Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri - Биология - Рефераты

Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

19.4267578125 KB

Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta’siri Reja: 1. Fizikaviy omillarning mikroorganizmlarga ta’siri 2. Kimyoviy omillarning mikroorganizmlarga ta’siri 3. Biologik omillarning mikroorganizmlarga ta’siri.

Tayanch iboralar : optimal harorat, psixrofil, mezofil, termofil bakteriyalar, quritish va vakuum ta’siri, musbat xemotaksis ta’sir, dezinfeksiya qiluvchi moddalar ta’siri, mikroorganizmlar, antibiotiklar, fitonsidlar dezinfeksiya, antiseptika, aseptika. Mikroblarga ko’pgina tashqi muhit omillari ta’sir qiladi. Ular turli sharoitga nihoyatda moslashib boradi. Shu sababali mikroorganizmlar hayot faoliyatiga fizikaviy, kimyoviy, biologik va boshqa tabiiy omillar ta’sir etib ularning xususiyatlari o’zgarib boradi. Fizikaviy omillar: Haroratning ta‟siri. Mikroblar yashash uchun ma’lum optimal harorat talab qiladi. Harorat ortiqcha yoki yetarsiz darajada bo’lsa mikroblar hayot faoliyati susayadi yoki to’xtaydi. Mikrooraganizmlarning haroratga bo’lgan talabi bir xil emas. Harorat mikrobga uch xil ta’sir etadi, optimal-mikrob uchun qulay, maksimal-ortiqcha va minimal- yetarsiz ta’sir etadi. Buni bilish laboratoriya sharoitida mikroblarni o’stirishda juda zarurdir. Mikroorganizmlarning haroratga moslashishiga qarab, ular tabiatda uchta fiziologik guruhga bo’linadi. 1.Psixrofillar (grekcha «psixros»-sovuq va «fileo» sevaman) past haroratda yashashga o’rgangan mikroblar. Ular +15 - 8 0 C haroratlarda yashaydilar. 2.Mezofillar (grekcha «mezos»-o’rtacha ) o’rtacha haroratga o’rgangan bakteriyalar 20 0 C dan 40 0 C cha bo’lgan haroratda rivojlanadi. 3.Termofillar (grekcha «termos» issiq) rivojlanishi uchun yuqori harorat 40 0 dan 80 0 C gacha talab qiladi. Optimal namlik bo’lganda termofillar organik moddalarning haroratini oshiradi, chiritadi natijada metan, vodorod kabi gazlar to’planib qizib ketgan o’simlik, jun, paxtalarning o’z-o’zidan alanga olib yonishiga olib keladi. Mikroblarga yuqori haroratning ta‟siri. Yuqori haroratga ko’proq mikrobning vegetativ shakllari ta’sirchandir. Harorat yuqori bo’lgani sari mikroblarni halokatga uchratadi. Tif bakteriyalari 47 0 C da 2 soatdan kiyin, 59 0 C da 21 soatdan keyin o’ladi. Shuningdek sporalar ham 100 0 C da 20 soatdan keyin, 130 0 C 2-4 daqiqadan keyin o’ladi

(V.I.Vashkov 1956). Mikroblarga quruq issiqdan ko’ra, issiq bug’ kuchli ta’sir qiladi. Masalan kuydirgi qo’zg’atuvchisi sporasi bug’ ta’sirida 102 0 C, quruq issiqda esa 180 0 da 1 daqiqadan keyin o’ladi. Mikroblarga past haroratning ta‟siri. Past haroratlar odatda mikroblarni o’ldirmaydi, balki ularning rivojlanishi va ko’payishini to’xtatadi. Mikroorganizmlar anabioz holatda 12 ming yilgacha saqlanishi mumkin. Mikroblarga quritish va vakuum ta‟siri. Quritish natijasida mikrob hujayrasidagi namlik yo’qoladi, mikrobning hayot faoliyati pasayib anabioz holatga o’tadi. Bunday holatda ayniqsa vakuumda, mikrob hujayralari 10 yillab saqlanadi. Patogen streptokokklar 25 yil , tuberkulyoz qo’zgatuvchisi 17 yilgacha hayotchan ligi saqlanib qolgan. Past haroratda vakuumda tezlik bilan quritish (sublimasiya usuli ) tirik vaksinalar (tuberkuleyoz, brusellyoz, grip), vitaminlar, fermentlar va boshqa biologik preparatlar tayyorlashda ishlatiladi. Mikroblarga yorug‟likning ta‟siri . Yorug’likning bakterisid ta’siri uning to’lqin uzunligiga bog’liq, u qancha qisqa bo’lsa shuncha kuchli ta’sir qiladi. Tug’ri tushgan quyosh nurlari ta’sirida ko’pgina patogen mikroblar o’ladi (tuberkulyoz qo’zg’atuvchisi 3 – 5, oqsil virusi 2 soat davomida). Mikroblarga rentgen nurlarining ta‟siri . 1898 yilda ular ta’sirida ichak tayoqchasi tillarang stafilokokk, vabo vibirioni va boshqa mikroblarni o’ldirishga muvoffaq bo’lgandan beri ma’lum. Nurlanishga yosh hujayralar ayniqsa bo’linish va rivojlanish davrida ko’proq ta’sirchandir. Nurlanishning bakterisid ta’siridan amalda ko’p foydaniladi. Bakterisid, kvars lampalarining ul’trabinafsha nurlari ta’sirida boks, operasiya xonalari havosini sterillash uchun qo’llaniladi (2-3 soat yoqiladi). Hozirgi vaqtda ionli radiasiya ta’sir ettirilgan har xil radio vaksinalar ishlatilmoqda. Mikroblarga ultratovushning ta‟siri . Ultratovush to’lqinlari mikroorganizmlar kulturasiga ta’sir qilib bosimda katta farq paydo qilib, hujayrani zararlaydi. Bir qism mikroblar tez o’ladi, qolganlari kuchli mehanik silkinishga uchrab, natijada fiziologik jarayonlari buziladi. Sitoplazmasi eriydi, hajmi kattalashadi, hujayra devori yoriladi.

Shunig uchun toksin, ferment va antigenlarni ajratib olishda ultratovushdan foydalaniladi. Mikroblarga elektor tokining ta‟siri. Doimiy va o’zgaruvchan elektor quvvati mikroblarga uncha kuchli ta’sir qilmaydi. Yuqori to’lqinli elektor toki mikroblarni o’ldiradi. Bunda hujayra molekulalari tebranish natijasida mikrob o’ladi. Mikroorganizmlarga magnit maydonining ta‟siri. Mikroblarda ham boshqa tirik mavjudotlar kabi magnitotropizm aniqlangan. Mikroblar geomagnit maydonining har qanday quvvatiga sezuvchan bo’ladi. Bu esa mikroblarning morfologik, kultural va biokimyoviy xususiyatlarini o’zgarishiga olib keladi. Hujayralar hajmi kattalashadi, uzun iplar hosil qiladi, zich oziqa muhitlarda pigmentsiz koloniyalar hosil qiladi (stafilokokk, ajoyib tayoqcha). Ba’zan modda almashinuvi, virulentik o’zgaradi antibiotiklarga chidamliligi ortadi va h. k. Mikroblarga gidrostatik bosimining ta‟siri. 108-110 a dan yuqori bosim oqsilni denaturasiyaga uchratadi, fermentlarni inaktivasiya qiladi, elektrolitik dissosiasiyani kuchaytiradi, suyuqliklar cho’ziluvchanligini oshiradi, ba’zan mikrob o’ladi. Lekin shunday barofil mikroorganizmlar borki yuqori bosimda yashaydi, ko’payadi. Masalan dengiz va okean tublarida 113-116 amper bosimda mikroorganizmlarning rivojlanib ko’payishi aniqlangan. Mikroblarga silkinishning ta‟siri. Silkinish ta’siri ko’pincha bakteriyalarni o’ldiradi (faqat viruslarni emas). Mikroblarga muallaqlik ta‟siri. Biz bilamizki kosmosda makroorganzmlar muallaqlikni asosan o’zgarishsiz o’tkazadi. Bac subtilis kulturasi (sporasi) bir xil oziq muhiti va haroratda «Solyut-6» orbital stansiyasiga nisbatan yerda 30% tez rivojlanishi aniqlangan. Bunda yerning tortishishi koloniyada hujayraning aralashishiga olib keladi, metobolizm sharoitlarini yaxshilaydi deb taxmin qilinadi, Holbuki kosmosda bunday sharoit yo’q. Kimyoviy omillar. Kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga turlicha ta’sir etadi. Ba’zi kimyoviy moddalar ta’sirida mikrob bu moddaga yaqinlashib kela boshlaydi (musbat xemotaksis) ba’zan esa shu mikrobga boshqa bir kimyoviy

modda ta’sir etganda mikrob undan qochib uzoqlashadi (manfiy xemotaksis). Bu xodisa xemotaksis deyiladi. Masalan go’sht ekstrakti, peptonga mikroblar yaqinlashib kela boshlaydi bu musbat xemotaksis, kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalardan (kislota, ishqor) uzoqlashadi bu esa manfiy xemotaksisdir. Xemotaksis hodisasida ba’zi mikroblar zaharli kimyoviy moddalarga ham to’planishi, aksincha ba’zi oziq moddalardan uzoqlashishi ham mumkin. Mikroblar ma’lum bir muhitda yashashga moslashgan: ba’zilari (mog’or zamburug’i) kislotali muhitda, boshqalari (vabo vibrioni) ishqorli muhitda, ko’pchiligi esa neytral muhitda (pH 6,5-7,5). Bu esa sun’iy oziq muhitda mikroblarni o’stirishda muhim ahamiyatga ega. Bir qator kimyoviy moddalar mikrobga zaharli ta’sir qiladi va ular mikroblarni o’ldirish ya’ni dezinfeksiya qilish uchun ishlatiladi. Dezenfeksiya qiluvchi moddalardan ishqorlar ( NaOH, KOH ) kislotalar (sulfat kislota, HCL va h.k.) xlorli ohak tarkibida 2838% aktiv xlori bor. Fenollar (karbol kislota kristall holda), oksidlovchilar (kaliy permanganat), formalin (formaldegidning suvdagi 40% eritmasi) va h.k lar ko’proq qo’llaniladi. Ularning konsentrasiyasi qancha yuqori bo’lsa, mikrob hujayrasiga ta’siri shuncha kuchli bo’ladi. Dezenfiksiya. Mexanik, fizikaviy, kimyoviy hamda biologik usullarda bajariladi. Dezinfeksiya sterillashdan farq qilib dezinfeksiyada faqat patogen mikroblar o’ldiriladi, sterillashda biror buyumdagi barcha mikroblar butunlay o’ldiriladi. Antiseptika–kimyoviy dezinfektorlar bilan yara va boshqa ob’yektlardagi mikroblarni o’ldirishdan iborat. Aseptika-mikroblarning yaralarga tushushiga qarshi qaratiladi Aseptika yaralar bilan aloqada bo’ladigan narsalar (asbob, bog’lovchi va tikuvchi materiallar xirurglarning qo’llari va h.k.) dagi mikroblarni to’liq yo’q qilish bilan amalga oshiriladi. Biologik omillar Mikroblarga fizikaviy va kimyoviy omillardan tashqari biologik omillar ham ta’sir etadi. Mikroorganizmlar tabiiy sharoitda yashaganda

faqat muhit bilan emas, balki turli mikroblar va boshqa tirik oragnizmlar bilan ham o’zaro munosabatda bo’ladi va u biosenoz deyiladi. Simbioz- bunda bir muhitda ikki yoki undan ortiq turdagi mikroblar bir- biriga halaqit bermasdan yashaydi va ko’payadi. Kommensalizm- bu ikki organizm o’rtasidagi shunday munosabatki, bunda bir organizm, ikkinchisiga zarar yetkazmagan holda uning ajratmasi yoki oziqasidan faoydalanadi. Metobioz – bunda bir xil tur mikroorganizm o’z hayot faoliyatida boshqa bir mikroorganizmning o’sishi va rivojlanishiga qulay sharoit tug’diradi. Sattelizm - bir mikrobning boshqa mikrob hosil qilgan mahsuloti ta’sirida o’sishi, rivojlanishi, kuchayib, yana birga yashab ketishidir. Sinergizm – ikki va undan ortiq turdagi mikrobning bir biriga ko’maklashishidir. Masalan azotobakter va Bac. Mycoides birgalikda o’simliklarni yaxshi o’stiruvchi geteroauksin moddalarni hosil qilishidir. Sof azotobakter kulturasi 173 mg getroauksin hosil qilsa Bac. Mycoides bilan birga o’sganda 220 mg hosil qiladi. Antogonizm – bir tur mikrob rivojlangan muhitda ikkinchi bir tur mikrob rivojlana olmaydi. Parazitizm – bu mikroblar orasidagi shunday munosabatki, bunda parazit bu munosabatdan foyda oladi va xo’jayiniga zarar yetkazadi, o’lishiga olib keladi. Har xil tuzilish va kattalikdagi mikroblar orasidagi munosabat – fagiya muhim ahamiyatga ega. Bu viruslar bilan bakteriya, aktinomisetlar, yashil suv o’tlari orasidagi munosabatdir. Mikroorganizmlarga ta’sir qiluvchi biologik omillarga antibiotiklar, fitonsidlar va bakteriofaglar kiradi. Antibiotik terminini fanga z.A.Vaksman (1942) kiritgan ( anti -qarshi, bios -hayot) Antibiotiklarni mikroorganizmlar (aktinomisetlar, mog’or zamburug’lari basilla, bakteriya), o’simlik va hayvon organizmlari hosil qiladi. Birinchi bo’lib rus olimlaridan V.A. Manassein va V.A. Palotebnov (1871-1872) penisilliumning boshqa bakteriyalarning o’sishini to’xtatishini kuzatib aniqlashdi. Antibiotiklar mikroorganizmlarning o’zaro antogonistik yashashlari davomida himoyaviy vosita sifatida hosil bo’lib, atrof muhitga ajralib turadi. Antibiotiklarning mikroblarga ta’sir qilish kuchi har xil bo’lishi mumkin-bakteriostatik (rivojlanishni to’xtatadi),

bakterisid (butunlay o’ldiradi), bakteriolitik (eritib yuboradi). Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarning antibiotiklarga sezuvchanligini aniqlash amaliyotda keng qo’llanilmoqda Fitonsidlar. O’simliklarda antibiotiklarga o’xshash moddalar borligini birinchi bo’lib olim V.P.Tokin 1928-1930 yillarda isbotlab, ularni fitonsidlar deb atagan. Fitonsidlar o’simlik bargi, guli, ildizi, mevasida bo’ladi. Fitonsidlar asosan yiringli jarayonlarni mahalliy davolashda qo’llaniladi . Bakteriofaglar -bakteriyalarning paraziti bo’lib, fag ta’sirida bakteriyalarning erib ketishi bakteriofagiya deyiladi. Bakteriofaglar mikroorganizmlarning turini aniqlab, kasalliklarga diagnoz qo’yishda hamda yuqumli kasalliklarni davolashda qo’llanadi.

Nazorat savollari: 1.Mikroorganizmlarga qanday fizikaviy omillarning ta’sirini bilasiz. 2.Mikroorganizmlarga kimyoviy omillarning ta’sirini ayting 3.Mikroorganizmlarning biosenozdagi munosabatlarni ayting 4.Antibiotik, faglar, fitansidlarning mikroorgonizimlarga ta’sirini ayting. 5.Dezenfeksiya, aseptika, antiseptikaga tushuncha bering.

Похожие

Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta`siri

Irsiyat va muhit

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi

Infeksiya haqida ta’limot

Insonning biosferaga ta’siri. Biosferani himoya qilish muammolari