Tabiiy va sun’iy ekosistemalar - Биология - Рефераты

Tabiiy va sun’iy ekosistemalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3980.9541015625 KB

Tabiiy va sun’iy ekosistemalar Ekosistema (yunoncha oykos — yashash joyi, sistema — uyushma) moddalar, energiya va informatsiya oqimlari orqali o‘zaro bog‘langan har xil turga mansub organizmlar va muhit yig‘indisidir. Ekosistema tushunchasi fanga 1935-yilda A. Tensli tomonidan kiritilgan. Ekosistemalar o‘z o‘lchamlari va murakkabligi jihatidan xilma-xildir. Biogeotsenozlar ma’lum, aniq chegaraga ega, ekosistemalarning aniq chegarasini ajratish qiyin. Bir tomchi suv o‘zidagi mikroblari bilan, chiriyotgan to‘nka o‘zidagi mikroorganizmlari, zamburug‘lari, mayda umurtqali hayvonlari bilan kichik ekosistemalarga misol bo‘la oladi. Eng katta ekosis tema biosferadir. Ekosistema tarkibiga bir necha biogeotsenoz lar kirishi mumkin. Shunday qilib, ekosistema biotsenozga nisbatan keng ma’nodagi tushunchadir. Har qanday biogeotsenoz ekosistemadir, lekin har qanday ekosistemani biogeotsenoz deb bo‘lmaydi. Ekosistemalar tabiiy va sun’iy bo‘ladi. Tabiiy ekosiste- malarga hovuzlar, dengizlar, o‘tloqlar, chakalakzorlar, o‘rmonlar va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. O‘ziga xos o‘simliklar dunyosi va landshaftiga ega bo‘lgan biogeotsenozlar geograflk zonallik bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Geografik zonallik natijasida biomlar deb ataluv chi yirik regional ekosistemalar yoki biosistemalar hosil bo‘ladi. Bunday biomlarga tundra, tayga, o‘rmon, cho‘l, dasht va tropik o‘rmonlar misol bo‘ladi. Chuchuk suv havzasi ekosistemalariga ko‘llar, daryo va botqoqliklar kiradi. Juda katta maydonlarni egallovchi bunday ekosistemalar chuchuk suv organizmlarining yashash joyi, ichimlik suvi manbayi, sug‘oriladigan yerlar uchun suv rezervi hisoblanadi. Dengiz ekosistemalariga sathining 70 foizini egallovchi ochiq dengizlardan tashqari qirg‘oqlar bo‘yidagi kontinental shelf ham kiradi. Bunday ekosistemalar hayvon va o‘simliklar- ning xilma-xilligi, plankton va bentosning (suvda muallaq holatda bo‘ladigan, suv tubida yashaydigan mikroorganizmlar), sodda hayvonlar

va tuban suvo‘tlari juda ko‘p miqdorda bo‘lishi bilan ta’riflanadi. Kontinental shelflarda asosan sanoat baliqchiligi rivojlangan. Dengiz limanlari — qirg‘oq ko‘rfazlari va daryolarning quyilish joylari baliqqa va boshqa dengiz organizmlariga juda boy bo‘ladi. Markaziy Osiyo regionining ekosistemalari. Bu regionning fizik-geografik sharoiti va landshafti ham juda xilma-xildir. Shimoliy-g‘arbiy hududlar tipik cho‘l va chala cho‘llardan iborat bo‘lib, quruq issiq yozi, juda sovuq qishi, yog‘ingarchiligi- ning kam bo‘lishi bilan ta’riflanadi (89-rasm). Biologik mahsuldorlikning cheklovchi omili namlikning kamligi hisoblanadi. Yog‘ingarchilikning yillik miqdori 200 mm dan oshmaydi, asosan yog‘ingarchilik qish-bahor faslida kuzatiladi. O‘simliklar asosan bir yillik o‘simliklardan iborat. Ular o‘z hayot siklini qisqa bahor davridayoq tugatishga ulguradi. Bu joylarda yantoq ko‘p o‘sadi, uning ildizi 15—20 m chuqurlikdagi suvlargacha yetib boradi, shuningdek, bu yerda saksovul va boshqa cho‘l butazor o‘simliklari ko‘p o‘sadi. Yerosti suvlarining tarkibida tuzning miqdori juda ortiq bo‘lganligi uchun sho‘rlangan yerlar ko‘p uchraydi. Cho‘l hay- 89-rasm. Cho‘l landshafti. vonlari ham o‘simliklar kabi suvsizlikka yaxshi moslashgan. Cho‘lda yashovchi sudralib yuruvchilar, mayda kemiruvchilar suvsizlikka fiziologik va etiologik (fe’l- atvori bilan) jihatdan moslashgan. Bu hayvonlar ichimlik suviga unchalik muhtoj emas, chunki ular organizmida metabolik suv iste’mol qilingan quruq oziqning

parchalanishi natijasida hosil bo‘ladi, ularning siydigi juda konsentratsiyalashganligi uchun organizmdan suv kam ajra ladi. Tuyalar, sayg‘oqlar va boshqa ko‘p cho‘l hayvonlarida uzoq vaqt suvsizlikka chidamlilikni ta’minlovchi me- xanizmlar rivojlangan. Cho‘llarning sug‘orilishi, haroratning yuqori va yorug‘lik ning yetarli bo‘lishi serhosil maydonlarni yaratishga imkon beradi. Lekin bunda suvning juda tez bug‘lanishi natijasida tuproqning sho‘rlanishi cheklovchi omil hisoblanadi. Bu esa tuproqning sho‘rini yuvish va hosildorlikni ta’minlash uchun yana qo‘shimcha suv talab qiladi. Tog‘oldi va tog‘ hududlarida chala cho‘llar, quruq cho‘llar, to‘qaylar, aralash va archali o‘rmonlar, alp o‘tloqlari, hamda sovuq tog‘ cho‘llari kabi biomlar uchraydi (90—91-rasmlar). Qishloq xo‘jaligining jadal rivojlanishi sanoat, tog‘ qazilma sanoatining rivojlanishi, archa o‘rmonlarining kesilishi kabi buzi lishlarga sabab bo‘lmoqda. Natijada, hozirgi vaqtda o‘sim- 90-rasm. To‘qayzor landshafti. lik va hayvonlarning juda ko‘p turlari yo‘qolib bormoqda va shu tufayli O‘zbekistonning «Qizil kitob»iga kiritilgan. Yo‘qolib ketayotgan turlarni va tabiiy biotsenozlarni muhofaza qilishning samarali choralaridan biri qo‘riqxonalarni ko‘paytirish va ularning maydonini kengaytirish, yo‘qolib keta- yotgan turlarni, sun’iy o‘stiriladigan joylarni yaratish, ularni ta-

91-rasm. Archazor landshafti. biatga reintroduksiyalash (qaytadan ko‘paytirish, tiklash) hisob- lanadi. Sun’iy ekosistemalar — inson faoliyati natijasida yaratiladi. Ularga agroekosistemalar, urbanoekosistemalar (shahar ekosistemalari) va kosmik ekosistemalar kiradi. Akvariumlar, gul o‘tqazilgan tuvaklar ham kichik ekosistemalar bo‘lib, ular ta biiy ekosistemalarning modelidir. Sun’iy ekosistemalardan eng muhimi agroekosistema hisoblanadi (92-rasm), bular odam tomonidan yaratiladigan biogeotsenozlardir. Agroekosiste- malarga dalalar, bog‘lar kiradi. Qanday shaklda bo‘lishiga va ixtisoslashishiga qaramay, agroekosistemalarning asosiy tarkibiy qismi autotrof qism hisoblanadi. Agroekosistemalar tabiiy ekosistemalardan farq qiladi: a) turlarning soni kam bo‘lganligi uchun o‘z-o‘zini idora qila olmaydi; b) ularning turg‘unligi mustahkam emas, chunki turlar tabiiy tanlanish emas, balki sun’iy tanlashning ta’sirida paydo bo‘ladi; d) agrotsenozlar uchun energiya manbayi bo‘lib faqat quyosh energiyasigina emas, balki inson tomonidan sarflanadigan energiya (sug‘orish, o‘g‘itlarni ishlab chiqarish, mashinalardan foydalanish) ham hisoblanadi. Agroeko- sistemalarda elementlar davriy aylanishiga inson aralashadi,

92-rasm. Agrobiotsenoz. chunki bu elementlar hosil bilan birga yig‘ib olinadi, o‘rnini to‘ldirish uchun tuproqqa min eral o‘g‘itlar solinadi. Hozirgi davrda quruqlikning 10 foizga yaqinini shudgorlanadigan yerlar, 20 foizini yaylov tashkil qiladi. Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikadagi agroekosistemalarning ko‘pchiligi juda kam hosilli bo‘lib, sanoat regionlari uchun yetarli miqdorda mahsulot yetishtira olmaydi. Hosildorlikni oshirish uchun yoqilg‘i, kim yoviy moddalar, mashinalarni ishlatish uchun juda ko‘p energiya sarflanadi. Ko‘pincha sarflanadigan energiya miqdori oziq mahsulotlaridagi energiya miqdoridan ortiq bo‘ladi. Bu esa iqtisodiy tanglik holatida agroekosistemalarning rentabelligini kamaytirib yubormoqda. Sun’iy yaratiladigan ekosistemalar inson tomonidan doimiy nazoratni talab qiladi. Faqat ayrim turdan tashkil topgan (masalan, paxtadan) maxsus agroekosistemalar vaqtincha iqtisodiy foyda keltirishi mumkin. Ammo juda katta maydonlardagi paxtaning monokulturasi tuproqning buzilishiga va steriliza- tsiyalashishiga, zararkunandalarning ko‘payishiga va natijada ekosistemaning buzilishiga olib keladi. Almashlab ekishni qo‘llash, ekologik jamoaga qo‘shimcha tarkibiy qismlarni, masalan, entomofag (hasharotxo‘rlarni), changlantiruvchi asalarilarni qo‘shish, ekologik sistemani barqarorlashtirishga yordam beradi.

Cho‘llar, o‘tloqlar, dashtlar kabi yaylov sifatida foydalaniladigan tabiiy ekosistemalarning mahsuldorligini oshirish uchun serhosil o‘tlar ekish, o‘g‘itlash, tuproqni sun’iy namlash usulla- ridan foydalanish mumkin (93-rasm). Agrotsenozlarning iqtisodiy samaradorligini yanada oshirish uchun ekinlarga ishlov berishning industrial texnologiyasidan foydalanish, yangi navlar va duragay o‘simliklarni yaratishda ge- netik injeneriya va biotexnologiya usullaridan foydalanish zarur.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Inson ekologiyasi

Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish

Evolutsion ta’limotning tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-iqtisodiy asoslari

Biologiyani o`qitishda qo`llaniladigan vositalar

Insonning biosferaga ta’siri. Biosferani himoya qilish muammolari