotalar, antibiotiklar, vitaminlar va ba’zi gormonlar olish vazifalarini bajaradi. Oziq - ovqat mikrobiologiyasi mikroorganizmlar yordamida har xil maxsulotlar (pishloq, qatiq, kefir, qimiz va h.) olish va ularni chirituvchi mikroorganizmlardan saqlash metodlarini ishlab chiqadi. Qishloq xo’jalik mikrobiologiyasi mikroorganizmlarning tuproq strukturasining hosil bo’lishi, o’simliklarning oziqlanishi, tuproqdagi organik moddalarning parchalanishi, bakteriya o’g’itlarini ishlab chiqish va ularni qo’llash metodlarini ishlab

chiqish, mikroorganizmlar vositasida yem-xashaklarni konservatsiya qilish usullarini o’rganadi. Veterenariya mikrobiologiyasi hayvonlarning yuqumli kasalliklarini, ularni diagnostikasini, profilaktikasini va davolash usullarini o’rganadi. Torf, ko’mir, neft, oltingugurt, temir va boshqa qazilma boyliklarni hosil bo’lishida mikroorganizmlarning roli katta bo’lib, bu xildagi vazifalarni geologiya mikrobiologiyasi o’rganadi. Oxirgi yillarda foydali qazilma boyliklarni qidirib topishda mikroorganizmlar keng ko’lamda ishlatilmokda. Ichimlik suvlarini nazorat qilish va har xil zavod, fabrika va korxonalardan chiqadigan suvlarni tozalash ishlari suv mikrobiologiyasi tomonidan o’rganiladi. Mikroorganizmlar o’zgaruvchanlik va irsiyat hodisalarini o’rganishda modellik vazifasini bajara boshladilar. Bu to’g’rida eng birinchi o’z hissalarini 1920 yillarda akademik G.A. Nadson va uning shogirdlari qo’shdilar. Bu sohalardagi bilimlar va yangiliklarni hammasini aytib o’tish murakkab vazifadir, chunki kun sayin ularni soni va miqdori oshib bormoqda. Shuning uchun bizning keyingi vazifamiz umumiy mikrobiologiyaga oid asosiy bilimlar haqida so’z yuritamiz. Mikrobiologiya ham boshqa fanlarga o’xshash o’z tarixiga ega. Mikroblar haqida ilmiy ma’lumotlar paydo bo’lishidan bir necha asr muqaddam bular faoliyatiga mansub bo’lgan jarayonlar (uzum shirasining bijg’ishi, sut va xamirning achishi) insoniyatga ma’lum bo’lib, odamlar ongli ravishda musallas, qimiz, qatiq va boshqa mahsulotlarni tayyorlash usullaridan foydalanib kelganlar. Mikrobiologiya fanining tarixini shartli ravishda quyidagi etaplarga bo’lish mumkin: emperik, morfologik, fiziologik va hozirgi davr mikrobiologiyasi. Emperik mikroblar kashf qilinishidan oldingi birinchi davr. Bu davrda yuqumli kasalliklar to’g’risida juda ko’plab g’oyalar eramizdan oldin yashagan qadimgi dunyo vrachi Gippokrat (460 - 377 yillarda), Lukretsiy (95 - 55 yillarda) va o’sha davrning boshqa yirik olimlarining ishlarida turli-tuman yuqumli kasalliklarning sababchisi tirik tabiatga xos ekanligi ko’rsatilgan edi.

15 asrgacha kasalliklarning sabablari kasal tug’diruvchi «miazmalar» (havoda tarqalgan ayrim bug’simon moddalar) deb hisoblashgan. Keyinchalik italiyalik vrach Frakastro (1478-1553 yillar) bir individiumdan ikkinchisiga o’tadigan «kontagiy»lar mavjudligi haqidagi nazariyani ilgari suradi. Osiyo xalqlari chechak, lepra (moxov) va boshqa kasalliklar to’g’risida ma’lumotlarga ega edi. Abu Ali ibn Sino (980-1037 ) bu kasalliklarning sababchilari tirik mavjudotlar ekanligini, ular suv va havo orqali tarqalishini aytgan edi. 17 asrning 40 yillarida rimlik professor A. Kirxer (1601-1680) kattalashtiruvchi qurilma orqali har xil obyektlarni kuzatadi va o’ta mayda «chuvalchanglarni ko’radi». Bu mikroorganizmlar edi. Ammo bu tajribalar tasodifiy kashfiyotlar edi. Mikroorganizmlarning ochilishi birinchi mikroskopni kashf etilishi bilan bog’liqdir. Birinchilar qatori Gans va Zaxariy Yansen, so’ngra G. Galiley va K. Drebbel tomonidan eng sodda mikroskoplar yaratildi va yanada takomillashtirildi. «Mikrobiologiyaning rivojlanishi morfologiya ikkinchi davri» deb farqlanadi. 3. Gollandiyalik olim Anton van Levengukning xizmatlari. Gollandiyalik olim Anton van Levenguk (1632 – 1723) o’zi yasagan mikroskop yordamida iflos suv, turli xil organik moddalarni suyuqliklari – har xil moddalar qaynatmalari, tish kiri kabi namunalarni tekshirib, ulardagi mikroorganizmlarni ko’zatib «Anton Levenguk kashf etgan tibbiyot sirlari» degan kitobida (1695) mikroorganizmlarning shakllarini tasvirlab bergan. Rossiyada birinchi mikroskop Ivan Belyayev va Ivan Kulibinlar tomonidan kashf etilgan. Rus olimi, harbiy vrach D.S.Samoylovich (1744 – 1805) mikroskop yordamida chuma kasalligining qo’zg’atuvchisini tekshirib, odamlarni bu kasallikga qarshi emlash usulini taklif etgan. Uning bu kashfiyoti boshqa yuqumli kasalliklarning sababchisini o’rganish uchun asos bo’ldi. Angliyalik vrach E. Djenner (1749 – 823) 1798 yilda chechakka qarshi emlash muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib bergan edi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab ancha takomillashtirilgan mikroskoplar yaratildi. Bu esa mikroorganizmlarning faqat morfologik to’zilishini emas, balki fiziologiyasini ham o’rganishga ham imkon berdi.

Mikroorganizmlarning ochilishi mikroskopning kashf etilishi bilan bevosita uzviy bog’liq bo’ldi. Birinchilar qatori Gans va Zahariy Yansen, sungra G. Galiley va K. Drebbel tomonidan mikroskoplar yaratildi va takomillashtirildi. 4. Mikrobiologiya fanining rivojlanishida L. Paster, Robert Kox va boshqalar ishlarining ahamiyati. Mikroorganizmlarni o’rganishning uchinchi davri — «Fiziologiya davri» Lui Paster (1822—1895) ishlaridan boshlandi. U ko’pgina bijg’ish jarayonlarning: spirtli, sut va sirka kislotali bijg’ish hamda boshqa tur bijg’ishlarni biologik mohiyatini aniqladi. Har bir bijg’ish jarayonining o’z mikroorganizmlari borligini tajribalar bilan isbotladi. U yana chirish jarayonlari ham aloxida mikroorganizmlar ta’sirida borishini ko’rsatdi. Bu buyuk fransuz olimi kuydirgi, qutirish, saramas, gazli gangrena, tut ipak qurtining (pebrina) kasalligini, vino va pivoning buzilishini o’rgandi va ularga qarshi ko’rash choralarini aniqlab berdi. Kislorodsiz muhitda yashaydigan anaerob bakteriyalarni aniqladi. Laboratoriya amaliyotiga sterillash usullarini kiritdi. Aristotel va Vergiliylar «O’z-o’zidan tug’ilish» nazariyalarining asossizligini ko’rsatdi. Oziqa muhit yaxshilab sterillansa, unda hech qanday mikroorganizmning paydo bo’lmasligini asoslab berdi. Paster tovuqlar xolerasini o’rganish jarayonida sog’lom tovuqga kuchsizlantirilgan bakteriya kulturasini yuborilganda tovuqlarning kasallikga chalinmasligini kursatdi. Xuddi shu ishni u kuydirgi kasalligi bilan kasallangai mollarda ham qaytardi va ijobiy natijalar olishga muvaffaq. U hayvonlarni kuchsizlantirilgan bakteriya kulturasi bilan emlaganda hayvonlarda kuydirgi bakteriyasiga qarshi immunitet hosil bo’lishini aniqladi. Paster kuydirgi kasalligini o’rganib «lanatlangan dalalar» sirini ochdi. Pastephing qutirish kasalligini o’rganish borasidagi ishlari o’ta katta ahamiyatga molikdir. U qutirgan itlar sulagini mikroskop ostida tadqiq qilib mikroorganizmlarini ko’rishga muyassar bo’a olmadi. Kasallik bakteriyasini mikroskopda ko’ra olmagan bo’lsa ham, kasallikni yuzaga keltiruvchi «sabab» — qutirgan hayvonning bosh va orqa miyasida joylashishini aniqladi. Kasallangan quyon miyasini sekin - asta quritib kuchsizlantirilgan kasal qo’zg’atuvchini olish mumkin ekan. U bilan hayvonlarni immunizatsiya qilib sog’lom

hayvonlarni kasallikdan saqlab qolish yo’llarini topdi. Bunday emlashlar, antirabik emlashlar deyilib juda keng kulamda tarqaldi. Bu ishlar yangi fan bo’lgan immunologiyaning paydo bo’lishiga asos soldi. Lui Paster fransiya meditsina akademiyasiga akademik, Sankt-Peterburg akademiyasiga muxbir a’zo va keyinchalik faxriy akademigi qilib saylandi. Parijda 1888 yili Paster instituti ochildi. Unda keyinchalik ko’zga ko’ringan mikrobiologlar ta’lim oldi. Bularga Mechnikov, Vinogradskiy, Gamaleya, Xavkin, Sklifasovskiy va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. XIX asrda ko’p mamlakatlarda meditsina mikrobiologiyasi rivojlandi. Meditsina mikrobiologiyasining rivojlanishiga nemis olimi Robert Kox (1843 —1910) ko’p hissa qo’shgan olimdir. U sof mikroorganizm kulturasini ajratish uchun qattiq (quyuq) oziqa muhitdan foydalanishni taklif etdi. Odam va qoramollarda sil kasalligini qo’zg’atuvchisini va vabo vibrionini ajratib oldi. Mikroskopik metodlarni takomillashtirdi, mikroskopiyada immersion tizimni qo’llash va mikrofotografiyani amaliyotga kiritdi. Mechnikov (1845-1916) fagotsitoz va uning immunitetdagi ahamiyati haqida to’liq ta’limot yaratdi. Chirituvchi va sut kislotali bijg’ish bakteriyalari orasidagi antogonizmni aniqladi va vabo kasalligini aniqlashga o’z hissasini qo’shdi. Rossiyada birinchi bakteriologik stansiya tashkil etdi. Uning rahbarligida yirik mikrobiologlar: G.N. Gabrichevskiy, A.M. Bezredka, I.G.Savchenko, L.A.Tarasevich, N.F.Gamaleya, D.K.Zabolotniy va boshqa olimlar е tishib chiqdi. Tuproq mikrobiologiyasi haqida ham ancha ishlar qilindi. Shlezing va Myuns kabi fransuz olimlari nitrifikatsiya jarayonini o’rgandi. S.N.Vinogradskiy bu jarayonni chuqur o’rganib «Typpoq mikrobiologiyasi» degan asaphi yaratdi. Xemosintez jarayonini ochish sharafiga muyassar bo’ldi. U xemosintez jarayonini nitrifikatorlar, oltingugurt va temir bakteriyalar misolida aniq ko’rsatib berdi. Tuproqda erkin holda yashovchi anaerob bakteriya klostridium, pasterinaum, sellyuloza parchalovchi bakteriyalarni ham Vinogradskiy topdi va u ko’pgina mikrobiologik metodlar yaratdi. M. Beyerink tuproqda uchraydigan erkin azot o’zlashtiruvchi bakteriyalardan azotobaktephi aniqladi. Gelrigel G., Vilfor G. Tuproq mikrobiologiyasi ustida ish olib

borib, dukkakli o’simliklarning azot o’zlashtirishi, ular ildizidagi tuganaklarga bog’liq ekanligini ko’rsatib berishdi Sekin asta to’plangan materiallar, ayniqsa nafas olish va bijg’ish jarayonlari mexanizmini aniqlash ishlari mikrobiologiya rivojlanishidagi uchinchi davr «mikrobiologiyaning bioximiya yo’nalishi» ga turtki bo’ldi. Bu borada S.P.Kostichev, V.S.Butkevich, V.N.Shaposhnikov va N.D.Iyerusalimskiylarni ishlari alohida ahamiyatga ega. Chirindi moddalar va tuproq strukturasini hosil bo’lishida tuproq mikroorganizmlarning rolini tushuntirishda I.V.Tyurin, M.I.Kononova va boshqalar, mikroorganizmlar ekologiyasini o’rganish sohasida B.L.Isachenko, е .N.Mishustin, N.M.Lazerevlar, Tuproq va rizosferadagi turli xil mikroorganizmlarning aktivligini aniqlashda N.N.Xudyakov, N.G.Xolodniy, V.S.Butkevich, N.A.Krasilnikov, E.F.Berezova, Y.N.Xudyakov va boshqalarning ishlari muhim ahamiyatga egadir. B.F.Perfilev va D.R.Gabell keyingi vaqtda mikrobiologiya texnikasini rivojlantirishga o’z hissalarni qo’shgan olimlar va ular yaratgan kapillyar mikroskopiya metodi chiqindilarda uchraydigan yirtqich bakteriyalarni topishga yordam berdi. O’tgan asrning oxiridan boshlab mikrobiologiyaning bir tarmogi bo’lgan suv va geologiya mikrobiologiyasi rivoj topdi. G.A.Nadson, B.L.Isachenko, M.A.Egunov, V.O.Tauson, V.S.Butkevich, A.E.Kriss, A.S.Razumov va boshqalar bu tarmoqni rivojlanishiga katta aniq qo’shdilar. Nadson G.A. va uning shogirdi G.S.Fillipov 1925 yilda achitqi zamburuglariga turli nurlar bilan ta’sir etib, ulardan mutantlar oldilar. Mikrobiologiyadagi ana shunday katta kashfiyotlar mikroskopik texnikaning rivoj topishi bilan chambarchas bog’liqdir. 1873 yilda Ephest Abbe mikroskoplar uchun linzalar tizimini takomillashtirdi. 1903 yilda Zidentopf va Jigmondi ultramikroskopni, 1908 yilda A.Keller va Zidentopf birinchi lyuminessent mikroskopni kashf etdilar. Nixoyat 1928-1931 yillarda birinchi elektron mikroskop yaratildi va 1934 yili F.Sephike fazo — kontrast prinsipini takomillashtirdi. Elektron mikroskopda 0,02 nm dan to 7 A gacha va undan ham mayda.o`lchamli buyumlarni ko’rish mumkin bo’ldi. 5. Hozirgi zamon mikrobiologiyasi.

Ayniqsa, XX asrning 30 - 40-yillarida yaratilgan elektron mikroskoplar hujayra organoidlarining strukturasi bilan funksiyasi orasidagi bog’lanishni aniqlashga, mikroorganizmlardagi bioximiyaviy jarayonlarni o’rganishga imkon berdi. Elektron mikroskopda elektronlardan chiqadigan nurning to’lqin uzunligi yorug’lik nurining to’lqin uzunligiga nisbatan ancha qisqa. Unda shisha linzalar o’rniga “elektron linzalar” - elektromagnit maydonlar paydo bo’ladi, bular buyumlar molekulalarini yutadi, barcha optik sistema vakuumga (10-4 мм симоб устунига ) joylashtiriladi. Shuning uchun ko’riladigan obyektlar quruq bo’lishi kerak. Aks xolda obyektdagi suv vakuumda qaynab ketadi va buyum yemiriladi. Elektronlar oqimi tekshiriladigan obyektga tushganda, termik va radiatsion o’zgarishlar sodir bo’ladi, bu esa buyumning strukturasini buzib yuborishi mumkin. Ikki nuqta orasidagi masofa 10 А (angstrem)ga teng bo’ladi, bunda buyum 100000 marta kattalashgan bo’ladi. 6. Mikrobiologiyaning O’zbekiston Respublikasida rivojlanishi. Mamlakatimizda mikrobiologiyani rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjudligi tufayli uning nazariy va amaliy masalalari bilan bog’liq bo’lgan sohalari: oziq-ovqat sanoati, konserva sanoati, sut mahsulotlarini qayta ishlash sanoati, pivo pishirish sanoati, turli aminokislotalar, oksillar, antibiotiklar va vitaminlar ishlab chikarish sanoatlari yanada rivoj topmoqda. O’zbekiston Fanlar Akademiyasining mikrobiologiya va botanika institutlarining xodimlari A.M.Mo’zafarov, M.I.Mavloni, S.A.Askarova, A.F.Xolmurodov, I.J. Jumaniyozov, K.D.Davronov, S.S.Ramazonova, S.M.Xojiboyeva, J.Safiyazov, J.Kutliyev, A.S.Rasulov, X.O.Berdikulov, R.Shoyokubov, J.Toshpulatov va boshqalar. Mirzo Ulugbek nomli Toshkent davlat universitetida O.G.Yolkina, K.Y.Musayev. F.G.Axmedova, ya.F.Nizametdinova, M.L.Mansurova, I.A Mo’zafarova boshqalar mikrobiologiya fanining rivojlanishida o’z aniqlarini qo’shib kelmokdalar. O’zbekistonda sanoat mikrobiologiyasini dastlabki qadamlari, professor S.A. Asqarova nomi bilan bog’liq. Mintaqamizda ko’k va ko’k yashil suv o’tlarini sanoat sharoitida ko’paytirish hamda ulardan xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida foydalanishni ilmiy asoslab bergan olim, akademik A.M. Muzaffarovdir.

Mikroorganizmlardan kofermentlar ajratish texnologiyasi birinchilardan bo’lib akademik A.G’. Xolmurodov tomonidan yaratilgan va ulapni shogirdlari, professor T.G’. G’ulomova tomonidan rivojlantirilmoqda. O’zR FA si akademigi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi, biologiya fanlari doktori, professor M.I.Mavloniy va uning shogirdlari tomonidan sanoat mikrobiologiyasini ilmiy asoslari yaratilmoqda va xalq xo’jaligida amaliyotda keng qo’llanilmoqda. Akademik M.I. Mavloniy rahbarligida non pishirishda, vino, pivo tayyorlashda va meva konserva ishlab chiqarishda ishlatiladigan achitqilar biologiyasi har tomonlama chuqur o’rganilib, amaliyotda qo’llashning nazariyasi yaratilgan va amaliyotga tadbiq etilgan. O’zbekistonda sut kislota hosil qiluvchi bakteriyalapni har tomonlama chuqur o’rgangan va amaliyotga tadbiq qilgan olima biologiya fanlari nomzodi D.K. Ogay va uning shogirdlaridir. Ular sut achituvchi bakteriyalarning hayot faoliyatidan foydalanib, xilma-xil sut mahsulotlari (orom-1, orom-2, bifidobakterin, laktobakterin va boshqalar) ishlab chiqarishmoqda. Biologiya fanlari doktori, professor Q.D. Davranov va uning shogirdlari tomonidan amalga oshirilayotgan ilmiy va amaliy ishlar tahsinga sazovordir. Professor Q.D. Davranov rahbarligida mikrobiologiya va biotexnologiya sohasida yaratilgan mikroorganizm fermentlarining ko’p shaklliligi haqidagi nazariya jahondagi barcha yirik hamkasb olimlar tomonidan tan olingan va mikroorganizm tomonidan ferment sintez qilish nazariyasini boyitdi. Azimova Nodira Sellyulozali xom-ashyolarni Trichoderma harzianum mitselial zamburug’i yordamida mikrobiologik qayta ishlash mavzusida ilmiy ishlarini olib borgan. Mamlakatimizda mikrobiologiya fanining rivojlanishi uchun qulay sharoit mavjudligi tufayli uning nazariy va amaliy masalalar bilan bog’liq bo’lgan sohalari: oziq- ovqat sanoati, konserva sanoati, sut mahsulotlarini qayta ishlash sanoati, pivo pishirish sanoati, turli aminokislotalar, oqsillar, antibiiotiklar va vitaminlar ishlab chiqarish sanoatlari yanada rivoj topmoqda.

Похожие

Evolyutsion g’oyalar, ularning paydo bo’lishi. irsiyat va o’zgaruvchanlik

Bioorganik kimyo fanining rivojlanishi

Mikrobiologiya fani va uning rivojlanish tarixi

Mikrobiologiya fani, uning ahamiyati

Mikrobiologiya fani, uning ahamiyati va boshqa fanlar bilan munosabati